Къырымтатар фразеология илимининъ умумий назариеси

Къырымтатар фразеология илимининъ умумий назариеси

Къырымтатар тильшынаслыгъында сёз бирикмеси – бу эки ве экиден зияде мустакъиль сёзлерден япылгъан, бир муреккеп тюшюнджени ифаделеген грамматик бутюнликтир. Бойле бутюнлик нутукъ айтылып тургъан вакъытта япыла.

Бойлеликнен, сёзлернинъ озь мана ве грамматик хусусиетлеринен къошулувы нетиджесинде сёз бирикмелери пейда ола ве джумлелер тизиле.

Сёз бирикмеси, энъ аздан, эки мустакъиль сёзден япыла. Бириккен сёзлернинъ маналары озь ара багъланып, бир муреккеп тюшюндже мейдангъа кетирелер.

Базы сёз бирикмелери, атта айыры джумлелер, тиль инкишаф эткенде, нутукъта чокъ вакъыт бир шекильде къулланыла берип, болюнмеген бир алгъа кельмек мумкюн: акъылдан азмакъ, бурну кокке етмек, турна къонгъан ерни косьтермек, еди къат къайышыны сыдырмакъ, дёрт козьнен беклемек ве башкъалары. Бутюн анъылгъан ибарелер кочьме манада къулланылалар.

Демек, сёз бирикмелери эки чешит олалар:

а) сербест бирикмелер (тахта копюр, демир къапы, ешиль антер),

б) тургъун бирикмелер (акъылдан къалмакъ, эль къайтармакъ, джан ашамакъ, дёрт козьнен беклемек киби).

Бир шекильде къулланылгъан, компонентлери айырылмагъан ве болюнмеген бирикмелерге тургъун бирикмелер, я да фразеологизмлер дейлер.

Тургъун бирикмелер теркибиндеки сёзлер исе озь аралары тышарыдан сёз алмайлар, оларнынъ морфологик денъишим имкянлары сынъырлы, базы алларда имкянсыз, олар бири-биринен багълы, бири-биринден айырылмаз. Сербест бирикмелер нутукъ вакътында тизилелер. Тургъун бирикмелер исе азыр алда олалар. Сербест бирикмелернинъ компонентлери джумледе эки ве экиден чокъ джумле азасы вазифесини беджере билелер. Тургъун бирикмелер – фразеологизмлер исе джумледе бирбутюн алда бир джумле вазифесини одейлер.

Фразеологизм, сёзлер, бирикмелер киби, джумлелер де олмакъ мумкюн. Меселя: Козьлери ачылды. Дюньяны терк этти. Турна къонгъан ери косьтерди. Бойле тургъун алдаки джумлелер де, тургъун бирикмелер киби, азыр алдаки акъылда сакълана. Фразеологик бирикмелерге ве джумлелерге умумлештирип, фразеология я да фразеологик ибарелер дейлер.

Нутукъта фразеологизмлернинъ эмиети ве роллери чокъ джеэтлеринден сёзлернинъкине бенъзер. Сёзлер киби, олар да лексик мана ве лексик болюнмезлик бар. Олар, сёзлери киби, бирбутюн анълам, адисе, хусусиет ве бельгини адлайлар. Бундан гъайры да, фразеологизмлернинъ базылары сёзлер иле манадашлар: ашыны ашагъан, яшыны яшагъан = къарт; башы коклерге етмек = къуванмакъ; баш (боюн эгмек) = бойсунмакъ; устю къапалы = гизли; сокъакъ сипирткиси = кезиджи къадын; отьмегини таштан чыкъарыр = ишкир; къарны зиль чалмакъ = ачыкъмакъ; элини-этегин тартмакъ = вазгечмек; гонъюль бермек = севмек.

Сёзлер киби фразеологизмлер де чокъманалы ола билелер, меселя:

куню етмек – 1) бир ишнинъ (меселенинъ) чезиледжек, бакъыладжакъ, япыладжакъ вакъты кельмек; 2) оледжек куню кельмек;

ерини, сувуны тапамамакъ – 1) чокъ кере яшав ерини денъиштирмек, танышмакъ; 2) эйидже ерлешип отурмадан, къыбырданмакъ;

аякъкъа турсатмакъ – 1) хасталыкътан онъалтмакъ; 2) беслеп буютмек (баланы); 3) къорантаны, девлетни онъгъанлыкъкъа къавуштырмакъ.

Синонимик фразеологизмлер: не о, не бу = не сют, не ёгъурт; дюньяны анъламакъ = сагъыны-солуны бильмек = шапнен шекерни фаркъ этмек; иш иштен кечкен сонъ = эр шей яныа куль олгъан сонъ = той дагъылгъан сонъ = байрам биткен сонъ = тавшан байырны ашкъан сонъ; алдап сылтап = тиллер тёкюп = аллем этип, къаллем этип = бабанъ бойлу, ананъ сойлу деп; назлы бузюк = элини сувукъ сувгъа урмаз = чюйден элек тюшкен, ханымнынъ башыны тешкен .

Антонимик фразеологизмлер: бахты къара (огъурсыз) :: бахты ачыкъ (огъурлы); балтаны ташкъа урмакъ :: турнаны козюнден урмакъ; юрегине сув серпмек (тынчланмакъ) :: атештен кольмек киймек (теляшланмакъ); эмри демир кесер (залым) :: къой агъызындан чёп алмаз (юваш); козьге кирмек :: козьден чыкъмакъ; фелекнинъ чемберинден кечкен (теджрибели) :: агъзы сют къокъуй (яш, теджрибесиз); джат итнинъ къуйругъы багърында (чыкъылгъан) :: джыйын бизим, ойна къызым (сербест, шенъ).

Омонимик маналар ташыгъан фразеологизмлерге мисаль кетирмек къыйынджа меселедир, чюнки тургъун ибаренинъ чокъманалылыгъы омонимия меселесине гъает якъын. Белли ки, омонимия ве полисемия арасында ачыкъ ве сечик бир сынъыр корюльмез. Сёз келими, бир шейге козь юммакъ ибаресининъ 1) ‘бирев япкъан эйиликни такъдир этмемек’ ве 2) ‘севдиги бирисининъ къылмышларыны, сучларыны корьмемектен кельмек’ маналары полисемиядыр, чюнки бу кочьме маналар арасында мантыкъий багълылыкъ бар. Козьлерини юммакъ (яни ольмек) ибареси де юкъарыдакисининъ паронимик чифтидир. Амма мисаль кетирильген фразеологизмге къаршылыкъ сырты къалын фразеологизмининъ 1) ‘джыллы кийинген’ ве 2) ‘базангъан, таянгъан адамы бар’ маналары омонимик маналардыр ки, омонимия бу ибаренинъ озек сёзю олгъан сырт сёзюнинъ ‘усть башы, урбасы’ ве ‘кевденинъ аркъа тарафы’ омонимик маналарындан келип чыкъа, ‘урба’, ве ‘аркъа’ араларында да семантик ве мантыкъий багълылыкъ ачыкъча сечильмей.

Базы алларда тургъун ибарелер паронимик чифтлер де асыл этерлер: мыйыгъы астындан кульмек ‘биревни гизлиден мыскъыллап кульмек’ ве мыйыгъына кульмек ‘биревни ачыкъчасына, юзюне къаршы кульмек’.

Сёзлер киби, фразеологизмлер де джумленинъ баш ве экинджи дереджели азалары олып келе билелер. Меселя: Мен аякъларыма къанат бердим (хабер); Мени эль алем масхарасы этти (хабер); Бабам, догърусы, берими деренде бир адам эди (айырыджы); Къана, мен япарым деп агъыз шыпырткъанлар кельсинлер! (муптеда).

Фразеологизмлернинъ джумле азалары олып келе бильмелери, яни синтактик вазифе эда этювлери оларнынъ чокъ алларда сёзге бенъзерликлери табиатындан келип чыкъа. Шойле ки, базы фразеологик бирлемлер манаджа исимге, фиильге, сыфаткъа, зарфкъа ве нидаларгъа параллель тюшелер.

Къырымтатар тильшынаслыгъында фразеология илими черчивесинде, фразеологизмлернинъ бойле чешитлерини бельгилейлер:

1. Фразеологик чатышмалар я да идиомалар.

2. Фразеологик бирлешмелер.

3. Фразеологик бирикмелер.

4. Фразеологик ифаделер.

Фразеологик чатышмалар я да идиомалар – болюнме ве парчаланмалары имкянсыз ибарелердир. Оларнынъ маналары теркиплериндеки сёзлернинъ маналары иле багъымлы дегиллер: акъкъан сувлар токътар (къоркъунчлы, урькютиджи); бир тахтасы / мыхы эксик (делиджерек); дюньягъа къазыкъ тикмек (пек чокъ яшамакъ); эски къурт / торгъай (теджрибели); гурюльтиге папич атмакъ (техдиттен къоркъмамакъ); турнанынъ къонкъан ерини косьтермек (сёгмек, урмакъ); тозу къуру (зорсуз); манъа / онъа выз келир (къулакъ асмаз); ягълы чарыкъ (зенгин); пот къырмакъ (ерсиз лафлар айтмакъ); потларгъа минмек (пек ачуваланмакъ) [14, С. 176].

Фразеологик чатышмалар эки эсас характерли хусусиетлернен бельгиленелер, биринджиде, фразеологик чатышмада бутюн ибаренинъ манасы фразеологик бирикмени тешкиль эткен сёзлернинъ манасынен бир кельмей, меселя, тилимиздеки атеш ютмакъ ибаресиндеки сёзлернинъ ич бири ‘азап чекмек, азапламакъ’ манасыны бермей.

Экинджиде, ибарелернинъ болюнмеюви де фразеологик чатышмаларнынъ характерли хусусиетидир: козьлери дёрт олды – там манасы – эки козю дёрт дане олды, кочьме манасы исе – сабырсызлыкънен бекледи.

Идиомаларны таныткъан хусусиетлер:

1) ибарелернинъ компонентлерининъ бир де бирининъ башкъа сёзнен денъиштирилюви мустесна этиле: чул тутмай – там манасы чулны тутып оламай, я да тутмакъ истемей, кочьме манасы исе – оладжакъ шей дегиль.

2) фразеологик джумледе компонентлерининъ ерлерини, ерлешюв теркибини денъиштирмек мумкюн дегиль: козь бебеги фразеологизминде сёзлернинъ ерлери денъиштирильсе, тама башкъа мана догъа.

3) къырымтатар тилинде фразеологик чатышмаларнынъ бир къысмы ичюн лексик архаизм (унутылгъан сёзлер) характерлидир: Дакьяностан къалма – ‘пек эски’ (Дакьянос – Рома императоры Диоклетиан); Емен чёллеринде вейсель къараний – ‘къазанч пешинден улькеден улькеге барып келиджи’ (Вейсель Къараний – бир араб туджджары); тёркюнине тартмакъ – келин акъкъында менфий манада – ‘союна бенъземек’ (тёркюн – ана-баба сою); майтапкъа алмакъ – ‘биревни шакъалы мыскъылгъа тутмакъ’ (майтап – мыскъыллама);

4) синтактик парчаларгъа айырылмаз, ёкъса маналары гъайып олур;

5) копмонентлерининъ ер денъишювлери сынъырлы;

6) теркиплерине тышарыдан сёз алмазлар. Фразеологик чатышмалар бирбутюн алда кочьме манада къулланылыджы ибарелердир.

Фразеологик бирлешмелер тургъун бирикмелернинъ ойле чешити ки, олар умумий бир кочьме мана ифаде этелер ве айны заманда о мана парчалардан ибарет олгъан да эслене. Фразеологик бирлешмелерни танытыджы эсасий бильгилер – компонентлери арасындаки багълылылкънынъ мотивли ве эр бир компонентнинъ де кочьме мана ташыйыджы олгъаныдыр. Меселя, къашы, къапагъындан къар ягъа ибаресиндеки къашы, къапагъы компонентини ‘дуйгъуларынынъ инсан юзюнде корюнген ифадеси’ дие, къар ягъа компоненти де ‘сомурткъан, куськен’ дие, яни эки кочьме, метафорик манада анъламакъ керек.

Фразеологик бирлешмелерни таныткъан эсас бильгилер:

1) меджазийлик (образность) ве айны заманда сербест бирикмелерге бенъземе: акъынтыгъа курек чекмек (къолай иште ярдымгъа къалкъышмакъ); тиллер тёкмек; биревнинъ аягъын чёрмев олмакъ; тиш къайрамакъ;

2) компонентлерининъ эр бири озь маналырыны сакълар;

в) компонентлерини денъиштирмек, араларына башкъа сёзлер сокъмакъ имкянсыз;

3) экспрессив боянгъанлыкъ – сербест бирикмени фразеологизм сырасына кечириджи эсас фактор;

4) айры сёзлер ве фразеологизмлернен синонимик мунасебетлерге кире биле: деве минареге чыкъкъанда = огюз бузавлагъанда= ич вакъыт; афатыны алмакъ = отюни патламакъ = къоркъузмакъ.

Фразеологик бирикмелер ойле ибарелер ки, теркиплерине эм сербест, эм фразеологик багълылыкъта булунгъан сёзлер кире: къатыкълы меселе; джан дост; чалпырама чамур; джюйрюк ат; сарсытыджы вуру; иманына къадар толдурмакъ – бу ибарелернинъ биринджи элементлери багълылар. Фразеологик бирикмелерининъ багълы компоненти – озек сёзюне даимий къысым, сербест компонентине исе денъишиджи къысым денъилир. Меселя: якъасыны къуртармакъ ибаресининъ даимий къысмы къуртармакъ, денъишиджи къысмы якъасыны (джаныны, башыны, аятыны).

Фразеологик бирикмелерининъ ойле чешитлери де бар ки, олар озь теркиплеринде тек кендилерине аит, башкъа контекстлерде расткельмеген сёз шекиллери булундыралар: зиль-кютюк сархош; ярым-ямалакъ; аталакъ-котелек (аджеле тарзда); зымп этип; зыр-зыбылдакъ; заныма къалса (менимджесине).

Тюркий тиллерде фразеологик бирикмелернынъ бир буюк группасы сесбенъзетме сёзлер (мимемалар) ярдымы иле япылалар: чытыр-чытыр янмакъ; шапыр-шапыр ашамакъ; дыр-дыр къалтырамакъ; фыр-фыр учмакъ; чып-чып таммакъ.

Фразеологик чатышма ве бирлешмелерден фаркълы оларакъ фразеологик бирикмелернинъ маналары къысымларгъа айырыла: дёрт букленмек; козь кездирмек. Бу бакъымындан олар сербест ибарелерге якъынлар. Фразеологик бирикмелерны таныткъан бельгилер шулардыр:

1) компонентлеринден бири вариатив (денъишиджи)дир – зифт (къою, козюнъни ойсалар корюнмейджек, тум) къаранлыкъ;

2) озек сёз ерине синоним кетирмек мумкюн: бешбаш (бойдан-бойгъа, илери-бери, ары-бери) доланмакъ; бир баштан (аякътан, тарафтан) сен де акълысыкъ;

3) ибаре ичине сыфат яки зарф къошмакъ мумкюн: онъа сыдкъым сыйрылды – онъа чокътан / шундан сонъ сыдкъым сыйрылды (онъа инанмаз олдым);

4) компонентлеринден бири мытлакъ оларакъ сербест, о бири де багълы оларакъ къулланылыр: козь къыйындан (багълы) бакъмакъ (сербест).

Фразеологик ифаделерни айыры бир тип деп танымакъ даа яйгъынлыкъ ве кесинлик къазангъан дегиль. Бу типке адет этильген ибарелер синтактик бакъымындан сербест бирикмелерге бенъзей, амма сёйлейиджи оларны озю яратмай, азыр алда алып къуллана.

Теркибине коре фразеологик ифаделер эки чешитлилер:

1) къонушмада къулланылыджы предикатив (муптеда ве хабер чифтинден ибарет) бирикмелердир: афиет олсун!; Аллах рахмет эйлесин!; сагъ ол, бар ол!; дарысы башынъызгъа!;

2) адлайыджы вазифе беджерген ифаделер: алий окъув юрту; алевини корюклейджеклер; атом электрик станциясы. Аллегорик-кочьме мана ташымагъан аталар сёзлери ве айтымлар ве экиден чокъ сёзден ибарет олгъан, маналары мотивли терминлер де адлайыджы фразеологик ифаделерден сайылалар: аз аша – юзь яша; тама тама голь олур; сев мени – севейим сени; тенъештирме тильбилим; йигирминджи йыллар эдебияты .

Къырымтатар тили фразеологиясы, умумен къырымтатар тильшынсалыгъы киби, кунюмизге къадар темелли шекильде огренильмеген бир илимдир. Фразеологиянынъ назариеси терен шекильде ишленильмегени академик фразеология лугъатларнынъ тертип этильмегенине бир себептир.