6-njy synp Turkmenistan taryh 3-nji çärýek

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy	Synpy: VI

Sapagyň temasy:	Gadymy Marguşyň döremegi
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Marguş barada gadymy çeşmeler (“Awesta”. Bisütün ýazgylary.). Marguş ýurdyny öwrenen alymlar. Ekerançylylaryň obalary. Ekerançylygyň ösmegi barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara Watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Leksiýa sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini soramak:

a)Okuwçylara “Altyndepe iň gadymy şäher-döwletdir” tekstini okatmak mazmunyny gürrüň berdirmek

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Altyndepe şäher-döwleti nirede we haçan döräpdir?

2. Altyndepeden altyndan ýasalan nähili tapyndylar tapylypdyr?

3. Altyndepelileriň dini ynançlary barada aýdyp beriň.

4. Altyndepelileriň binagärlik sungaty barada gürrüň beriň.

5. Altyndepäniň ilatynyň göçüp gitmegine näme sebäp bolupdyr?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1 . Gadymy Marguşyň döremegi

2. Marguş ýurdyny öwrenen alymlar

3. Ekerançylylaryň obalary

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Marguş Türkmenistanyň niresinde ýerleşýädigini

– Marguşa degişli ýadygärlikleri sanap

– Tahyrbaý oazisinde näçeräk oba ýerleşendigini

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Togalak, Ajyguýy, Tahyrbaý, Ýazdepe oazisleri barada aýtmagy

– Türkmenistanyň haýsy ýerlerinde suwaryş desgalary gurlandygyny aýtmagy

– Ýazdepedäki kanal barada aýtmagy

§ 12. Gadymy Marguşyň döremegi

Gadymy Marguş. Häzirki Mary hem Baýramaly şäherleriniň demirgazygynda, Günorta-Gündogar Garagumuň ýarym çöllük zolagyn-da gadymy grek çeşmelerinde «Margiana», gadymy pars ýazgylarynda «Marguş» diýlip atlandyrylýan gadymy ýurt ýerleşipdir. Otparazlaryň mukaddes kitaby bolan «Awestada» bu ýurt «Mouru» diýlip atlandyrylypdyr. Türkmen alymlary bu ýurdy gadymy Merw diýip atlandyrýarlar.

Bu ýerde dünýä belli alymlaryň biri W. I. Sarianidi 1972-nji ýyldan başlap ga-zuw-agtaryş işlerini yzygiderli geçirýär. Geçirilen gazuw-agtaryş işleriniň netije-sinde tapylan tapyndylaryň taryhy äh-miýetini kesgitlemek maksady bilen, 2006-njy ýylda Aşgabatda we Maryda «Gadymy Margiana dünýä siwilizasiýasynyň täze merkezidir» atly halkara ylmy maslahat geçirildi. Bu maslahatda türkmen alymlary bilen birlikde dünýäniň köp ýurtlarynyň, şol sanda Günbatar ýurtlarynyň alymlary çykyş edip, Marguşy gadymy Derýa-aralygy, Müsür, Hindistan we Çyn-Maçyn (Hytaý) bilen bir hatarda Gündogaryň gadymy medeniýetiniň bäşinji ojagy diýip ykrar etdiler.

Häzirki döwürde gadymy Marguşdan alnan bürünç asyrynyň tapyndylary Türkmenistanyň Milli muzeýinde saklanylýar. Murgabyň mes toprakly ýerlerinde b. e. öňki III müňýyllykda ownuk oturymly obalar ýüze çykypdyr we tiz ilatlaşyp başlapdyr. Derýanyň demirgazyk çetinde, köp zähmeti talap etmeýän tarp ýerlerde ilat has hem artypdyr. Derýanyň joşan wagty bu meýdanlary suw basypdyr. Bu bolsa ekin ekmegi has hem aňsat-laşdyrypdyr. Günorta Türkmenistanyň dagetek zolagyndan: Altyndepeden, Namazgadepeden suw ýetmezçiligi sebäpli göçüp giden ilat Murgabyň gadymy akymynyň ugrunda oturymly obalary esaslandyrypdyr. Günorta Türkmenistandan tapylan bürünç asyry döwrüne degişli tapyndylaryň meňzeşligi olaryň bu ýerlere göçüp gelendiklerine doly şaýatlyk edýär. Bu ýakynlyk diňe bir maddy, ruhy medeniýetde däl, eýsem, olaryň dini garaýyşlarynda hem bolupdyr. Köpetdagyň eteginden tapylan Hasyl hu-daýynyň bürünç asyryna degişli şekili bilen Gadymy Marguşdan tapylan toýundan ýasalan Zenan hudaýynyň heýkeliniň meňzeş bolmagy olaryň arasynda baglanyşygyň bardygyny aňladýar.

M urgap derýasynyň suwunyň ýetmeýän aşaky akymlarynda ýaşan ekerançylar öňki ýerlerini taşlap, täze ýerleri açypdyrlar. Çünki Mur-gap derýasy wagtyň geçmegi bilen öňki akymyndan onlarça kilometr günbatara süýşüp, häzirki akabasyna gelipdir. Şol sebäpli gadymy akabanyň ugrunda ýaşan ilat hem Murgabyň täze akabasynyň boýuna göçmeli bolupdyr.

Marguş sebitinde Ýazdepe, Arwalydepe ýaly oazisleriň bolmagy bu ýerlerde Togalak, Ajyguýy, Tahyrbaý, Ýazdepe we beýleki ekerançylyk obalarynyň emele gelmegine getiripdir. Oazisleriň her birinde onlar-ça obalar bolupdyr, oazisleriň käbirinde şäherçeler hem emele gelip başlapdyr. Şo-laryň içinde Tahyrbaý gadymy Marguşyň iň günortadaky oazisi bolup, onuň çäginde 15 sany oba ýerleşipdir. XX asyryň 50-nji we 70-nji ýyllarynda geçirilen arheologik barlaglaryň netijesinde, giçki bürünç we irki demir asyrlaryna degişli täze obalaryň birnäçesiniň, şolaryň içinde baý oturymly oba toplumynyň üsti açylýar.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Marguş Türkmenistanyň niresinde ýerleşýär?

2. Marguşa degişli ýadygärlikleri sanap beriň.

3. Tahyrbaý oazisinde näçeräk oba ýerleşipdir?

4. Türkmenistanyň haýsy ýerlerinde suwaryş desgalary gurlupdyr?

5. Ýazdepedäki kanal barada aýdyp beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 12. Sah.: 39-42

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy	Synpy: VI

Sapagyň temasy:	Goňurdepe Marguşyň paýtagtydyr
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Şäherlileriň durmuşy. Hünärmentçiligiň ösmegi we sungat (keramika, heýkeltaraşlyk, zergärçilik, şekillendiriş, mozaika, möhürler). Jemgyýet we dini ynançlar. Otparazçylyk. Zaratuştra. “Awesta”.barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara Watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Okuwçylara “Gadymy Marguşyň döremegi” tekstini okatmak mazmunyny gürrüň berdirmek

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Marguş Türkmenistanyň niresinde ýerleşýär?

2. Marguşa degişli ýadygärlikleri sanap beriň.

3. Tahyrbaý oazisinde näçeräk oba ýerleşipdir?

4. Türkmenistanyň haýsy ýerlerinde suwaryş desgalary gurlupdyr?

5. Ýazdepedäki kanal barada aýdyp beriň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1 . Goňurdepe Marguşyň paýtagt şäheridir

2. Şäherlileriň durmuşy

3. Hünärmentçiligiň ösmegi we sungat

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Goňurdepe şäheri haýsy asyrlara degişlidigini

– Marguşlylaryň ýaşaýyş jaýlary nämeden we nähili gurlandygyny

– Marguşlylar metaldan nähili önümleri ýasandygyny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Marguşlylaryň merhumy jaýlamak däp-dessurlary nähili bolandygyny aýtmagy

– Dini ybadathana bilen baglanyşykly tapyndylar haýsy ýadygärlikden tapylandygyny aýtmagy

– Zaratuştra haýsy dini esaslandyrandygyny aýtmagy

§ 13. Goňurdepe Marguşyň paýtagt şäheridir

Marguşyň gadymy paýtagty Goňurdepedir. Günorta Türkmenistandan ba-ran gadymy adamlar akymyň demirgazyk bölegini özleşdirip, oturymlylyga geçipdirler. Netijede, Demirgazyk Goňurdepä-niň ýerinde özboluşly oba döräpdir. Bu ýerde bina edilen Merkezi Aziýada ýeke-täk ymarat hasaplanan hakyky köşk aýratyn tapawutlanypdyr. Gady-my Marguş binagärçiligiň özbaşdak mekdebi bolupdyr. Onuň binýadynda Derýaaralygynyň Ortaýer deňzine çenli aralykda ýerleşen merkezi şäherleriniň binalary bilen käbir meňzeşlikleri bolupdyr. Goňurdepedäki köşgüň görnüşiniň b. e. öňki II müňýyllykda şan-şöhraty dünýä dolan Mari (Siriýa) şäherinde gurlan köşk bilen meňzeşligi bardyr. Bu ösüş Goňurdepede matematika, geometriýa, astronomiýa ylymlarynyň gazananlaryny özleşdiren alymlaryň, binagärleriň bolandygyny görkezýär.

Goňurdepedäki köşkde patyşa oturypdyr, onda merkezi dolandyryş häkimiýeti hem bolupdyr. Bu bolsa Marguşda döwlet dolandyryş ulgamynyň bolandygyny görkezýär.

Şeýlelik bilen, b. e. öňki II müňýyllygyň başynda Gadymy Marguş gülläp ösen baý ýurt bolup, ol ýerde köşkler, ybadathanalar bina edilipdir. Goňurdepäniň demirgazygynda ýerleşen köşk beýleki köşkleriň hemmesinden uly bolupdyr. Onuň içki galasynyň tutýan meýdany, takmynan, 120x150 m bolupdyr. Galanyň käbir ýerin-de gözegçilik üçin diňler gurlupdyr.Köşgüň gündogar tarapyndan otparazlaryň ybadathanasy birleşipdir. Hökümdar we onuň ýakyn adamlary köşkden çykman, ybadathana içki geçelge arkaly baryp bilipdirler.Goňurdepäniň 200–250 mgünortasynda kiçeňräk ybadathanaly uly bir toplum bina edilip, onuň töwereginde ybadathanada hyzmat edýän adamlaryň jaýlary bolupdyr.

Goňurdepede 7 metrden hem uzyn bolan küýzegärleriň küresi (küýze bişirilýän peç) gurlupdyr. Küreleriň üýtgeşik tarapy olaryň iki sany ot ýakylýan ojagy bolupdyr. Bu ojaklar köp mukdarda odun salmaga, beýleki kürelerden artyk önüm öndürmäge mümkinçilik beripdir. Gadymy Goňurdepäniň küýzegärleriniň at-abraýlary Merkezi Aziýanyň dürli ýerlerine ýaýrapdyr. Küýze önümlerine köp nagyşlar salnypdyr. Olaryň gyralarynda egrem-bugram ýa-da tolkun şekilli ýönekeý nagyşlar hem çekilipdir.

Şäherlileriň durmuşy. Marguş döwletiniň oba ilatynyň durmuşynyň ösmegi täze şäherleriň döremegine, öňki şäherleriň bolsa has kämilleşmegine getiripdir. Dänäniň hasyllylygynyň ýokarlanmagy bilen adamlar öz artykmaç gallasyny başga ýerlere satyp, olardan gelýän girdejini medeni desgalaryň gurluşygyna sarp edipdirler. Her obada ýüzlerçe jaýlar bolupdyr. Jaýlar saman garylan çig kerpiçden gurlupdyr. Çig kerpiçden diňe bir garamaýaklaryň kümeleri bina edilmän, eýsem, baý adamlaryň jaýlary, hökümdarlaryň köşkleri, ybadathanalar bina edilipdir.

Hünärmentçiligiň ösmegi we sungat. Marguşyň gadymy hojalygynda hü-närmentçilik ýokary derejede ösüpdir. Küýzegärligiň ösmegi bu ugur boýunça ussat adamlaryň bolandygyny görkezýär. Marguşly küýzegärler gap-gaçlardan başga-da guş, adam, haýwan görnüşli toýun heýkeljikleri ýasapdyrlar. Olar heýkellerde zenan hudaýlaryny şekillendiripdirler.

Gadymy marguşlylar metal önümçiliginde mis we bürünç ulanypdyrlar. B. e. öňki II müňýyllygyň ahyrlarynda demir-den ýasalan ilkinji önümler peýda bolup başlaýar. Marguşly metal guýujy ussalar bürünçden palta, kätmen, isgene, päki, diş-diş tygly orak, biz, deşewaç, gap-gaç, ga-zan, pyçak, hanjar, naýzadyr peýkamlar, zähmet gurallaryny hem-de beýleki hojalyk üçin gerekli esbaplary ýasapdyrlar. Ussa-lar çüwdesi horazyň guýrugy görnüşindäki paltalary hem ýasapdyrlar. Şeýle paltalary atly-abraýly, derejeli adamlar göteripdirler.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Goňurdepe şäheri haýsy asyrlara degişli?

2. Marguşlylaryň ýaşaýyş jaýlary nämeden we nähili gurlupdyr?

3. Marguşlylar metaldan nähili önümleri ýasapdyrlar?

4. Marguşlylaryň merhumy jaýlamak däp-dessurlary nähili bolupdyr?

5. Dini ybadathana bilen baglanyşykly tapyndylar haýsy ýadygärlikden tapylypdyr?

6. Zaratuştra haýsy dini esaslandyrypdyr?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 13 Sah.: 43-48

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:		Senesi:
Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy		Synpy: VI
Sapagyň temasy:	Demir asyry
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Demiriň ýüze çykmagy. Demiriň ulanylyp başlanmagy. Hojalygyň ösüşinde demiriň ähmiýeti. Ilatyň meşgul bolan kärleri barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara Watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Okuwçylara “Goňurdepe Marguşyň paýtagtydyr” tekstini okatmak mazmunyny gürrüň berdirmek

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Goňurdepe şäheri haýsy asyrlara degişli?

2. Marguşlylaryň ýaşaýyş jaýlary nämeden we nähili gurlupdyr? 3. Marguşlylar metaldan nähili önümleri ýasapdyrlar?

4. Marguşlylaryň merhumy jaýlamak däp-dessurlary nähili bolupdyr?

5. Dini ybadathana bilen baglanyşykly tapyndylar haýsy ýadygärlikden tapylypdyr?

6. Zaratuştra haýsy dini esaslandyrypdyr?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1 . Türkmenistan demir asyry döwründe

2. Demriň ýüze çykmagy we onuň ähmiýeti

3. Gadymy Dehistanyň irki demir asyryna degişli arheologik ýadygärlikleri

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Gadymy döwürde adamlar önümçilikde haýsy metallary peýdalanandygyny

– Türkmenlerde halyçylyk sungatynyň döreýşini Dehistanyň nähili tapyndylary bilen subut edip bolýandygyny

– Demir asyryna degişli bolan esasy oturymly ýerleri sanap

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Demiri nämede eredendiklerini aýtmagy

– Küräniň diwarynyň galyňlygy we beýikligi näçedigini aýtmagy

– Demir asyryna degişli arheologik ýadygärlikler barada aýtmagy

§ 14. Türkmenistan demir asyry döwründe

Demriň ýüze çykmagy we onuň ähmiýeti.Takmynan, b. e. öňki II–I müňýyllyklaryň sepgidinde irki demir eýýamy başlanýar. Şol wagtdan adamlar demirden ýasalan zähmet gurallaryny we ýaraglary peýdalanyp ugrapdyrlar. Bu döwürde ýerli ilat demri eredip almaklygy başarypdyr. Emma demir gurallary durmuşda haýal ýaýrapdyr. Ilkibaşlarda demri diňe bezeg üçin ulanypdyrlar. Soňra demirden hojalyk gurallaryny we ýaraglary ýasapbaşlapdyrlar. Demri almagyň we ony işläp bejermegiň tärlerini oýlap tapmak kyn bolupdyr. Demri eretmek üçin güýçli gyzgynlyk gerek bolupdyr. Şonuň üçin hem demri ýörite körükli kürelerde eredipdirler. Küräniň diwarynyň galyňlygy 20 sm-e golaýlapdyr, beýikligi bolsa 1 m töweregi bolupdyr. Küräniň öň diwarynyň düýbünde deşijek goýlupdyr. Şol deşikden bolsa körüge odun salnyp ýakylypdyr. Gaýyşdan edilen üfleýji körügiň oýlanyp tapylmagy demri köp derejede we aňsat eret-mäge uly itergi beripdir. Gaýyşdan edilen körükden howa üflenipdir. Körükler gyzgynlygy ýokarlandyrmak bilen metalyň hilini hem gowu-landyrmaga mümkinçilik beripdir. Şeýle küreler daşdan ýasalyp, soňra palçyk bilen suwalypdyr. Küreler berk ýasalypdyr we köp gezek demir eretmeklige mümkinçilik beripdir.

Demriň dünýä siwilizasiýasynyň ösüşinde tutýan orny uludyr. Demriň tapylmagy we ulanylyp başlanmagy adamzat durmuşynda, hakykatdan-da, uly öwrülişik bolupdyr. Demirden ýasalan gurallar, ýa-raglar örän berk bolupdyr. Demirden hojalyk esbaplary, ýeri işläp be-jermek üçin gurallary ýasapdyrlar, bu bolsa önümçiligiň, esasan hem, ekerançylygyň giňemegine, ösmegine hemaýat edipdir.

Gadymy Dehistanyň irki demir asyryna degişli arheologik ýadygärlikleri. Türkmenistanyň çäginde irki demir asyryna degişli arheologiki ýadygärlikler köpdür. Taryhy edebiýatlarda demir asyryna degişli Günorta-Günbatar Türkmenistanyň çäklerine gadymy Dehistan diýlip at berilýär. Bu at taryhda yz galdyran dah taýpalary bilen bag-lanyşyklydyr. Dehistan medeniýetine degişli ýadygärlikler Maşat-Mi-sirýan düzlügindäki Madawdepe, Yzzatguly depelerde jemlenendir. Şeýle-de Günbatar Köpetdagyň eteklerinde hem kiçiräk oturymly ýerler bolan Parawyň, Bamynyň, Börmäniň ýanyndaky depeler hem şol mede-niýete degişlidir.

Dehistan ýerleri gadymy alymlaryň işlerinde Girkaniýa diýlip at-landyrylypdyr. Girkaniýanyň düzümine häzirki Hazar deňziniň tutuş günorta-gündogar boýlary girýär. Taryhyň bellibir döwründe Hazary Girkan deňzi diýip hem atlandyrypdyrlar.

Gadymy Dehistanyň metal önümleriniň aglabasy bürünçden ýasalypdyr. Emma gadymy oturymly ýerlerden demriň b. e. öňki II müňýyllygyň ahyrynda ýüze çykandygyny subut edýär. Demir asyrynda gadymy Dehistan ilatyň köp ýaşan ýerleriniň biri bolup-dyr. Demirden ýasalan gurallar ekerançylykda we hojalyklarda ulanylyp başlapdyr.

Dehistanyň bu döwre degişli iň iri ýadygärligi Madawdepe bolup, ol asyrlaryň dowamynda kem-kemden giňäpdir. Alymlaryň hasaplama-laryna görä, Madawdepäniň 50 gektarynda ýaşaýyş bolupdyr. Galan meýdanyny hojalyk binalary, keramika we demir işlenilýän ussahana-lar we ş.m. tutupdyr. Madawdepäniň medeniýeti b. e. öňki XIII asyrdan b. e. öňki VII–VI asyrlara çenli dowam edipdir.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Gadymy döwürde adamlar önümçilikde haýsy metallary peýdalanypdyrlar?

2. Türkmenlerde halyçylyk sungatynyň döreýşini Dehistanyň nähili tapyndylary bilen subut edip bolar?

3. Demir asyryna degişli bolan esasy oturymly ýerleri sanap beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 14 Sah.: 49-51

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy	Synpy: VI

Sapagyň temasy:	Türkmenistanda demir asyrynyň arheologiki ýadygärlikleri
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Türkmenistanda demir asyrynyň arheologiki ýadygärlikleri. Madawdepe, Ýelkendepe, Bäşdepe, Ýäzdepe. Beggala, Küýzeligyr barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara Watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Okuwçylara “Türkmenistan demir asyry döwründe” tekstini okatmak mazmunyny gürrüň berdirmek

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Gadymy döwürde adamlar önümçilikde haýsy metallary peýdalanypdyrlar?

2. Türkmenlerde halyçylyk sungatynyň döreýşini Dehistanyň nähili tapyndylary bilen subut edip bolar?

3. Demir asyryna degişli bolan esasy oturymly ýerleri sanap beriň.

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1 . Türkmenistanda demir asyrynyň arheologik ýadygärlikleri

2. Hojalygynyň ösüşi

3. Ýelkendepe, Ýaşyldepe

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Käriz suwaryş ulgamynyň nähili görnüşi bolýandygyny we olar nirelerde gazylýandygyny

– Murgap derýasynyň aşak akymynda demir asyryna degişli ýadygärliklerden haýsylaryny bilýändgiňizi aýdyp

– Ýazdepäniň medeni taýdan ösen döwrüni

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Günorta Türkmenistan barada aýtmagy

– Ýelkendepe, Ýaşyldepe barada aýtmagy

– Amyderýanyň orta hem aşak akymlaryndaky ilatyň esasy kärleri barada aýtmagy

§ 15. Türkmenistanda demir asyrynyň arheologik ýadygärlikleri

Günorta Türkmenistan. Hojalygynyň ösüşi. Ýelkendepe, Ýaşyldepe. B. e. öňki I müňýyllygyň başlarynda Günorta Türkmenistanyň ýerlerini, şol sanda Köpetdag eteklerini özleşdirmeklik güýçli dowam etdirilipdir. Köpetdag eteklerindäki obalaryň esasy hojalygy suwarymly ekerançylyk bolup, bu ýerde bugdaý, arpa ekilipdir. Dag eteklerinde uly derýanyň bolmandygy sebäpli, ekerançylyk, esasan, Köpetdagdan akyp gelýän kiçeňräk derýajyklaryň we çeşmeleriň hasabyna alnyp barlypdyr. Suwuň gelýän ugrunda gaçy galdyrylyp, böwet basylypdyr. Bulardan başga-da, Köpetdag eteklerinde suwaryşyň käriz usuly hem ýüze çykypdyr. Käriz özboluşly ýerasty suw geçiriji bolup, ony gazanlarynda gumuny, takmynan, her 40–50 metrden gazylan guýy arkaly ýokaryk çykarypdyrlar. Kärizler, esasan, dagdan çykýan az--owlak möçberdäki suwy ýitirmezlik üçin gazylypdyr. Şeýle kärizleriň biri häzirki Duşak demir ýol menziliniň golaýyndaky Ulugdepäniň ýanynda gurlupdyr. Onuň 20 sany guýusy bolupdyr.

Irki demir asyry zamanasynda Köpetdagyň eteginde täze oturymly ýerler ýüze çykypdyr. Şu oturymly ýerleriň iň ulusy Gowşut demir ýol menziliniň günorta-gündogar tarapynda ýerleşýän Ýelkendepedir. Onuň tutýan meýdany 14,5 gektara barabardyr. Ýelkendepede gazuw-agtaryş işleri geçirilende mis we demir erginleri tapylýar. Emma demriň ýaýran-dygyna garamazdan, bu ýerlerde daşdan sokulary däne owguçlary hem ulanypdyrlar.

Köpetdag eteginde bürünçden, misden ýasalan zähmet gurallary, ýaraglar, seýregräk hem bolsa, demir önümleri, küýze önümleriniň dürli görnüşleri ýasalypdyr.

Ýelkendepe şäher görnüşli bolup, onuň iki gat halkalaýyn diwary bolupdyr. Demir asyrynda, esasan, gurluşykda toýun palçyk, iri hem-de galyň çig kerpiç ulanylypdyr. Şeýle

jaýlary gurmak arzan düşüpdir we olar tomusda salkyn, gyşda ýyly bolupdyr. Jaýyň diwarlary saman garylan toýun palçyk bilen, kähalatlarda bolsa gež (ale-bastr) bilen suwalypdyr.

Ý aşyldepe oturymly ýeri häzirki Gäwers demir ýol menziliniň 4 km günortasynda ýerleşýär. Ýaşyldepede geçirilen barlaglaryň netijesinde bu ýerden adam mazarlarynyň üsti açylýar. Bu guburlarda jaýlanan adamlaryň fiziki görnüşi Günorta Türkmenistanyň mis we bürünç asyrlarynda ýaşan adamlaryna meňzeş bolupdyr. Guburlardan tapylan adam skeletleriniň kellesi süýri bolup-dyr diýip alymlar kesgitlediler.

Sarahs oazisi. Sarahs oazisi häzirki Tejen etrabyndan 70–80 km günortada, Türkmenistanyň günorta serhedinde ýerleşýär. Onuň umumy tutýan ýeri demirgazykdan günorta 70 km, günbatardan gün-dogara bolsa 20–25 kilometre ýetýär. Sarahs oazisiniň içinden geçýän ýeke-täk derýa Tejen derýasydyr. Ol bütin oazisiň oturymly obalaryny suw bilen üpjün edipdir.

B. e. öňki I asyryň ortalarynda bu ýerde Köne Sarahs şäherçesi bilen birlikde Bäşdepe, Möwlekdepe, Akjadepe obalary bolupdyr. Bu döwürde Sarahs şäherçesindäki daşy laýdan galdyrylan diwaryň 1,8 m beýikligi häzirki günlere çenli saklanyp galypdyr. Bäşdepe we Möwlek-depe oturymly obalar Tejen derýasyndan 20–25 km uzaklykda ýerleşip-dirler. Ilat Möwlekdepede uzynlygy 20–30 km, ini 6 metre çenli bolan kanal gazyp, Tejen derýasyndan suw alypdyrlar. Bu bolsa olara eke-rançylyk bilen meşgullanmaga şert döredipdir. Bathyz baýyrlyklarynda ilat Kepele, Howdan, Arapçeşme ýaly ýerlerde ýaşap, maldarçylyk we küýzegärlik bilen güzeran görüpdirler.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Käriz suwaryş ulgamynyň nähili görnüşi bolýar, olar nirelerde gazylypdyr?

2. Murgap derýasynyň aşak akymynda demir asyryna degişli nähili ýadygärlikleri bilýärsiňiz?

3. Ýazdepäniň medeni taýdan ösen döwrüni aýdyp beriň. Amyderýanyň orta hem aşak akymlaryndaky ilatyň esasy kärleri barada gürrüň beriň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 15 Sah.: 51-53

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy	Synpy: VI

Sapagyň temasy:	Türkmenistanda demir asyrynyň arheologiki ýadygärlikleri
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Türkmenistanda demir asyrynyň arheologiki ýadygärlikleri. Madawdepe, Ýelkendepe, Bäşdepe, Ýäzdepe. Beggala, Küýzeligyr barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara Watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Gaýtalamak sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Okuwçylara “Türkmenistanda demir asyrynyň arheologiki ýadygärlikleri” tekstini okatmak mazmunyny gürrüň berdirmek

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Käriz suwaryş ulgamynyň nähili görnüşi bolýar, olar nirelerde gazylypdyr? 2. Murgap derýasynyň aşak akymynda demir asyryna degişli nähili ýadygärlikleri bilýärsiňiz?

3. Ýazdepäniň medeni taýdan ösen döwrüni aýdyp beriň. Amyderýanyň orta hem aşak akymlaryndaky ilatyň esasy kärleri barada gürrüň beriň

3.Geçilenleri sorag-jogap arkaly gaýtalap berkitmek :

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1 . Türkmenistanda demir asyrynyň arheologik ýadygärlikleri (dowamy)

2. Ýazdepe barada

3. Beggala barada

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Haýsy oturymly ýerlerde ekerançylyk bilen meşgullanandygyny

– Beggala Türkmenistanyň niresinde ýerleşendigin aýdyp

– Küýzeligyr häzirki Daşoguz welaýatynyň haýsy etrabynda ýerleşendigini

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Ýazdepäniň ilatynyň ekerançylyk bilen meşgullanmagy barada aýtmagy

– Ilatyň meşgul bolan kärleri barada aýtmagy

– Täzebagýap hem-de Suwýarganyň ilatyň ekerançylyk, awçylyk, balykçylyk bilen meşgul bolmagy barada aýtmagy

§ 15. Türkmenistanda demir asyrynyň arheologik ýadygärlikleri (dowamy)

Ýazdepe. Demir asyryna degişli ýadygärlikleriň bol ýerleriniň biri hem Merw oazisidir. Goňurdepe bilen birlikde, şol döwürde ikinji bir paýtagt Ýazdepe şäheri ösüpdir. Ýazdepäniň medeni ösüşi b. e. öňki 900–400-nji ýyllar aralygyny öz içine alýar. Ýazdepäniň ilatynyň esasy köpçüligi ekerançylyk bilen meşgullanypdyr. Olar öz ekin meýdanlaryny ýörite suw toplamak üçin gazylan howuzlaryň suwy bilen suwarypdyrlar. Murgap derýasynyň aşak akymynda ýaşan ilat bolsa, ekerançylyk bilen bir hatarda hünärmentçilik bilen hem meşgul bolupdyr. Bu ýerde küýzegärlik önümçiligi ösüpdir we kämilleşipdir.

Küýzegärlikde çarhyň ulanylmagy diňe bir ýerli ilaty önüm bilen üpjün etmek bilen çäklenmän, küýze önümlerini bazara çykarmaga, hilini gowulandyrmaga hem mümkinçilik beripdir. Alyş-çalşyň, söwdanyň ösmegi bolsa pul dolanyşygynyň ýüze çykmagyna şert döredipdir. Alymlaryň çaklamalaryna görä, Merkezi Aziýada, şol sanda Merwde hem b. e. öňki V–IV asyrlarda pul dolanyşygy kemala gelip, ol Baktriýa, Sogd ýerleri bilen özara gatnaşyklary saklap gelipdir.

Emma bu döwürde tebigy ýagdaýlar sebäpli Murgabyň aşak akymyndaky ýerler düýpli kynçylyklara sezewar bolýar. Suw ýetmezçiligi döreýär. Şonuň üçin hem derýanyň aýagynda ýaşaýan ilat oturymly ýerlerini taşlap gitmäge mejbur bolupdyr.

B eggala (Веk gala). В. e. öňki II müňýyllygyň ahyrynda I müň-ýyllykda Amyderýanyň orta akymlarynda ýaşan ilat hemişelik otu-rymlylyga geçip, ekerançylyk bilen meşgullanyp başlapdyr. B. e. öňki III-II asyrlara degişli taryhy ýadygärlikleriň biri-de Mürzebek galadyr. Bu şäherçäniň keramiki önümleri öndürýän hünärmenleri ýasy hem ýal-pak gaplary, humlary ýasapdyrlar. Bu keramiki önümleriň görnüşleri boýunça gadymy Merwiň önümleri bilen meňzeşlikleri bolupdyr. Amy-derýanyň orta akymlaryndaky ýadygärliklere Garabekewül etrabyndaky Akgala, Hojambazdaky Şordepe, Çopandepe ýaly oturymly ýerler degişlidir.

Geçirilen gözleg işleriniň netijesinde Atamyrat şäherindäki Beggalanyň (Bek gala) iň irki medeni gatlaga, ýagny b. e. öňki I müňýyllygyň ortalaryna degişlidigi alymlar tarapyndan anyklanyldy. Ol bolsa Murgap oazisindäki demir asyryna degişli bolan Ýazdepe oturymly obanyň medeni gatlaklarynyň ortaky we ahyrky döwürlerine gabat gelýär. Amyderýanyň orta akymlaryndaky Çöplüdepeden, Odeý-depeden hem irki demir asyryna degişli küýze bölekleri tapyldy. Taryhy maglumatlar bu oturymly ýerleriň ekerançylarynyň ekin ekip, Amyderýanyň kenarlaryny oňat özleşdirendikleri barada habar berýärler.

Ilatyň meşgul bolan kärleri. Türk-menistanyň demirgazyk ýerleri taryhy edebiýatda «Horezm» diýlip atlandyrylýar. Horezm gadym wagtlardan bäri bol suwly, ösen ekerançylygyň ýur-dy bolupdyr. Gadymy Oks derýasy (Amyderýa) Sarygamyş kölüne we Uzboýuň ugry bilen Hazar deňzine tarap akypdyr. Bu derýanyň ugrun-da bolsa b. e. öňki I müňýyllygyň başlarynda köpsanly ekerançylyk obalary we çarwaçylyk mekanlary ýerleşipdir. Bu ýerde ýaşan ilatyň hojalygynda ekerançylyk bilen bir hatarda, maldarçylyk hem örän uly orun eýeläpdir. Olar ownuk mallar bilen birlikde iri şahly mallary-da köpeldipdirler. Ýük çekmek üçin düýeleri ulanypdyrlar.

Täzebagýap hem-de Suwýargan oturymly ýerlerde ilat ekerançylyk, awçylyk, balykçylyk bilen hem meşgul bolupdyr. Bu ýerdäki suwarymly ekerançylyk, soňra irki kanallaryň döremegine getiripdir. Täzebagýap medeniýetine degişli adamlar diňe bir Amyderýanyň aşak akymlarynda däl, eýsem, gadymy Uzboýuň ugrunda-da mekan tutupdyrlar.

Sorag-jogap alyşmak:

1. Haýsy oturymly ýerlerde ekerançylyk bilen meşgullanypdyrlar, atlaryny aýdyp beriň.

2. Beggala Türkmenistanyň niresinde ýerleşipdir, ol barada gürrüň beriň.

3. Küýzeligyr häzirki Daşoguz welaýatynyň haýsy etrabynda ýerleşipdir?

4. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 16 Sah.: 53-56

5. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy	Synpy: VI

Sapagyň temasy:	Türkmenistanda öňki VI-IV asyrlarda ýaşan gadymy halklar
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Türkmenistanda öňki VI-IV asyrlarda ýaşan gadymy halklar. Halkyýetleriň we taýpalaryň (massaget, dah, sak) ýerleşişi. Meşgullanan kärleri. Däp-dessurlar we dini ynançlar barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara Watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Okuwçylara “Türkmenistanda demir asyrynyň arheologiki ýadygärlikleri” tekstini okatmak mazmunyny gürrüň berdirmek

b) Sorag-jogap alyşmak.

4. Haýsy oturymly ýerlerde ekerançylyk bilen meşgullanypdyrlar, atlaryny aýdyp beriň.

5. Beggala Türkmenistanyň niresinde ýerleşipdir, ol barada gürrüň beriň.

6. Küýzeligyr häzirki Daşoguz welaýatynyň haýsy etrabynda ýerleşipdir?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1 . Türkmenistanda b.e. öňki VI – IV asyrlarda ýaşan gadymy halklar

2. Ilatyň ýerleşişi

3. Ilatyň meşgul bolan kärleri

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Sak-massaget taýpalary nirelerde ýaşandygyny

– Gadymy halklaryň haýsylary häzirki türkmen taýpalary bilen baglanyşykly bolandygyny

– Massagetleriň esasy bölegi çarwaçylyk bilen meşgul bolandygyny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Türkmenistanyň çäklerinde ýaşan gadymy halklar barada aýtmagy

– Massagetleriň dini ynançlary barada aýtmagy

– Çarwa taýpalarynyň meşgul bolan kärleri barada aýtmagy

§ 16. Türkmenistanda b.e. öňki VI – IV asyrlarda ýaşan gadymy halklar

Ilatyň ýerleşişi. Orta Aziýa halklary baradaky maglumatlara b. e. öňki VIII asyra degişli ýazuw çeşmelerinde gabat gelmek bolýar. Ýazuw çeşmelerinde Hazar deňziniň gündogar sebitlerindäki sähra çöl-lerde hem-de Amyderýa (Oks) bilen Syrderýanyň (Ýaksart) aralygynda ýaşan çarwa halklardan massagetleriň ady köp tutulýar. B. e. öňki I müňýyllygyň ortalarynda bu ýerlerde dahlar (daýlar) hem ýaşapdyrlar. Grek taryhçylary Gerodot (b. e. öňki 485–425 ý.) we Strabon (takmynan, b. e. öňki 65 ý.) Hazar deňziniň gündogarynda ýaýylyp ýatan sähralyk-larda skifleriň (saklar) ýaşandyklaryny ýazýarlar.

Grek taryhçylary taýpa birleşigine goşu-lan hemme çarwalara skifler diýip düşünip-dirler. Başga bir antik döwrüň taryhçysy şeýle taýpalaryň we halklaryň 20 töweregi-niň bolandygyny belläpdir. Şolaryň arasyn-da massagetler, saklar, dahlar (daýlar), horezmliler, horasanlylar, girkanlar we baş-galaryň atlary tutulýar. Taryhyň «atasy» Gerodot şol taýpalaryň arasynda massaget taýpalarynyň gowy urşujylardygyny we sanlary boýunça has köpdüklerini ýazypdyr.Taryhyň «atasy» Gerodot Massagetleriň ýaýlary, naýzalary, söweş aýpaltalary bolupdyr. Olar at üstünde uruşmaga ökde bolupdyrlar. Atlarynyň döşüni demir jul bilen örtüpdirler. Massagetlerde at esbaplaryna bezeg hökmünde garapdyrlar.

Atlaryň uýany, üzeňňileri, bil çekileriniň tokalary altyndan bolupdyr. Massagetler öz häsiýetleri boýunça gazaply, gyzgyn ganly we gaýduwsyz hem-de dogruçyl bolupdyrlar. Olar keseki adamlara gaty rehimdar eken. Massagetler Güne çokunypdyrlar we oňa sadaka beripdirler.

Grek syýahatçysy Dionisiniň ýazmagyna görä, saklar atan oklary boş geç-meýän mergen bolupdyrlar. Hatda sak aýallary hem at üstünde söweşipdirler, yza öwrülip ok atmaga gaty ussat ekenler. Saklarda Zarina atly harby ukyby bolan zenan patyşanyň bolandygy barada hem maglumatlar bar. Gerodotyň ýazmagyna görä, saklaryň özboluşly ýaýy, gysgajyk hanjary, aýpaltasy bolupdyr. Şeýlelikde,olaryň ýaraglary hem massagetleriňki ýaly eken. Saklaryň çüri telpekleri bolupdyr. Taryhçylar horezmlileriň Merkezi Aziýada görnükli orun tutandyklaryny belläpdirler. Horezmiň gadymy ilaty Amyderýanyň aşak akymynda, esasan, ýerli ilatyň hasabyna kemala gelipdir. Horezmlileriň ata-babalarynyň gadymy massaget taýpasyndandygy hakynda hem aýdylýar.

Etrek derýasynyň aşak akymyndaky çöllüklerde ýerleşen Yzzatguly, Madawdepe we başga-da birnäçe gadymy obalar dahlaryň ýaşan obalary bolupdyr diýlip çaklanylýar. Dah-parn taýpalary Tejen derýasy sebitlerinde ýaşapdyrlar. Olar barada gadymy grek-rim taryhçylary hem öz işlerinde ýatlaýarlar. Biziň eýýamymyzyň I asyrynda Aral ýakasyndan Azow deňzine çenli aralykdaky giň sähralarda alan taýpalary ýaşapdyrlar. Käbir gadymy taryhçylar alanlary massagetler diýip hasap edýärler.

Ilatyň meşgul bolan kärleri. Massagetleriň esasy bölegi çarwaçylyk bilen meşgullanypdyr. Olar ownuk mallar bilen birlikde gylýallary köpeldipdirler, balykçylyk bilen hem meşgullanypdyrlar, aw awlapdyrlar. Massagetleriň geýimleri mallaryň derilerinden tikilen bolupdyr. Olar ownuk we iri şahly mallary, esasan hem, goýunlary köpeldipdirler.

Käbir welaýatlarda düýedarçylyk hem giň gerime eýe bolupdyr. Çarwalar gara öýlerde ýaşapdyrlar, öýleri ýüň keçeler bilen, kähalatda teletin bilen hem örtüpdirler.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Türkmenistanyň çäklerinde ýaşan gadymy halklardan haýsylaryny bilýärsiňiz?

2. Massagetleriň dini ynançlary barada aýdyp beriň.

3. Sak-massaget taýpalary nirelerde ýaşapdyrlar?

4. Çarwa taýpalarynyň meşgul bolan kärleri barada gürrüň beriň.

5. Gadymy halklaryň haýsylary häzirki türkmen taýpalary bilen baglanyşykly bolupdyr?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 16 Sah.: 57-61

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy	Synpy: VI

Sapagyň temasy:	Türkmenistan Ahemeniler döwletiniň düzüminde. Kir II Orta Aziýa ýörişi.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Kir II Orta Aziýa ýörişi. Tumar şa. Fradyň baştutanlygyndaky gozgalaň. Syrak hakyndaky rowaýat. “Paýhas çeşmesi” atly kitapda gahrymançylyk baradaky atalar sözi we nakyllar barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara Watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Garyşyk sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öýe berlen ýazuw işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Geçilen temany okap gelmek. § 16 Sah.: 57-61

3.Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak.

Sorag-jogap alyşmak.

1. Türkmenistanyň çäklerinde ýaşan gadymy halklardan haýsylaryny bilýär-siňiz?

2. Massagetleriň dini ynançlary barada aýdyp beriň.

3. Sak-massaget taýpalary nirelerde ýaşapdyrlar?

4. Çarwa taýpalarynyň meşgul bolan kärleri barada gürrüň beriň.

4.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

5.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1 . Türkmenistan Ahemeniler döwletiniň düzüminde

2. Kir II-niň (Kuros) häkimiýeti basyp almagy we onuň harby ýörişleri

3. Kir II-niň basyp alan ýerleri

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Ahemeni döwleti haçan we kim tarapyndan döredilendigini

– Kir II-niň massagetlerden ýeňilmeginiň esasy sebäbini aýdyp

– Tomiris kim bolandygyny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Gadymy Margianadaky halk gozgalaňy haçan we nähili basylyp ýatyrylandygy barada aýtmagy

– Dariý I näçenji ýylda patyşa tagtyna çykandygy barada aýtmagy

– Kir II bilen Tomirisiň arasynaky köp wagtlyk söweş barada aýtmagy

§ 17. Türkmenistan Ahemeniler döwletiniň düzüminde

Ahemeniler döwleti. Kir II-niň (Kuros) häkimiýeti basyp almagy we onuň harby ýörişleri. B. e. öňki VI asyryň ortalarynda Eýranyň çäklerinde Ahemeniler döwleti döräpdir. Ony esaslandyran Ahemeni diýen adam bolup, döwletiň ady hem onuň adyny alypdyr. Bu döwlet 200 ýyldan gowrak wagt ýaşapdyr. Ahemeniler döwleti gadymy Gündogaryň güýçli döwletleriniň biri hasaplanypdyr. Döwleti döwlet derejesine ýetiren Kir II (b. e. öňki 558–530 ý.) bolupdyr.

Kir II Gerodotyň aýtmagyna görä, Midiýa patyşasy Astiýagyň gy-zyndan bolupdyr. Rowaýata görä, Kir ulalandan soň, b. e. öňki 558-nji ýylda çarwa pars taýpalarynyň patyşasy bolýar we babasynyň garşysy-na urşa başlaýar we ilkinji çaknyşyklarda ol Midiýa goşunlaryny der-bi-dagyn edýär. Kir II b. e. öňki 550-nji ýylda Midiýanyň paýtagty Ekbatany eýeläp, patyşa Astiýagy – babasyny ýesir alýar. Midiýadan soň ol Wawilony, Derýaaralygyny we Alynky Aziýanyň ýerlerini özüne tabyn edýär. Şeýlelik bilen, Kir II-niň döwletiniň çäkleri Müsür döwletiniň serhetlerine baryp ýetýär. Emma Kir II Müsüre ýöriş etmezinden öň öz gündogar serhetlerini berkitmek maksady bilen, Merkezi Aziýanyň halklarynyň garşysyna basybalyjylykly ýörişe başlaýar.

Ýerli ilatyň ahemenilere garşy göreşi. Tomiris (Tumarly). Ahemeni döwletiniň gündogar serhetlerini çarwa taýpalaryň çozuşlaryndan halas etmek üçin Kir II Amyderýa bilen Syrderýanyň aralygynda ýaşaýan massagetleri boýun egdirmegi maksat edinipdir. Taryhçy Gerodotyň ýazmagyna görä, Kir II olara garşy ýöriş edipdir. Massagetleriň şol wagtky patyşasy ara-dan çykansoň, onuň ýerine dul galan aýaly To-miris patyşa bolupdyr. Kir II massagetleri aňsat boýun etmek üçin Tomirise öýlenmegi ýüregine düwüp, sawçy iberipdir. Sawçylar Tomiris razy bolsa, Kiriň ony özüne aýal edip aljakdygyny habar beripdir. Tomiris «Kire aýal däl-de, meniň ýurdum gerekdir» diýip, sawçylary kowupdyr. Pirimi başa barmadyk Kir urşa taýýarlyk görüp başlapdyr.

Tomiris: «Sen bu bet päliňden el çek! Ýörişiňi bes etde, yzyňa gaýt. Eger-de ony etmejek bolsaň, onda biz goşunymyzy derýadan üç günlük yza çekeli welin, arkaýyn biziň ýurdumyza geç, söweşi şol ýerde başlarys. Eger-de ony islemeseň, sen üç günlük öz ýurduňa tarap yza çekil, biz seniň ýurduňda urşa girişeli» diýipdir.

Kir II öz goşunyny derýadan geçirip, şol ýerde goş basypdyr. Söweşe ukypsyz birnäçe adamy goşda galdyryp, goşunlary bilen ýene-de derýa tarap dolanypdyr. Massaget goşunlary Kir II-niň düşelgesine gelip, ol ýerdäki adamlary öldüripdirler. Özleri bolsa Kir II-niň ýeňiş toýy üçin taýýarlap goýan çakyryny içip serhoş bolupdyrlar. Şondan soň Kir II bu ýerdäki massagetleriň uly bolmadyk goşunynyň üstüni duýdansyz basyp, olaryň bir bölegini gyrgynçylyga berip, galanlaryny bolsa ýesir alypdyr. Ýesir düşenleriň arasynda Tomirisiň ogly hem bar eken.

Gerodot öz işinde massagetleriň patyşasy Tomirisiň çapar ýollap, Kire aýdan duýduryşyny şeýle suratlandyrýar: «Ganhor Kir! Sen bu namartja üstünligiňe guwanma. Siz bulanyk üzüm suwundan bolan içgi bilen, mert söweşde ýan bermedik oglumy ele saldyňyz. Indi meniň sözüme gulak goý: meniň jigerbendimi goýber we başyňyz bitinkä, ýurdumyzdan gidiň. Eger aý-danlarymy etmeseň, siziň hemmäňizi heläk etjekdigime massagetleriň keramatly howandary we hudaýy bolan mukaddes Günden ant içýärin!» diýipdir.

Kir II Tomirisiň ogluny ýesirlikden boşatmandyr. Şazada pursat tapyp, hanjaryň üstüne oklap, özüni öldüripdir. Bu ajy habary eşiden massagetler gahar-gazaba münüp, duşman goşuny bilen söweşe başlapdyrlar. Köp wagtlyk söweşden soňra massaget goşunlary üstün çykypdyr. Pars goşunlarynyň köpüsi, şol sanda patyşa Kiriň özi hem heläk bolupdyr. Grek taryhçylarynyň ýazmaklaryna görä, Kir II bu söweşde 200 müň adam ýitiripdir. Bu söweş b. e. öňki 530-njy ýylda bolup geçipdir.

6. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Ahemeni döwleti haçan we kim tarapyndan döredilipdir?

2. Kir II-niň massagetlerden ýeňilmeginiň esasy sebäbini aýdyp beriň.

3. Tomiris kim bolupdyr, ol barada gürrüň beriň.

4. Gadymy Margianadaky halk gozgalaňy haçan we nähili basylyp ýatyrylypdyr?

5. Dariý I näçenji ýylda patyşa tagtyna çykypdyr?

7. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 17 Sah.: 62-64

8. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy	Synpy: VI

Sapagyň temasy:	Ahemeniler döwrüniń medeniýeti. Ahemeniler döwletinde döwlet dolandyryş ulgamy
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Ahemeniler döwrüniń medeniýeti. Ahemeniler döwletinde döwlet dolandyryş ulgamy .Oba hojalygy. Söwdanyň ösmegi. Şäherler. Gadymy Merw (Erkgala). Bisütün ýazgylary barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara Watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Okuwçylara “Türkmenistan Ahemeniler döwletiniň düzüminde.Kir II Orta Aziýa ýörişi” tekstini okatmak mazmunyny gürrüň berdirmek

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Ahemeni döwleti haçan we kim tarapyndan döredilipdir?

2. Kir II-niň massagetlerden ýeňilmeginiň esasy sebäbini aýdyp beriň.

3. Tomiris kim bolupdyr, ol barada gürrüň beriň.

4. Gadymy Margianadaky halk gozgalaňy haçan we nähili basylyp ýatyrylypdyr?

5. Dariý I näçenji ýylda patyşa tagtyna çykypdyr?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1 . Döwlet dolandyryş ulgamyndaky özgerişler

2. Salgytlar

3. Pul we harby özgertmeler

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Häzirki Türkmenistanyň ýerleri ahemenileriň düzüminde näçenji welaýat hasaplanandygyny

– Ahemeniler döwletindäki şäherleriň atlaryny aýdyp

– Dariý I nähili döwlet özgertmelerini geçirendigini

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Dariý I-yň geçiren özgertmeleri barada aýtmagy

– Ahemeni senenamasy barada aýtmagy

– Bisütün ýazgylaryny kim ýazandygyny, ol nirede ýerleşýändigi barada aýtmagy

Döwlet dolandyryş ulgamyndaky özgerişler. Salgytlar. Ahemeniler tabyn edilen ýurtlary has netijeli edara etmek üçin täze dolandyryş ulgamyny girizipdirler. Dariý I b. e. öňki 518-nji ýylda tutuş döwleti 20 sany welaýatlara – satraplyklara bölüpdir. Emma satrap-lyklar öňküler ýaly owunjak welaýatlar bolman, eýsem, boýun egdirilen döwletleriň ozalky çäklerinde döredilipdir. Taryhy maglumatlara görä, parfiýalylar, horezmliler, sogdlar we ariýler bir satraplyga – 16-njy satraplyga goşulypdyr. Satraplyklaryň başynda ahemenileriň neberelerinden bolan adamlar goýlup, olar özlerine ynanylan welaýatlarda ýolbaşçylyk edipdirler.

Dariý I döwlet dolanyşygynda patyşadan soň iň ýokarky wezipe ha-zarpatu – müňbaşy bolupdyr. Ol ähli emeldarlaryň üstünden garaýan iň ýokarky gözegçi hasaplanypdyr, şeýle-de ol patyşanyň şahsy goragynyň serkerdesi wezipesini hem ýerine ýetiripdir.

Dariý I salgyt ulgamyny hem kämilleşdiripdir. Öň Ahemeniler döwletiniň düzümine giren ýerlerden ýöriş wagtynda alnan oljalar, sow-gatlar bilen kaýyl bolan bolsalar, indi täze özgertmeleriň esasynda döre-dilen satraplyklar döwlete bellibir möçberde salgyt tölemeli bolupdyrlar. Gerodotyň berýän maglumatlaryna görä, Artakserks I-niň dolandyran döwrüne çenli patyşanyň hazynasyna Ýakyn Gündogaryň has ösen ýur-dy bolan Wawilon 1000 talant (1 talant 30 kg töweregi kümüş) tölän bolsa, 16-njy satraplyk 300 talant töläpdir. Jemi 30 ýylyň dowamynda her satraplyk ýylda 250 – 360 talant salgyt töläpdir. Bir ýylyň dowamyn-da ýygnalan salgydyň umumy möçberi 7740 wawilon talantyna, ýagny 232 tonna barabar kümüş bolupdyr. Mundan başga-da satraplyklar goşuna esger bermäge borçly edilipdir.

Pul we harby özgertmeler. Dariý I pul-haryt gatnaşyklarynyň ösmegi üçin pul özgertmesini geçiripdir. B. e. öňki 517-nji ýylda Dariý I ýeke-täk pul birligini girizipdir. Gyzyl pullary diňe merkezi hökümet zikgelän bolsa, kümüş we mis pullary welaýat häkimlerine zikgelemäge ygtyýar berlipdir.

Dariý I-niň döwründe Ahemeni döwletiniň esasy daýanjy bolan goşunda hem özgertmeler geçirilipdir, goşunyň özenini parslar hem midiýalylar düzüpdir. Olar 20 ýaşdan başlap harby gulluga çekilipdirler. Goşun atly we pyýada goşundan ybarat bolupdyr. Ýokary serkerde wezi-peleri diňe parslara tabşyrylypdyr. Basylyp alnan ýurtlarda gözegçilik üçin parslaryň goşun bölümleri ýerleşdirilipdir.

Ykdysady gatnaşyklar. Oba hojalygy. B. e. öňki I müňýyllygyň ortasynda Türkmenistanyň çäklerinde ykdysady taýdan ep-esli ösüş gazanylypdyr. Onuň aýratynlyklarynyň biri ilatyň oturymly we çarwa welaýatlara bölünmegi bolupdyr. Şol welaýatlaryň arasynda alyş-çalyş barha ösüpdir. Ekerançylyk ilatynyň ýaşan oazisleri ykdysadyýetde iň ähmiýetli hojalyga öwrülipdir. Ekin meýdanlary kanallaryň üsti bilen getirilen suw bilen suwarylýan ekeni. Şol kanallaryň galyndylary Horezmde we Margianada saklanyp galypdyr. Ol kanallardan kiçiräk ýanýaplar çekilip, şol ýaplar arkaly kanallaryň boýundaky ekin meýdanlary suwarylypdyr.

Margianada suwaryş ulgamy barha kämilleşipdir. Murgapda uly bentler gurlupdyr, olaryň gurluş aýratynlygy b. e. IX–X asyrlarynda bentler barada ýazan alymlary geň galdyrypdyr, sebäbi şol bentleriň üsti bilen derýadan belentde durýan ýerleri suwaryp bolýar eken. Suwarylýan meýdanlarda bugdaý, jöwen, künji ekilipdir, alymlar gowa-ça hem ekilen bolmagy mümkin diýip çaklaýarlar.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Häzirki Türkmenistanyň ýerleri ahemenileriň düzüminde näçenji satraplyk (welaýat) hasaplanypdyr?

2. Dariý I nähili döwlet özgertmelerini geçiripdir?

3. Ahemeniler döwletindäki şäherleriň atlaryny aýdyp beriň.

4. Ahemeni senenamasy barada näme bilýärsiňiz?

5. Bisütün ýazgylaryny kim ýazypdyr, ol nirede ýerleşýär?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 18 Sah.: 65-69

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy	Synpy: VI

Sapagyň temasy:	Aleksandr Makedonlynyň türkmen topragyny eýelemegi
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Ariý satraplygynda ýerli ilatyň grek-makedon basybalyjylaryna garşy göreşi. “Paýhas çeşmesi” atly kitapda watançylyk baradaky atalar sözi we nakyllar barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara Watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Okuwçylara “Ahemeniler döwrüniń medeniýeti. Ahemeniler döwletinde döwlet dolandyryş ulgamy” tekstini okatmak mazmunyny gürrüň berdirmek

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Häzirki Türkmenistanyň ýerleri ahemenileriň düzüminde näçenji satraplyk (welaýat) hasaplanypdyr?

2. Dariý I nähili döwlet özgertmelerini geçiripdir?

3. Ahemeniler döwletindäki şäherleriň atlaryny aýdyp beriň.

4. Ahemeni senenamasy barada näme bilýärsiňiz?

5. Bisütün ýazgylaryny kim ýazypdyr, ol nirede ýerleşýär?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1 . Aleksandr Makedonskiniň türkmen topragyny eýelemegi

2. Filipp II-niň ahemenilere garşy urşy

3. Aleksandryň tagta geçmegi

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Aleksandryň parslar bilen ilkinji söweşi nirede bolup geçýändigini

– Gawgam el söweşi nirede we haçan bolandygyny aýdyp

– Aleksandryň basyp alan şäherleriniň atlaryny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Makedoniýanyň patyşasy Filipp II barada aýtmagy

– Aleksandryň parslara garşy urşy barada aýtmagy

– Pars goşunlarynyň ýeňilmegi barada aýtmagy

§ 19. Aleksandr Makedonskiniň türkmen topragyny eýelemegi

Aleksandr Makedoniýa ýurdundan bolandygy üçin ony Aleksandr Makedonskiý (makedoniýaly) diýip atlandyrypdyrlar. Aleksandryň Gündogar ýurtlarynda ýörgünli ady Isgender Zülkarneýn bolupdyr.

Makedoniýa Gresiýanyň demirgazyk çetinde ýerleşen kiçiräk ýurt bolupdyr. Makedoniýanyň patyşasy Filipp II (b. e. öňki 359–336 ý.) Gresiýanyň ýerlerini özüne birikdiripdir. Filipp II patyşanyň oňat ýaraglandyrylan hem-de tälim berlen güýçli goşuny bolupdyr. Ol b. e. öňki 337-nji ýylda Gresiýadaky Korinf kongresinde Gresiýanyň üstünden Makedoniýanyň agalygyny hukuk taýdan kanunlaşdyrypdyr. Şol wagtdan Filipp II ahemenilere garşy urşa taýýarlanyp başlapdyr. Emma Filipp öz goragçylarynyň biri tarapyndan öldürilipdir. Soňra onuň 20 ýaşly ogly Aleksandry tagta geçiripdir. Aleksandr parslaryň Ahemeniler döwletine garşy urşa taýynlyk görüp başlapdyr. Ol goşunyň kämilleşmegine, ylaýta-da, atly goşuna uly üns beripdir.

B u döwürde Ahemeni döwletinde tagt üstünde bolup geçýän agzalalyklar döwleti doly gowşadypdyr. Üstesine-de, ahemenileriň ýowuz sütemine garşy goz-galaňlar ýüze çykyp başlapdyr. Netijede, b. e. öňki 336-njy ýylda ahemenileriň iň soňky patyşasy Kodoman Dariý III ady bilen tagta (b. e. öňki 336–330 ý.) çykýar.

Ahemenileriň şu ýagdaýynda hem grek-pars urşy başlanypdyr. B. e. öňki 334-nji ýylyň ýazynda Granik derýasynyň kenarynda parslaryň goşuny ýasalan heýkeli grek-makedon goşunlary tabyn edilýär. Soňra Issa diýen ýerde bolan ikinji söweşde Dariniň goşuny ýene-de ýeňlişe sezewar bolýar. Bu söweşde Dariniň aýaly, 2 gyzy Aleksandra ýesir düşýär. Şondan soň Aleksandr Kiçi Aziýadan günorta tarap ugrapdyr. Siriýany, Palestinany basyp alýar. Tir şäherini basyp alyp, 30 müň adamy ýesir alýar. Ol söweşsiz Müsüri hem basyp alýar. Özüni bolsa Müsüriň faraony diýip yglan edýär. Soňra b. e. öňki 331-nji ýylyň ýazynda Aleksandr Derýaaralygyna tarap ugraýar. Taraplaryň ikisiniň hem goşunlary şol ýylyň oktýabr aýynda gadymy Ninewiýa şäheriniň ýakynynda, Gawgamel diýen obanyň eteginde aldym-berdimli söweşe girýär. Hüjüme geçen parslaryň atly goşunynyň köpüsi makedon atyjylary tarapyndan gyrylýar. Dariýniň günäsi bilen pars goşunlary ýene-de ýeňlişe sezewar bolýar. Dariý III söweş meýdanyny taşlap gaçyp gidýär. Aleksandr Wawilon, Suzy, Persepol şäherlerini hem basyp alýar. Bu şäherler grek-makedon goşunlary tarapyndan 7 günläp talanypdyr. Ýeňijileriň paýyna ahemeni patyşalarynyň ähli baýlygy – gaznasy düşüpdir. Aleksandr «Aziýanyň patyşasy» diýlip yglan edilipdir.

Pars goşunlary howlukmaçlyk bilen demirgazyk-gündogara tarap yza çekilipdir. Emma tiz wagtyň içinde Dariý III Baktriýanyň satraby (häkimi) Bess tarapyndan öldürilýär. Bess özüni patyşa diýip yglan edýär.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Aleksandryň parslar bilen ilkinji söweşi nirede bolup geçýär?

2. Gawgam el söweşi nirede we haçan bolupdyr?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 19 Sah.: 69-71

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________

Mekdebi:	Senesi:
Dersiň ady: Türkmenistanyň taryhy	Synpy: VI

Sapagyň temasy:	Täze şäherleriň esaslandyrylmagy
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Täze şäherleriň esaslandyrylmagy. Margiana Aleksandriýasy. Aleksandr Makedonlynyň döwletiniň dargamagy barada düşünje bermek.
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylara Watanymyzyň beýik taryhyna, ata-babalarymyzyň ýöreden syýasatyna we döreden döwletlerine söýgi döretmek, olara Watansöýüjilik terbiýesini bermek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy.
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Kartalar, reňkli suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek.

4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işini ýerine ýetirilişini barlamak:

a)Okuwçylara “Aleksandr Makedonlynyň türkmen topragyny eýelemegi” tekstini okatmak mazmunyny gürrüň berdirmek

b) Sorag-jogap alyşmak.

1. Aleksandryň parslar bilen ilkinji söweşi nirede bolup geçýär?

2. Gawgam el söweşi nirede we haçan bolupdyr?

3.Geçilen temany jemlemek:

Okuwçylaryň Türkmenistanyň taryhyna degişli bilýän maglumatlaryny jemlemek we täze temany öwretmäge girişmek.

4.Täze temany düşündirmek.

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Aleksandr Makedonskiniň türkmen topragyny eýelemegi (dowamy)

2. Grekleriň esaslandyran şäherleri

3. Margiana Aleksandriýasy

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

– Dariý III-niň Aleksandrdan ýeňilmeginiň sebäpleri barada

– Spitamen barada aýdyp

– Häzirki Türkmenistanyň haýsy ýerleri Aleksandr tarapyndan basylyp alandygyny

- Temanyň esasy mazmunyny gürrüň berip

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

– Grek-makedon agalygyny berkitmek maksady barada aýtmagy

– Aleksandr Makedonskiniň döwletiniň dargamagy barada aýtmagy

– Däp-dessurlary we medeniýeti barada aýtmagy

§ 19. Aleksandr Makedonskiniň türkmen topragyny eýelemegi (dowamy)

Grekleriň esaslandyran şäherleri. Margiana Aleksandriýasy. Grek-makedon agalygyny berkitmek maksady bilen, Aleksandr tarapyndan Merkezi Aziýada Aleksandriýa diýlip atlandyrylan birnäçe şäherler gurlupdyr. Olaryň arasynda Margiana Aleksandriýasy (häzirki Baýramaly etrabynyň töwereginde) salnypdyr. Bu şäherde 20 müň pyýada we 3 müňe golaý atly goşun ýerleşdirilipdir. Türkmenistanyň ýerlerin-de Aleksandryň döwründe salnan gala-şäherleriň biri hem gadymy Merwdäki Gäwürgaladyr. Rim taryhçysy Kwint Kursiý grek-makedon goşunlarynyň Margiana gelen döwründe bu ýerde 6 sany gala-şäher salnandygy barada maglumat berýär. Gadymy Merwdäki meýdany 360 gektara barabar bolan Gäwürgala ýazuw çeşmelerinde Antiohiýa ady bilen ýatlanýan antik döwrüň şäheri bolupdyr. Antiohiýa – Margiana ykdysady taýdan ösen şäherleriň biri bolup, Selewkileriň gündogardaky iň iri mülkleriniň birine öwrülipdir. Horezme, Sogda we Eýrana gidýän esasy ýollar şu şäherden başlanypdyr. Şäheriň göni diwarlary, dört sany derwezesi we uly köçeleri bolupdyr.

Türkmenistanyň ýerinde grek-makedon döwründäki şäherlerden we obalardan ellinistik häsiýetli ençeme ýadygärlikleriň üsti açyldy. Aşgabadyň ýanyndaky Köne Nusaý galasyndan tapylan tapyndylaryň arasynda mermer daşyndan ýasalan zenan şekili we pil süňkünden ýa-salan ritonlar – bulgurlar bar. Olaryň hemmesinde hem ellin medeniýetiniň täsiri mese-mälim duýulýar. Aleksandr Makedonskiniň Gündo-gara eden ýörişiniň, Türkmenistanyň antik döwrüniň medeniýetine we sungatyna täsiri juda uly bolupdyr.

A leksandr Makedonskiniň döwletiniň dargamagy. Aleksandryň ölümi baradaky habar Aziýanyň ýerli ilatynyň gozgalaň turuz-magyna getiripdir. B. e. öňki 323-nji ýylda Aleksandr ýogalan bady-na häkimiýet onuň mirasdüşerleriniň eline geçipdir. Olaryň arasynda Aleksandryň imperiýasyna eýe bolmak üçin özara göreş başlanypdyr, ýöne olaryň hiç birine-de ýokary häkimiýeti eýelemek başartmandyr.

B. e. öňki 311-nji ýylda Aleksandryň serkerdeleri Selewkiň tarapdarlary bilen Ptolemeýiň tarapdarlarynyň arasynda bolan uruşlaryň netijesinde, Aleksandryň oruntutary – ogly Aleksandr IV häkimlik ugrunda göreşýän toparlar tarapyndan öldürilýär. Netijede, Aleksan-dryň serkerdeleri Aleksandryň nesilşalygyny we onuň merkezleşdirilen döwletini saklamaklyk pikirinden el çekýärler. Aleksandryň imperiýasy onuň serkerdeleriniň arasynda paýlaşylýar. Netijede, birnäçe özbaş-dak döwletler emele gelýär. Olardan: Balkan ýarym adasynda Make-doniýa, Müsürde Ptolemeýleriň, Alynky Aziýadan başlap Eýranyň we Merkezi Aziýanyň esasy ýerlerini öz içine alan Selewkileriň döwleti, Kiçi Aziýada bolsa Pergam ýaly döwletler döräpdir. Taryhda bu döwletler ellin döwletleri diýlip atlandyrylýar. Sebäbi grekler özlerini ellinler diýip atlandyrypdyrlar, ellinizm sözi hem şol atdan gelip çykypdyr. Se-bäbi Aleksandryň basybalyjylykly uruşlarynyň netijesinde basylyp al-nan ýurtlara köpsanly makedon hem grek adamlary göçüp gelipdirler we kem-kemden ýerli halklar bilen garyşyp-goşulyp gidipdirler. Olar biri-biriniň däp-dessurlaryny, medeniýetini hem kabul edipdirler. Şonuň üçin, grek medeniýeti bilen ýerli halklaryň medeniýetiniň bir-bi-rine eden täsiri netijesinde emele gelen medeniýete ellinistik medeniýet diýlipdir.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak:

1. Dariý III-niň Aleksandrdan ýeňilmeginiň sebäpleri barada gürrüň beriň.

2. Spitamen barada näme bilýärsiňiz, ol barada gürrüň beriň.

3. Häzirki Türkmenistanyň haýsy ýerleri Aleksandr tarapyndan basylyp alynmandyr?

6. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. § 19 Sah.: 71-74

7. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak. Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: _________________________________

Bellik:________________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary ________­­­­­­­­­_____