Статья по экономике

Статья. КЫРГЫЗСТАНДА АЗЫК-ТҮЛҮК МЕНЕН КАМСЫЗДОО ЖАНА АЗЫК-ТҮЛҮК КООПСУЗДУГУ.

Макыев Сагынбек Толошович, Ph.D,

«Бизнес жана менеджмент» факультети,

Ош мамлекеттик университети,

E-mail: [email protected]

Абдулложонова Азизпошшо Немонжоновна, улук окутуучу,

«Экономика жана салыктар» кафедрасы,

Ош мамлекеттик университети,

E-mail: [email protected]

Аннотация. Улуттук коопсуздукту камсыз кылуунун элементтеринин бири азык-түлүк коопсуздугу болуп саналат. Ушуга байланыштуу аны камсыз кылууда экономиканын агрардык сектору негизги роль ойнойт. Макалада Кыргызстандын агрардык саясатынын негизги багыттары белгиленип, азык-түлүктүн физикалык жана экономикалык жеткиликтүүлүгүн камсыздоонун учурдагы тенденциялары талданат, азык-түлүк рыногун өнүктүрүүнү жөнгө салуу механизмдерин өркүндөтүү зарылчылыгы негизделет.

Негизги сөздөр: азык-тулук коопсуздугу, агрардык саясат, камсыз кылуу, айыл чарбасы, азык-түлүк керектөөнүн деңгээли.

ПРОДОВОЛЬСТВЕННОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ И ПРОДОВОЛЬСТВЕННАЯ БЕЗОПАСНОСТЬ В КЫРГЫЗСТАНЕ.

Макыев Сагынбек Толошович,

Доктор философии Ph.D по экономике,

факультет «Бизнес жана менеджмент»,

Ош государственный университет,

Ош, Кыргызстан

E-mail: makyev-s@mail.ru

Абдулложонова Азизпошшо Немонжоновна

ст.преподаватель кафедры Экономики и налоги,

Ошский государственный университет,

Ош, Кыргызстан

E-mail: aabdullajanova81@mail.ru

Аннотация. Одним из элементов обеспечения национальной безопасности является продовольственная безопасность. В ее обеспечении ключевая роль возлагается именно на аграрную сферу экономики. В статье обозначены основные направления аграрной политики Кыргызстана. Проанализированы современные тенденции обеспечения физической и экономической доступности продовольствия и обоснована необходимость развития и совершенствования механизмов регулирования продовольственного рынка.

Ключевые слова: продовольственная безопасность, аграрная политика, обеспечение, сельское хозяйство, уровень потребления продуктов питания.

FOOD SUPPLY AND FOOD SECURITY IN KYRGYZSTAN.

Makyev Sagynbek Toloshovich, Ph.D,

Faculty of Business and Management,

Osh State University, Osh, Kyrgyzstan

E-mail: [email protected]

Abdullozhonova Azizposhsho Nemonzhonovna, S.Lecturer

Department of Economics and taxes,

Osh State University, Osh, Kyrgyzstan

E-mail: [email protected]

Annotation. Food security is one of the elements of ensuring of national security. In this ensuring the key role is assigned for agrarian policy of economy. This article deals the main directions of agrarian policy of Kyrgyzstan. Analyzes the physical economic accessibilities of food and substantiates the needs of development and improvement of food market.

Keywords: food security, agricultural policy, provision, agriculture, level of food consumption.

Азык-түлүк коопсуздугу маселеси дүйнөдөгү эң орчундуу маселелердин бири бойдон калууда. Себеби, былтыркы карантин учурунда катуу карантиндик чаралар, коронавирустук инфекциянын жайылышын алдын алуу аракети менен мамлекеттик чек араларды жабуу, ошондой эле мамлекеттердин өз өлкөсүнүн жарандары үчүн турмуш-тиричиликке керектүү буюмдардын мамлекеттик резервин түзүү чаралары, башка өлкөлөргө азык-түлүк жана товарларды берүү азайды. Мунун негизинде тышкы жеткирүүлөргө көз каранды болгон көптөгөн өлкөлөр азык-түлүк коопсуздугу маселелерин чечүү зарылдыгына туш болушат. Кыргызстан да четте калган жок, анткени республика Казакстан, Беларусь жана Орусия сыяктуу товар өндүрүүчү мамлекеттерден импортко көз каранды бойдон калууда.

Азык-түлүк коопсуздугу улуттук коопсуздуктун негизги жана эң маанилүү курамдык бөлүгү болуп саналат.

Өлкө калкы керектеген продукциянын 80%ын өндүрсө, азык-түлүк коопсуздугунун параметрлерине жооп берет. КМШ өлкөлөрүнүн бири да, анын ичинде Кыргызстан да бул параметрге жооп бербейт. Анын үстүнө алардын бири дагы азык-түлүк коопсуздугунун талаптарына жооп бербейт, башкача айтканда, өз калкын өз өндүрүшүнүн продукциялары менен 100% камсыз кылуу болуп эсептелет.

Бирок, азык-түлүк коопсуздугу бул цифра менен көрсөтүлгөн баалуулук же дандын белгилүү бир өлчөмүн артыкчылыктуу берүү менен гана чектелбейт. Азык-түлүк коопсуздугуна азык-түлүккө болгон баанын өсүшү, суроо-талаптын азайышы, базардан арзан продукциянын жылышы, айыл чарба азык-түлүктөрүнө жана өнөр жай товарларына баанын тең салмаксыздыгы, резервдердин жетишсиздиги коркунуч туудурат, бул калктын нааразычылыгын жаратат. Өлкөнүн коопсуздугун камсыздоо маселесин чечүү үчүн дан эгиндеринин түшүмдүүлүгүн же айдоо аянттарын түздөн-түз жогорулатууга дайыма эле кайрылуу зарыл эмес. Көбүнчө көйгөйдү экономиканы башкарууну жакшыртуу, суу ресурстарын туура пайдалануу же диетаны жакшыртуу боюнча мамлекеттик программалар аркылуу чечсе болот.

Бүгүнкү күндө бир нече өлкөлөр өздөрүнүн азык-түлүк коопсуздугун камсыз кылдык деп айта алышат, бирок бардык өлкөлөр бул максатка жетүү үчүн өздөрүнүн өзгөчө жолун табуу үчүн көп күч-аракет жумшоодо.

Бирок кээ бир эсептөөлөр жана байкоолор универсалдуу деп эсептелип, өлкөнүн азык-түлүк коопсуздугу стратегиясын иштеп чыгуу үчүн негиз боло алат. Биринчиден, кеп өсүмдүк (өзгөчө дан өсүмдүктөрү) жана жаныбарлардан алынган продуктулардын катышы жана анын өзгөрүү тенденциялары жөнүндө болуп жатат.

COVID-19га байланыштуу бир катар өлкөлөрдүн экспортко чектөө чаралары Африка, Азия жана Латын Америкасынын жакыр өлкөлөрүндө дандын жетишсиздигине алып келет. Мындай божомол Дүйнөлүк банктын баяндамасында айтылат. Бул жер калкынын бештен бир бөлүгү ансыз деле тамак-аштын жетишсиздигинен жапа чегип келет жана буудай менен күрүчтү жеткирүүгө тыюу салуу аларды өзгөчө аялуу кылат, деп эскертет уюм¹.

Кыргызстан жыл сайын кант, буудай унун, өсумдук майын, ошондой эле кант жана эң зарыл продукциянын башка түрлөрүн жогоруда аталган өлкөлөрдөн зор өлчөмде ташып келет. Республика өзү муктаждыкты, мисалы, кантка 50%, сары майга 15%, унга 20%га жакын камсыздай алат. Күйүүчү-майлоочу майлар менен камсыздоо маселелеринде өлкө толугу менен Россия Федерациясына көз каранды. Ошого жараша Кыргызстандын азык-түлүк коопсуздугу мамлекеттин биринчи кезектеги милдети болуп саналат².

Ар бир өлкөнүн азык-түлүк коопсуздугу саясаты керектөө жагынан экономикалык өнүгүү деңгээлине жараша болот, ал бир нече деңгээлдеги артыкчылыктарга ээ болушу мүмкүн. Эгерде Россиялык окумуштуу, экономика илимдеринин доктору П. В. Михайлушкиндин эмгегине таянсак, буларды 4 денгээлде кароого болот.

1-деңгээл – калктын эң аз бай катмарын коргоо. Негизги чечим — негизги тизменин номенклатурасы боюнча эң арзан, женил чыгарылуучу продукцияны чыгарууну көбөйтүү.

2-деңгээл – кымбатыраак жана бай белок жана витамин азыктарынын үлүшүнүн олуттуу өсүшүнө байланыштуу тамактануунун структурасын түп-тамырынан бери жакшыртуу. Аны чечүүнүн негизги жолу суроо-талаптын структурасынын өзгөрүшүнө жана азык-түлүктүн наркынын жогорулашына ылайык продукциянын сапатына талаптарды жогорулатуу, белокторго жана витаминдерге бай тамак-аш азыктарын өндүрүүнү көбөйтүү болуп саналат.

3-деңгээл - энергиялык баалуу жана деликатес азыктарынын рационунун акырындык менен көбөйүшү. Негизги чечим продукциянын сапатына талаптарды кескин жогорулатуу, эл аралык азык-түлүк рынокторунда өлкөнүн айыл чарба өндүрүшүнүн адистештирилүүсүн жогорулатуу - кайрадан суроо-талаптын структурасынын жана көлөмүнүн өзгөрүшүнө жараша жана чыгымдардын көлөмүн көбөйтүү, продукциянын өндүрүшүн көбөйтүү. ички рынокко жана экспортко, өлкөдө өндүрүлбөгөн жана ички рынокто атаандаштыкка туруштук бере ала турган продукцияларды жана керектөөлөрдү канааттандырган көлөмдөгү тамак-аш азыктарын чектөөсүз импорттоо.

4-деңгээл – экологиялык жактан таза продукцияны кеңири ассортиментте керектөө. Негизги чечим экологиялык жактан таза продукцияны өндүрүүнү стимулдаштыруу, биостимуляторлорду, пестициддерди жана гербициддерди колдонууну жокко чыгаруучу технологияларды колдонуу, сапаттуу продукциянын эл аралык рынокторуна өлкөнүн кеңири интеграциясы болуп саналат³.

Өлкөнүн айыл чарба тармагындагы кырдаал Кыргызстандын азык-түлүк керектөө көрсөткүчтөрүнө көп жагынан таасирин тийгизүүдө. Жалпы макроэкономикалык шарттарды жана өздүк ресурстардан азык-түлүк менен камсыз кылууда пайда болгон оң ​​жылыштарды жана азык-түлүк импортунун мүмкүнчүлүктөрүн кеңейтүүнү эске алуу менен, кыска мөөнөттүү келечекте азык-түлүктү керектөөдө да оң тенденция байкалаарына ишенүүнү арттыруу зарыл.

Ошол эле учурда Кыргызстанда эң жогорку сапаттагы тамак-аш азыктарын керектөө көптөгөн өнүккөн өлкөлөргө караганда бир топ төмөн. Тамактануу абалы боюнча калктын бай жана кедей топторунун дифференциациясы да күч алды.

Кыргызстандын социалдык-экономикалык өнүгүүсүнүн комплекстүү милдеттерин чечүүнүн алкагында жакынкы багыттарды аныктоодо азык-түлүктү керектөөнүн деңгээлин мындан ары жогорулатуу жана калктын ар кандай социалдык катмарлары керектеген тамак-аш азыктарынын санында жана сапатында теңсиздикти жоюу маселелерин кароо өлкөдө эң негизги орунду ээлөөсү керек.

Кыргызстанда керектөө суроо-талаптарынын ар кандай түрлөрү менен, тамак-аштын сапаты жана пайдалуулугу менен аныкталуучу керектөөнүн жогорку деңгээлине карай тынымсыз жүрүшү керек.

Акырында белгилеп кетүүчү нерсе, учурда коомдун эң бай бөлүгү керектөөчүлөрдүн артыкчылыктарынын өсүшүндө канчалык алга жылбасын, коомдун муктаж болгон мүчөлөрүн колдоо мамлекеттин азык-түлүк коопсуздугу боюнча саясатынын артыкчылыктуу багыты катары каралууга тийиш.

Колдонулган адабияттар:

1. https://iz.ru/1010093/ekaterina-vinogradova/golodnyi-god-vsemirnyi-bank- redskazal-defitcit-pshenitcy-i-risa.

2. https://kabar.kg/news/prodovol-stvennaia-bezopasnost-kr-mery-po-nedopushcheniiu-krizisa/

3. П. В. Михайлушкин Условия и основные критерии обеспечения продовольственной безопасности.http://cyberleninka.ru/article/n/usloviya-i-osnovnye-kriterii-obespecheniya-prodovolstvennoy-bezopasnosti-1.

4. ПРОГРАММА продовольственной безопасности и питания в Кыргызской Республике на 2019-2023 годы. // Постановление Правительства Кыргызской Республики от 27 июня 2019 года № 320.

1^ https://iz.ru/1010093/ekaterina-vinogradova/golodnyi-god-vsemirnyi-bank-predskazal-defitcit-pshenitcy-i-risa

2^ https://kabar.kg/news/prodovol-stvennaia-bezopasnost-kr-mery-po-nedopushcheniiu-krizisa/

3^ 3П. В. Михайлушкин Условия и основные критерии обеспечения продовольственной безопасности.

http://cyberleninka.ru/article/n/usloviya-i-osnovnye-kriterii-obespecheniya-prodovolstvennoy-bezopasnosti-1