Воображение (Элестетүү)

Тема. Воображение

План.

1. Понятие о воображении.

2. Виды воображения.

3. Аналитико-синтетический характер воображения.

4. Индивидуальные особенности воображения у людей.

5.Мечтать

« Воображение важнее знания, ибо знание ограничено, воображение же охватывает все на свете, стимулирует прогресс и является источником эволюции».            А.Эйнштейн.                 

.

«Воображение! Без этого качества нельзя быть ни поэтом, ни философом, ни умным человеком, ни мыслящим существом, ни просто человеком…Воображение – это способность вызывать образы. Человек, начисто лишенный этой способности, был бы тупицей».

 Д.Дидро

Понятие о воображении

  Образы, которыми оперирует человек, включают в себя не только воспринятые ранее предметы и явления. Содержанием образов может стать и то, что он никогда не воспринимал непосредственно: картины далекого прошлого или будущего; места, где он никогда не был и не будет; существа, которых нет не только на Земле, но и вообще во Вселенной. Именно эти образы, преобразующие, видоизменяющие человеческий опыт, являются основной характеристикой воображения.

Воображение – это познавательный процесс, состоящий в создании новых образов, на основе которых возникают новые действия и предметы.

Несмотря на то, что в воображении возникают образы предметов и явлений, ранее не встречавшихся ему, составляющим их элементам всегда можно найти реальные аналоги. Создавая новый предмет, будь то машина или дом, человек мысленно представляет его собранным из известных ему частей и деталей.

Воображение тесно связано с мышлением. Подобно мышлению, оно позволяет предвидеть будущее. Однако, в отличие от мышления, основным содержанием которого являются понятия, позволяющие обобщенно и опосредованно познавать мир, воображение протекает в конкретно-образной форме, в виде ярких представлений (например, каждый писатель, художник в процессе творчества пытается передать, объяснить свою мысль другим не через отвлеченные понятия, а с помощью конкретных образов). Другим отличительным признаком воображения выступает возможность его использования в проблемных ситуациях высокой неопределенности, когда исходные данные не поддаются точному анализу.

Функции воображения. 

В жизни человека воображение выполняет ряд специфических функций. Первая из них состоит в том, чтобы представлять действительность в образах и иметь возможность пользоваться ими, решая задачи. Вторая функция воображения состоит в регулировании эмоциональных состояний. При помощи своего воображения человек способен хотя бы от части удовлетворять многие потребности, снимать порождаемую ими напряженность. Данная жизненно важная функция особенно подчеркивается и разрабатывается в психоанализе. Третья функция воображения связана с его участием в произвольной регуляции познавательных процессов и состояний человека, в частности восприятия, внимания, памяти, речи, эмоций. С помощью искусно вызываемых образов человек может обращать внимание на нужные события. Посредством образов он получает возможность управлять восприятием, воспоминаниями, высказываниями. Четвертая функция воображения состоит в формировании внутреннего плана действий – способности выполнять их в уме, манипулируя образами. Наконец, пятая функция – это планирование и программирование деятельности, составление таких программ, оценка их правильности, процесса реализации.

Физиологической основой воображения актуализация нервных связей, их распад, перегруппировка и объединение в новые системы. Таким способом возникают образы, не совпадающие с прежним опытом, но и не оторванные от него. Сложность, непредсказуемость воображения, его связь с эмоциями дают основание предполагать, что его физиологические механизмы расположены не только в коре, но и более глубоко залегающих отделах мозга. В то же время возникающие в мозгу образы оказывают регулирующее воздействие на периферические процессы, изменяя их функционирование. В этом отношении из всех психических процессов воображение наиболее тесно связано с органическими процессами и позволяет воздействовать на них. Из повседневной жизни каждому известно, как создаваемая картина вызывает учащение пульса, изменение дыхания, побледнение лица, расширение зрачков и т.д. Нередко встречаются факты внушения различных болезней.

Виды воображения

Виды воображения выделяют по следующим основаниям:

- по степени активности создания человеком новых образов и осознанности этих образов различают пассивное и активноевоображение;

- по характеру целей деятельности (относится только к пассивному виду) воображение может быть преднамеренным и непреднамеренным;

- по оригинальности (относится только к произвольному виду) воображение разделяется на воссоздающее (репродуктивное) и творческое (продуктивное).

     Для пассивного воображения характерно создание образов, которые не воплощаются в жизнь, программ, которые не осуществляются или вообще не могут быть осуществлены.

Примером такой бездеятельной мечтательности может служить созданный Н.В. Гоголем образ Манилова из повести «Мертвые души»: вот он вошел в комнату, сел на стул и предался размышлению. Незаметно мысли понесли его бог знает куда. «Он думал о благополучии дружеской жизни, о том, как бы хорошо было жить с другом на берегу какой-нибудь реки, потом через реку начал строиться у него мост, потом огромнейший дом с таким высоким бельведером, что можно оттуда видеть даже Москву, и там пить вечером чай на открытом воздухе и рассуждать о каких-нибудь приятных предметах…»

Приведенный пример можно отнести к преднамеренному пассивному воображению, которое создает образы, не связанные с волей. Эти образы получили название грез. В грезах наиболее ярко обнаруживается связь воображения с потребностями личности. Легко предугадать, о чем будет грезить спортсмен, готовящийся к соревнованию, или студент, идущий сдавать экзамен. Людям свойственно грезить о приятном, заманчивом.

Непреднамеренное пассивное воображение 

наблюдается при ослаблении сознания (его расстройствах, в полудремотном состоянии, во сне и т.д.) под воздействием малоосознанных или неосознанных потребностей. Наиболее показательным проявлением является галлюцинация, при которой человеком воспринимается несуществующий объект. Этот образ настолько яркий, что человек абсолютно убежден в его реальности. Галлюцинации появляются при различных заболеваниях, под влиянием сильных переживаний – чувства тоски, страха, навязчивых мыслей.

Сновидения 

можно также отнести к разряду непреднамеренного пассивного воображения. К открытию тайны сна люди пришли лишь в конце XIX - начале XX в. Обрывки воспоминаний прошлого причудливо сочетаются в сновидениях, вступают в неожиданные, иногда совершенно бессмысленные сочетания. Сеченов говорил, что сновидения – это «небывалые комбинации бывалых впечатлений». Когда человек спит, его сознание отступает как бы на задний план, так как прекращают работать те участки головного мозга, которые ведают сознанием, контролируют наши впечатления и представления. Известно, что в сновидениях человека находят выражение и удовлетворение многие жизненно важные потребности, которые в силу ряда причин не могут получить реализации в жизни. (подробнее см. З.Фрейд. Психология бессознательного. – М., 1990).

Активное воображение 

характеризуется тем, что пользуясь им, человек по собственному желанию, усилием воли вызывает у себя соответствующие образы. Этот вид воображения возникает в раннем возрасте и наибольшее развитие получает в детских играх. В игре дети берут на себя разные роли (летчика, шофера, мамы и т.д.). Необходимость построить свое поведение требует активной работы воображения. Кроме этого надо вообразить недостающие предметы и саму ситуацию игры.

Воссоздающее активное воображение  

- это построение образа предмета, явления в соответствии с его словесным описанием или по чертежу , схеме, картине. Ставится задача воспроизвести реальность в том виде, какова она есть, и хотя здесь присутствует элемент фантазии, такое воображение больше напоминает восприятие или память, чем творчество.

Этот вид воображения проявляется при чтении литературы, изучения географический карт, исторических описаний, рассмотрении чертежей и проектов. Мы как бы расшифровываем сигналы, символы, знаки. Например, инженер, рассматривая чертеж (систему линий на листе), восстанавливает образ машины, которая «зашифрована» условными обозначениями.

Творческое активное воображение 

– это самостоятельное создание новых образов, которые реализуются в оригинальных продуктах деятельности. Образы создаются без опоры на готовое описание или условное изображение. Здесь действительность сознательно конструируется человеком, а не просто механически копируется или воссоздается.

Особым видом воображения является мечта, как образ желаемого будущего.

Мечтать

– значит создавать образы будущего, приятные для нас, образы того, что человек хотел бы осуществить , но в данный момент не может; того, что удовлетворяет самые сокровенные желания. Мечта выступает необходимым условием претворения в жизнь творческих сил человека. Можно говорить о реальности и нереальности мечты. В первом случае мечта по своей сути тождественна цели деятельности и человек отчетливо представляет ее содержание и пути ее достижения. Для нереальной мечты характерно лишь ее содержание при отсутствии или невозможности путей реализации ( есть некоторое сходство с грезами, но в отличие от них мечта всегда активна и выступает в качестве побудительной причины, мотива деятельности).

Аналитико-синтетический характер воображения

Представления воображения возникают на основе того, что уже было в сознании, благодаря операцияманализа и синтеза. В конечном счете, процессы воображения состоят в мысленном разложении исходных представлений на составные части (анализ) и последующем их соединении в новых сочетаниях (синтез), т.е. носят аналитико-синтетический характер, который, в свою очередь, проявляется в следующих приемах:

- агглюцинация 

(в переводе с греческого – «склеивание»): представляет собой комбинацию, слияние отдельных элементов или частей нескольких предметов в один образ. Так, например, образ водяной русалки в народных представлениях создался из образов женщины (голова и туловище), рыбы (хвост), и зеленых водорослей (волосы);

- акцентирование

заключается в том, что в создаваемом образе какая-либо часть, деталь выделяется и особо подчеркивается. Этот способ лежит в основе создания карикатур и дружеских шаржей (умный – очень высокий лоб, недостаток ума – низкий). Акцентирование проявляется в нескольких специфических действиях: а) утрирование – намеренное подчеркивание особенностей внешнего облика человека; б) преувеличение или преуменьшение (Мальчик-с-пальчик, Дюймовочка, семиглавый Змей-Горыныч); в) типизация – обобщение и эмоциональная насыщенность образа (наиболее сложный путь создания образа. А.М. Горький писал: «Как строятся типы в литературе? Они строятся, конечно, не портретно, не берут определенно какого-нибудь человека, а берут 30-50 человек одной линии, одного ряда, одного настроения и из них создают Обломова, Онегина, Фауста, Гамлета, Отелло и т.д. Все это – обобщенные типы».)

Индивидуальные особенности воображения у людей

Воображение различается у людей по нескольким признакам:

1) по яркости образов: у некоторых людей образы воображения настолько яркие, сочные, отчетливые, что теряется различие между реальной действительностью и образами фантазии. Например, Жорж Санд говорила о том. Что запах плюща вызывал в ее глазах дикий испанский пейзаж. Л.Бетховен настолько ярко и точно представлял звучание музыки, что будучи уже совершенно глухим, мог создать свои великолепные произведения;

2) по степени реалистичности, правдивости: для одних людей характерно фантазировать в области нереальных представлений, другие не выходят за рамки обыденного опыта. Данная особенность воображения зависит от того, насколько легко или трудно даются личности преобразования реальности;

3)  по широте воображения: определяется кругом тех областей действительности, образами которой оперирует воображение человека. Для людей с широким воображением свойственно одновременное использование представлений из самых различных сфер природы в ее прошлом и будущем, истории человека, техники и искусства. Таким воображением отличались А.С.Пушкин, Л.Н.Толстой, Ж.Верн, сумевшие отразить в своем творчестве факты и события разнообразных времен и мест;

4) по произвольности: умение подчинять воображение поставленной задаче, использовать для достижения нужного результата. Люди с высокоорганизованным воображением, несмотря на разнообразие появляющихся образов, не упускают из внимания основное направление решения и как бы привязывают к нему появляющиеся у них ассоциации. Неорганизованное воображение обычно теряет задачу, как направление, и начинает функционировать по типу свободных ассоциаций, переходя в грезы;

5) по профессиональной деятельности и доминирующим потребностям: направленность личности как бы создает очаги повышенной восприимчивости и в этой области находятся наиболее яркие и разнообразные представления личности;

6) по типу представлений, которыми преимущественно оперирует человек (зрительные, двигательные и т.д.);

7) по устойчивости процесса творческого воображения: у разных людей состояние вдохновения (высшей точки, кульминации творческого воображения) имеет разную продолжительность, частоту наступления.

Вопросы и задания для самоконтроля

1. В чем заключается связь воображения и мышления?

2. Какие функции воображения выделяют?

3. Что является физиологической основой воображения?

4. Назовите виды воображения. По каким основаниям они классифицированы?

5. Выделите приемы создания образов. Приведите примеры, иллюстрирующие их.

6. В чем заключаются индивидуальные особенности воображения у людей?

7. * Составьте кроссворд по разделу «Познавательная деятельность».

Литература

1. Брушлинский А.В. Воображение и творчество // Научное творчество. М., 1969.

2. Выготский Л.С. Воображение и его развитие в детском возрасте // Хрестоматия по психологии. М., 1987. С. 320-325.

3. Дьяченко О.М. Воображение дошкольника. М., 1986.

4. Натадзе Р.Г. Воображение как фактор поведения // Хрестоматия по психологии. М., 1987. С. 217-223.

5. Познавательные процессы и способности в обучении. М., 1990. С. 80-100.

Тема. Элестетүү

План.

1. Элестетүү түшүнүгү.

2. Элестетүүнүн түрлөрү.

3. Элестетүүнүн аналитикалык-синтетикалык мүнөзү.

4. Адамдардын фантазиясынын индивидуалдык өзгөчөлүктөрү.

5. Кыял

" Кыял билимге караганда маанилүү, анткени билим чектелүү, ал эми элестетүү дүйнөдөгү бардык нерсени камтыйт, прогресске түрткү берет жана эволюциянын булагы болуп саналат." A. Эйнштейн .

.

"Кыял! Бул сапатсыз акын да, философ да, акылдуу да, ой жүгүрткөн жан да, же жөн эле адам да боло албайт... Элестетүү – бул образдарды ойготуу. Бул жөндөмү таптакыр жок адам келесоо болот.

 D. Дидро

Элестетүү түшүнүгү

А дам иштеген образдарга мурда кабыл алынган предметтерди жана кубулуштарды гана камтыйт. Сүрөттөрдүн мазмуну да ал эч качан түздөн-түз кабыл албаган нерсе болушу мүмкүн: алыскы өткөн же келечектин сүрөттөрү; ал эч качан болгон эмес жана болбой турган жерлер; жерде гана эмес, жалпы Ааламда жок жандыктар. Дал ушул образдар адамдын тажрыйбасын өзгөртүп, өзгөртүп, фантазиянын негизги өзгөчөлүгү болуп саналат.

Элестетүү – жаңы образдарды түзүүдөн турган таанып билүү процесси, анын негизинде жаңы аракеттер жана объекттер пайда болот .

Элестетүүдө мурда кездешпеген предметтердин жана кубулуштардын образдары пайда болгонуна карабастан, алардын түзүүчү элементтери үчүн ар дайым чыныгы аналогдорду табууга болот. Жаңы нерсени жаратууда, мейли ал машина болобу, мейли үй болобу, адам аны өзүнө белгилүү тетиктерден жана деталдардан чогултулгандай элестетет.

Элестетүү ой жүгүртүү менен тыгыз байланышта. Ойлоо сыяктуу эле , келечекти алдын ала көрүүгө мүмкүнчүлүк берет. Бирок, негизги мазмуну дүйнөнү жалпылаштырууга жана кыйыр түрдө таанууга мүмкүндүк берүүчү түшүнүктөр болгон ой жүгүртүүдөн айырмаланып, фантазия конкреттүү-образдуу формада , жандуу чагылдыруулар түрүндө (мисалы, ар бир жазуучу, сүрөтчү чыгармачылык өз оюн башкаларга абстрактуу түшүнүктөр аркылуу эмес, конкреттүү образдардын жардамы менен жеткирүүгө, түшүндүрүүгө аракет кылат). Элестетүүнүн дагы бир айырмалоочу өзгөчөлүгү – аны баштапкы маалыматтарды так талдоо мүмкүн болбогондо, аны белгисиздиктин көйгөйлүү кырдаалдарында колдонуу мүмкүнчүлүгү.

Элестетүү функциялары. 

Адамдын жашоосунда элестетүү бир катар өзгөчө функцияларды аткарат. Булардын биринчиси – реалдуулукту образдарда чагылдыруу жана аларды маселелерди чечүүдө колдоно билүү. Элестетүүнүн экинчи функциясы - эмоционалдык абалды жөнгө салуу . Өзүнүн фантазиясынын жардамы менен адам жарым-жартылай болсо да көптөгөн муктаждыктарын канааттандырууга, алар тарабынан пайда болгон чыңалуудан арылууга жөндөмдүү. Бул маанилүү функция психоанализде өзгөчө баса белгиленет жана иштелип чыгат . Элестетүүнүн үчүнчү функциясы анын таанып-билүү процесстерин жана адамдын абалын, атап айтканда, кабыл алууну, көңүл бурууну, эс тутумду, сүйлөө, эмоцияларды эркин жөнгө салууга катышуусу менен байланышкан. Чеберлик менен жаралган образдардын жардамы менен адам керектүү окуяларга көңүл бура алат. Сүрөттөр аркылуу ал кабылдоону, эскерүүнү, билдирүүлөрдү башкаруу мүмкүнчүлүгүн алат . Элестетүүнүн төртүнчү милдети иш-аракеттин ички планын калыптандыруу – аларды ойдо аткаруу, образдарды манипуляциялоо. Акыр-аягы, бешинчи функция - иш-чараларды пландаштыруу жана программалоо , мындай программаларды түзүү, алардын тууралыгын, ишке ашыруу процессин баалоо.

Элестетүүнүн физиологиялык негизин нерв байланыштарынын актуалдашуусу, алардын бузулушу, кайра топтошуусу жана жаңы системаларга биригиши түзөт. Ошентип, мурунку тажрыйба менен дал келбеген, бирок андан да ажырабаган образдар пайда болот. Кыялдын татаалдыгы, алдын ала айтууга болбостугу, анын эмоциялар менен байланышы анын физиологиялык механизмдери кортексте гана эмес, мээнин терең аймактарында да жайгашкан деп болжолдоого негиз берет. Ошол эле учурда мээде пайда болгон сүрөттөр перифериялык процесстерге жөнгө салуучу таасирин тийгизип, алардын иштешин өзгөртөт. Бул жагынан алганда, бардык психикалык процесстердин ичинен элестетүү органикалык процесстер менен эң тыгыз байланышта жана аларга таасир этүүгө мүмкүндүк берет. Күнүмдүк жашоодон ар бир адам билет, кандайча түзүлгөн сүрөт жүрөктүн кагышын, дем алуунун өзгөрүшүн, беттин агарып кетишин, каректердин кеңейиши ж.б. Көп учурда ар кандай оорулардын сунуш фактылары бар.

Фантазиянын түрлөрү

Элестетүүнүн түрлөрү төмөнкүдөй негиздер боюнча бөлүнөт:

- адамдын жаңы образдарды түзүү активдүүлүгүнүн даражасына жана бул образдардын аң-сезимине жараша пассивдүү жана активдүү фантазия ;

- ишмердүүлүктүн максаттарынын мүнөзү боюнча (пассивдүү формага гана тиешелүү) элестетүү атайылап жана ниетсиз болушу мүмкүн ;

- оригиналдуулугу боюнча (эрктүү формага гана тиешелүү), фантазия рекреативдик (репродуктивдүү ) жана чыгармачыл (өндүрүштүү) болуп бөлүнөт .

Пассивдүү элестетүү жанданбаган образдарды, ишке ашпаган же такыр ишке ашырууга мүмкүн болбогон программаларды түзүү менен мүнөздөлөт.

Мындай аракетсиз кыялдануунун мисалын Н.В. Гогольдун «Өлүк жандар» повестиндеги Манилов образы: бул жерде ал бөлмөгө кирип, отургучка отуруп, ой жүгүрткөн. Анын ойлору аны билбестен каякка алып барды. «Ал ынтымактуу жашоонун жыргалчылыгын, досу менен кайсы бир дарыянын жээгинде жашоо кандай сонун болорун ойлоду, андан кийин дарыянын аркы өйүзүнө көпүрө курула баштады, анан мынчалык бийик чоң үй курула баштады. Ал жерден Москваны көрүп, кечинде ачык асманда чай ичип, жагымдуу темалар жөнүндө сүйлөшө аласың..."

Келтирилген мисалды эрк менен байланышпаган образдарды жараткан атайылап пассивдүү элестетүү менен байланыштырса болот . Бул сүрөттөр түш деп аталат . Күндүзгү кыялдарда адамдын фантазиясы менен муктаждыктары ортосундагы байланыш эң ачык көрүнүп турат. Мелдешке даярданып жаткан спортчу же экзаменге бара жаткан студент эмнени кыялданарын алдын ала айтуу оңой. Адамдар жагымдуу, азгыруучу нерселерди кыялданышат.

Кокусунан пассивдүү элестетүү 

аң - сезимсиз же аң-сезимсиз муктаждыктын таасири астында аң-сезим начарлаганда (анын бузулушу, жарым уйкулуу абалда, түшүндө ж.б.) байкалат . Эң ачык көрүнүш - бул адам жок нерсени кабылдаган галлюцинация . Бул образ ушунчалык жандуу болгондуктан, адам анын реалдуулугуна толук ишенет. Галлюцинациялар ар кандай ооруларда, күчтүү окуялардын таасири астында пайда болот - кусалык, коркуу, обсессивдүү ойлор.

кыялдар 

ойдон чыгарылган пассивдүү элестетүү катары да классификациялоого болот. Адамдар уйкунун сырын 19-кылымдын аягы - 20-кылымдын башында гана ачышкан. Өткөндүн эскерүүлөрүнүн фрагменттери түшүндө таң калыштуу биригип, күтүлбөгөн, кээде таптакыр маанисиз айкалыштарга кирет. Сеченов түштөр – бул тажрыйбалуу таасирлердин болуп көрбөгөндөй айкалышы деп айткан. Адам уктап жатканда анын аң-сезими экинчи планга кетет, анткени мээнин аң-сезимди башкарган, биздин таасирлерибизди жана идеяларыбызды башкарган бөлүктөрү иштебей калат. Белгилүү болгондой, адамдын түшүндө көптөгөн турмуштук муктаждыктар көрсөтүлүп, канааттандырылат, алар бир катар себептерден улам жашоодо ишке ашпай калат. (Кеңири маалымат алуу үчүн З. Фрейдди караңыз . Аң-сезимсиздиктин психологиясы. – М., 1990).

активдүү элестетүү 

Аны колдонуу менен адам өз каалоосу, эрк аракети менен өзүнө тиешелүү образдарды пайда кылуусу менен мүнөздөлөт. Фантазиянын бул түрү эрте куракта пайда болуп, балдардын оюндарында эң өнүккөн. Оюнда балдар ар кандай ролдорду аткарышат (учкуч, айдоочу, эне ж.б.). Өзүңүздүн жүрүм-турумуңузду куруу зарылдыгы фантазиянын активдүү иштешин талап кылат. Мындан тышкары, сиз жетишпеген нерселерди жана оюндун абалын элестетүү керек.

Активдүү фантазияны кайра жаратуу  

- бул нерсенин, кубулуштун образын анын оозеки сүрөттөлүшүнө ылайык же чийме, схема, сүрөт боюнча куруу. Милдет – чындыкты кандай болсо, ошондой кайра жаратуу, бул жерде фантазия элементи бар болсо да, мындай элестетүү чыгармачылыкка караганда кабылдоо же эстутум сыяктуу.

Фантазиянын бул түрү адабияттарды окууда, географиялык карталарды, тарыхый сүрөттөмөлөрдү изилдөөдө, чиймелерди жана долбоорлорду кароодо көрүнөт. Биз сигналдарды, символдорду, белгилерди чечмелейбиз. Мисалы, инженер чиймени (барактагы сызыктар системасы) карап, символдор менен “шифрленген” машинанын сүрөтүн калыбына келтирет.

чыгармачылык активдүү элестетүү 

- бул иштин оригиналдуу продуктыларында ишке ашкан жаңы образдарды өз алдынча түзүү. Сүрөттөр даяр сүрөттөмө же шарттуу образга таянбастан түзүлөт. Бул жерде чындык механикалык түрдө көчүрүлүп же кайра жаратылган эмес, адам тарабынан аң-сезимдүү түрдө курулат.

Фантазиянын өзгөчө түрү - бул кыял , каалаган келечектин элеси.

Кыялдануу

, бирок учурда ишке ашыра албаган сүрөттөрүн түзүү дегенди билдирет ; бул эң терең каалоолорду канааттандырат. Кыял — адамдын чыгармачылык кучтерун ишке ашыруунун зарыл шарты. Кыялдардын чындыгы жана чындык эместиги жөнүндө сүйлөшсө болот . Биринчи учурда, түш иш-аракеттин максаты менен дал келет жана адам анын мазмунун жана ага жетүү жолдорун так түшүнөт . Реалдуу эмес кыял ишке ашыруу жолдору жок же мүмкүн болбогондо анын мазмуну менен гана мүнөздөлөт ( түш менен кандайдыр бир окшоштук бар, бирок алардан айырмаланып, түш ар дайым активдүү болуп, активдүүлүккө стимул, мотив катары кызмат кылат).

Элестетүүнүн аналитикалык-синтетикалык мүнөзү

анализ жана синтез операцияларынын аркасында ойдо болгон нерселердин негизинде пайда болот . Акыр-аягы, элестетүү процесстери түпкү идеяларды курамдык бөлүктөргө (анализ) психикалык жактан ажыратуудан жана аларды жаңы комбинацияларда (синтезде) кийинки айкалыштыруудан, б.а. аналитикалык жана синтетикалык мүнөзгө ээ, алар , өз кезегинде, төмөнкү ыкмалар менен көрүнөт:

- агглюцинация 

(грек тилинен которгондо - "жабыштуу"): - бул бир нече объектилердин айрым элементтерин же бөлүктөрүн бир сүрөттөлүшкө бириктирүү. Демек, мисалы, элдик образдардагы суу периси образы аялдын (баш жана тулку), балыктын (куйруктун), жашыл балырлардын (чачтын) образдарынан түзүлгөн;

- басым

жаралган образда кандайдыр бир бөлүктөр, деталдар көзгө урунат жана өзгөчө баса белгиленет. Бул ыкма карикатураларды жана достук мультфильмдерди (акылдуу - өтө бийик чеке, интеллекттин жоктугу - төмөн) жаратуунун негизинде жатат. Баса бир нече конкреттүү аракеттерде көрүнөт: а) апыртуу – адамдын сырткы келбетинин өзгөчөлүктөрүнө атайылап басым жасоо; б) аша чаап же кемитип айтуу (бармактуу бала, Тумбелина, жети баштуу Жылан-Горыныч); в) типтештирүү – образды жалпылоо жана эмоционалдык каныктыруу (образды түзүүнүн эң татаал жолу. А.М. Горький мындай деп жазган: «Адабиятта типтер кантип курулат? Алар, албетте, портрет эмес, алар сөзсүз түрдө эч кандай адамды албайт. , бирок бир саптан, бир катардан, бир маанайдан 30-50 адамды алып, алардан Обломов, Онегин, Фауст, Гамлет, Отелло ж.б. жаратышат. Булардын баары жалпыланган типтер”)

Адамдардагы фантазиянын индивидуалдык өзгөчөлүктөрү

Элестетүү адамдарда бир нече жагынан айырмаланат:

1) образдардын жарыктыгы боюнча : кээ бир адамдарда фантазиянын образдары ушунчалык жандуу, ширелүү, айкын көрүнүп тургандыктан, чындык менен фантазия сүрөттөрүнүн айырмасы жоголот. Мисалы, Джордж Санд бул тууралуу айтты. Анын көзүнө чырмооктун жыты жапайы испан пейзажын алып келди. Л.Бетховен музыканын үнүн ушунчалык ачык жана так элестеткендиктен , ал ансыз деле кулагы укпагандыктан, өзүнүн керемет чыгармаларын жарата алган;

2) реализм, чынчылдык даражасы боюнча : кээ бирөөлөр үчүн реалдуу эмес идеялардын чөйрөсүндө кыялдануу мүнөздүү болсо, башкалары кадимки тажрыйбанын чегинен чыкпайт. Элестетүүнүн бул өзгөчөлүгү инсандар үчүн чындыкты өзгөртүү канчалык оңой же кыйын экендигине жараша болот;

3) элестетүүнүн кеңдигине жараша : ал адамдын кыялы иш-аракет кылган реалдуулуктун чөйрөлөрүнүн чөйрөсү менен аныкталат. Кең фантазиялуу адамдар үчүн бир эле учурда жаратылыштын ар түрдүү чөйрөлөрүндөгү идеяларды анын өткөн жана келечеги, адамзат тарыхы, техника жана искусстводо колдонуу кадимки көрүнүш. Мындай фантазия А.С.Пушкин , Л.Н.Толстой , Ж.Верн тарабынан өзгөчөлөнүп , алар өз чыгармаларында ар кыл мезгилдин жана жердин фактыларын, окуяларын чагылдырууга жетишкен;

4) өзүм билемдик менен : кыялды тапшырмага баш ийдире билүү, каалаган натыйжага жетүү үчүн колдонуу. Жогорку уюшкан фантазиясы бар адамдар, пайда болгон ар түрдүү образдарга карабастан, чечимдин негизги багытын эстен чыгарбай, өзүнө көрүнгөн ассоциацияларды ага байлап коюшат. Уюшкан эмес элестетүү, адатта, багыт катары милдетин жоготуп, кыялдарга өтүп, эркин бирикмелер катары иштей баштайт;

5) кесиптик ишмердүүлүккө жана үстөмдүк кылуучу муктаждыктарга ылайык : инсандын ориентациясы жогорулаган ийкемдүүлүктүн очокторун жаратат жана бул чөйрөдө инсандын эң жандуу жана ар түрдүү көрүнүштөрү бар;

6) адам негизинен иш жүргүзгөн өкүлчүлүктүн түрүнө жараша (визуалдык, кыймылдаткыч ж.б.);

7) чыгармачыл элестетүү процессинин туруктуулугуна жараша : ар кандай адамдар үчүн илхамдын абалы (чыгармачыл фантазиянын эң жогорку чекити, туу чокусу) ар кандай узактыгы, пайда болуу жыштыгы менен айырмаланат.

Өзүн өзү башкаруу үчүн суроолор жана тапшырмалар

1. Элестетүү менен ой жүгүртүүнүн ортосунда кандай байланыш бар?

2. Элестетүүнүн кандай кызматтары айырмаланат?

3. Элестетүүнүн физиологиялык негизи эмнеде?

4. Элестетүүнүн түрлөрүн атагыла. Алар кандай негизде классификацияланат?

5. Сүрөттөрдү түзүүнүн ыкмаларын белгилеңиз. Аларды түшүндүрүү үчүн мисалдарды келтиргиле.

6. Адамдардын фантазиясынын индивидуалдык өзгөчөлүктөрү кандай?

7. * «Когнитивдик активдүүлүк» бөлүмүндө кроссворд түзүңүз.

Адабият

1. Брушлинский А.В. Элестетүү жана чыгармачылык // Илимий чыгармачылык. М., 1969.

2. Выготский Л.С. Элестетүү жана анын бала кезинде өнүгүшү // Окурман психологияда. М., 1987. С. 320-325.

3. Дьяченко О.М. Мектепке чейинки курактагы баланын фантазиясы. М., 1986.

4. Натадзе Р.Г. Элестетүү жүрүм-турумдун фактору катары // Окурман психологияда. М., 1987. С. 217-223.

5. Когнитивдик процесстер жана окуу жөндөмдөрү. М., 1990. С. 80-100.