Кыргыз адабияты

Алыкул Осмонов 100 жашта

Мына бугун бизде майрам салтанат, Шанга толгон бут айлана, чар тарап. Улуу акындын арбагына баш ийип, Мына бугун чон кечебиз башталат.

Улуу акын эсте калат, сакталат,

Мезгил учат, куулоп канат каккылап.

100 жылдык мааракени куттуктап,

Бугун мезгил чар тарапка жар салат.

Арбын болуп, артып улам байлыгы,

Бар бол элим! Билбейли биз кайгыны.

Турсун дайым тууган жерден угулуп,

Тугонбогон куулорунун кайрыгы.

Бут ааламга тарай берсин туболук,

Дунгурогон Ата Журттун айдыны

Турмуш салат туркун-туркун элегине,

Колундан эмне келсе-бер элине.

Дуйнону сен устуртон байкабастан,

Коз жугурт анын дайым теренине.

Омур – бул сенин баасыз энчин болот,

Жумша аны Ата Журттун керегине.

Баардыгынын которунку маанайы,

Бул да болсо биздин элдин таалайы,

Бул кечеге келген жашка, карыга,

Таазим кылып узун омур каалайлы

Аз жашады бирок кылды коп эмгек,

Омуруно ыры болду ага эрмек.

Акындын орноктуу омурунон

Бир узум биз сиздерге айтып берсек.

Алыкул

Осмонов

100 жашта

Алыкул Осмонов 1915-жылы Панфилов районундагы Каптал-Арык айылында ото жакыр уй-булодо тулуп, бир жашында томолой жетим калып, беш жашында Токмок шаарындагы интернатка кабыл алынат. Ал жерде тогуз жыл тарбияланып, 1929-жылы Фрунзедеги педагогика техникумуна кирет. Техникумда Алыкул корком адабиятка дитин коюп, интернатта орус тилин билип калгандыктан, Пушкин, Лермонтов, Толстой, Тургенев, Некрасов, Гоголь сыяктуу орус классиктеринин чыгармалары менен тааныша баштайт. Ар кандай адабий ийримдерге, кечелерге тынбай катышып, озу да ыр жазууну коксойт. Педтехникумду 1934-жылы бутуруп чыгат да, бир аз жыл ар кандай редакцияларда адабий кызматчы болуп иштеген. Бирок оорукчал болгондуктан, иштен биротоло бошонуп алып, омурунун акырына чейин жалан чыгармачылык менен кесип кылга н.

Алыкул Осмонов турмушту терен уйронуп, адабий билимин терендеткен, чыгармачылыктын сырын иликтеген жана бул жолдо озунун эмгекчилдигине жана талантына байланыштуу коп тажрыйба топтоп, аны чыгармачылыгында пайдаланган. Ал 1932-жылдан баштап ыр жазууга киришет. 1935-жылы «Тандагы ырлар», 1937-жылы «Чолпонстан» жана «Жылдыздуу жаштык» деген ыр жыйнактары басылып чыгат. 1939-жылы Грузиянын улуу акыны Шота Руставелинин «Жолборс терисин кийген баатыр» деген поэмасын которгон. 1939-жылы кыргыз адабияты менен искусствосунун Москвада откорулгон декадасында «Ардак Белгиси» ордени менен сыйланган.

Улуу Ата Мекендик согуш жылдарында жазган ырлары 1945-жылы «Махабат» деген жыйнакка топтолгон. 1946-жылы «Ырлар», 1947-жылы «Менин жерим-ырдын жери», 1949-жылы «Жаны ырлар» деген китептери жарык корот. 1950-жылы «Мой дом» деген ат менен Москвадан орусча ырлары чыгат жана ал окурмандардын жогорку баасына арзыйт. Аталган жыйнактардын ичинде Алыкул Осмоновдун ар турдуу жылдарда жазган «Толубай сынчы», «Махабат», «Кулуйпа», «Ким болду экен?», «Менин энем», «Майдын туну», «Женишбек», «Мырза уул», «Карагул» деген поэмалары бар. «Олуп тирилгендер», «Уч аяк», «Эшимкандын тереги» жана «Ак Моор» ондуу чакан поэмалар жана анын узундулору кийин козу откондон сон басылган. Ал «Чолпонбай», «Махабат», «Экинчи бригада», «Ракия», «Корукчу Кооман» ж.б. пьеселарды жазган. Бирок булардын копчулугу ар турдуу себептерге байланыштуу (кээсин бутургон эмес) сахнага коюлбай калган.

Алыкул Осмонов – кыргыз адабиятындагы чебер котормочулардын бири. Ал Пушкиндин атактуу «Евгений Онегин» деген чыгармасын жана бир нече лирикасын, В.Шекспирдин «Отеллосун», Г.Гейненин жана М.Ю.Лермонтовдун ырларын, И.А Крыловдун тамсилдерин, С.Маршактын, К.Чуковскийдин, М.Светловдун, ингуш акыны Х.Б.Муталиевдин ырларынын айрымдарын которгон. Чыгыштын айтылуу классиктери Алишер Навоинин «Лайли менен Мажнун», Низаминин «Хосров менен Ширин» деген классикалык чыгармаларынан да узундулорду которгондугу белгилуу. Алыкул Осмоновдун 1964-1967-жылдардын ичинде басылып чыккан уч томдук чон жыйнактарына анын жазгандарынын бардыгы жана котормолору менен толук топтолгон. 1975-жылы Москвада орусча бир томдук жыйнагы чыккан. Таланттуу акын кату оорудан кийин чыгармачылыгы гулддоп турган кезинде 1950-жылы 12-декабрда дуйнодон кайткан.

Корунуктуу инсандардын Алыкул Осмонов жонундогу ойлору!

Мен сенден копту уйрондум, копту билдим, Омурго баалуу карап, шайыр журдум. Сезимим оз агамдай кабыл алды, Сен мага акыл айтып тушундурдун Омор Султанов

- Алыкул Осмонов согуш жылдарында жана согуштан кийинки мезгилде жемиштуу иштеди. Айрыкча осту. Так ушул мезгилде анын улуттук поэзиясынын шедеври болуп калган сонун чыгармалары жазылды. Кайсын Кулиев

- Мен Алыкул жонундо ой жугурткондо журогум тен экиге болунуп, бир болугу: «Аттин, аттин, аттин» деп оорулуу соксо, экинчи жарымы ошол «аттинайларды» мумкун болушунча женилдетуу максатында: «ыр, ыр, ыр» деп болкулдайт. Николай Пустынников

Отурду акын кундун тиктеп кызылын, Ойдон иргеп бул жашоонун кызыгын. Окуганда от корунуп турсун деп, Ырларына кошуп жатты ысыгын. Жолон Мамытов

… Талантты башкара билуунун озу да искусство, ал ар кимдин эле колунан келе бербейт. Алыкул омурунун акыркы сегиз жылында искусствону толук ээлей баштаган эле. Аалы Токомбаев

… Осмоновдун ырлары ташка тамга баскандай айкын, женил… Акындын оз созун пайдалансак, аны орус поэзиясы «колдон алып колдоп» кенири жана жарык жолго алып чыкты деп айтууга болот. Семен Липкин    

Серт эле дейт Алыкулдун ирени, Таш эле дейт Алыкулдун журогу. Андай болсо укмуш улуу махабат, Кантип анын журогуно туноду. Кудайберген Жуманазаров  

Койчу, досум мени акын дебечи, Мени акындын улпагына тенечи. Кыргызында кандай сонун акын бар, Десен келет Алыкулдун элеси. Насирдин Байтемиров

Мен анын туболук уйкуда жаткан мезгилдеги жылмаюусуна тан калдым. Балким, ал дубалга бет алып жаткан мезгилинде акыркы жолу озунун жалгыздыгын карап кулгондур. Николай Удалов

Биз, кыргыз акындары, Ысык-Кол жонундо коп эле жаздык, бирок Алыкулдай жаза албадык. Байдылда Сарногоев

… Кыргыз поэзиясы бир кыйла тажрыйбага ээ болду. Мезгилсиз дуйнодон кайткан Алыкул Осмонов кыргыз поэзиясынын азыркы формаларын онуктуруу ишине коп эмгек синирген болучу. Николай Грибачев

- Эн болбогондо элууго чыксачы, дагы далай укмуштуу кучтуу, ойго толо ырларды жазбайт беле! Темиркул Умоталиев

Жакшылык-кубанычтары

1915-жыл, март айы (кээ бир маалыматтарда 1914-жыл деп да жазылып да журот. М: Ала-Арча корустонундогу эстелигинде)-азыркы Чуй областынын Панфилов районундагы Каптал-Арык айылында жарык дуйного келген. 1927-жыл-кайсы бир окуу китебине басылган «Жайлоо» аттуу ангемени окуп алып, биринчи жолу чыгармачылык жолго тушууго дилгирленет. Ушул эле жылы кышта А.С.Пушкиндин «Кышкы кеч» деген ырын которот. Ушул эле жылы Фрунзедеги педтехникумга кабыл алынат. 1930-жыл-сентябрь –республикалык «Сабаттуу бол» деген газетага «Кызыл жук» деген ыры жарык корот. 1931-жыл-кыш айы-Жусуп Турусбековдун демилгеси менен «Ленинчил жаш» газетасында болочок акындын ырларына арналган атайын бет ачылат .

1932-жылы-Аалы Токомбаевдин жардамы менен «Чабуул» журналына ишке орношот, эгер иш табылбай калса, айылга кетмекчи эле. 1932-жылдын аягы же 1933-жылдын баш чени-Аалы Токомбаевди ээрчип биринчи жолу Москва шаарына барат, экоонун катар туруп тушкон суроту «Правдага» басылып чыгат. 1935-жыл –«Тандагы ырлар» деген ат менен алгачкы ырлар жыйнагы жарык корот. 1936-жыл-«Жылдыздуу жаштык» деген экинчи китеби басылып чыгат. 1937-жыл-Айдай Жигиталиева деген кыз менен менен таанышып, анны жактырып калат. 1938-жыл- май-атактуу «Жолборс терисин жамынган баатыр» дастанын которууга киришет. 1939-жыл-Кыргыз жазуучуларынан биринчилерден болуп «Ардак белгиси» ордени менен сыйланат. Ушул эле жылы Кыргыз адабияты менен искусствосунун Москвадагы 1 декадасында барып катышат.

Ушул эле жылы, декада убагында болочок колуктусу Зейнеп Сооронбаева менен таанышат. 1940-жыл-Алыкулдун котормосундагы «Жолборс терисин кийген баатыр» Казандан латын тамгасы менен басылып чыгат. 1941-жыл, август-Зейнеп Сооронбаевага уйлонот. 1942-жыл-кызы Жыпар торолот. 1945-жыл-акындын чыгармачылыгынын жетилген чокусу катары «махабат» аттуу ырлар жана поэмалар жыйнагы чыгат. 1946-жыл-Сталиндик сыйлыкка корсотулот. 1947-жыл-«Менин жерим-ырдын жери» деген жыйнагы басылып чыгат. 1950-жыл-Москвадан орус тилинде «Мой дом» деген ырлар жыйнагы жарык корот.  

Кырсык- жамандыктары

3 жашында ата-энесинен ажырап, томолой жетим калат. 5 жашында улуу эжесинин колунда журуп, бутун ушутуп жиберет. 1931-жылдан баштап сузоктогон опко оорусуна кабылып, анысы ырбай баштайт. Ушул эле жылы республикалык пионерлер слетунда ортко туш болуп, алда-жалда менен аман калат. 1938-жыл, май-омурундо биринчи жолу суйгон Айдай Жигиталиевадан кол узот. 1940-жыл-«Лирика» аттуу китеп камдап, аны жактырбай орттоп жиберет, чыгармачылык кризиске кабылат. 1941-жыл-согушка барам деп оолуккан акындан доктурлар кургак учуктун ачык турун табышат. 1942-жыл-кызы Жыпар туулгандан 15 кун откондон кийин чарчап калат. 1943-жыл, август- Зейнеп Сооронбаева менен ажырашып кетет.

1945-жыл-Мидин Алыбаевдин акынды нечен кун бою бук тушургон «мааниси жок махабат» деген кордоо макаласы партиялык газетага басылат. 1947-жыл-Сталиндик сыйлыкка корсотулгондордун жыйынтыгы аныкталып, Алыкул Осмонов сыйлыкка илинбейт. 1948-1949-жылдар-кургак учук оорусу кучоп кетет. 1950-жыл, декабрь-суук уйундо жалгыз керебетинде жатып коз жумат. 1950-1951-жылдар-кийинки бир жарым жыл ичинде жазган кол жазмалары уурдалып кетет.

Бул үйдө 1948-1950-жылдары кыргыз адабиятынын классиги Алыкул Осмонов жашаган

Алыкулдун үй-музейинде учурда эки миңден ашык экспонат бар

А.Осмоновдун котормосундагы Шота Руставелинин «Жолборс терисин кийген баатыр» чыгармасы 1940-жылдан 1982 -жылга чейин алты жолу басылып, эң мыкты котормо катары кабыл алынган

Токмоктогу балдар үйүндө, Алыкул экинчи катарда, оңдон биринчи. 1928-жыл

Алыкул театр ийримин жактырган

Жалындуу жаштык жылдар

Алыкул

жана

Райкан.

Чабуул журналында иштеп жүргөн мезгил

Алыкул калемдештери менен .

Алыкулдун калемдеш устаттары. Жусуп, Кубанычбек, Аалы, Жоомарт

Мен тансам: жаштан танам, ырдан танбайм, Ыры жок өмүрүмө канаттанбайм. Кудайга миң мертебе калп айтсам да, Ырыма бир мертебе калп айта албайм.

Ысык-Көл кээде тынч да, кээде толкун,

Толкуса толкунуна тең ортокмун.

Турмушта канча жолдош күтсөм дагы,

Бир сырдуу сендей жолдош күткөн жокмун