Характер (Мүнөз)

Тема. Характер

План.

1. Понятие о характере.

2. Характерология как учение о характере.

3. Структура характера. Типические черты.

4. Типология характера. Акцентуации характера.

5. Формирование характера.

«У каждого человека три характера: тот, который ему приписывают; тот, который он сам себе приписывает; и, наконец, тот, который есть в действительности.»

                                                                                                    В. Г ю г о

Викто́р Мари́ Гюго́ — французский писатель (поэт, прозаик и драматург), одна из главных фигур французского романтизма. Член Французской академии (1841)

Понятие о характере

В переводе с греческого «характер» - это «чеканка», «примета». Действительно, характер – это особые приметы, которые приобретает человек, живя в обществе. Подобно тому как индивидуальность личности проявляется в особенностях протекания психических процессов (хорошая память, богатое воображение, сообразительность и т.д.) и в чертах темперамента, она обнаруживает себя и в чертах характера.

 Хара́ктер (от др.-греч. χαρακτήρ «примета, отличительная черта, знак») — структура стойких, сравнительно постоянных психических свойств, определяющих особенности отношений и поведения личности. 

Характер – это совокупность устойчивых индивидуальных особенностей личности, складывающаяся и проявляющаяся в деятельности и общении, обусловливая типичные способы поведения.

Личность человека характеризуется не только тем, ч т о он делает, но и тем, к а к он это делает. Действуя на основе общих интересов и разделяемых всеми убеждений, люди могут обнаруживать в своем общественном поведении не одинаковые, порой противоположные индивидуальные особенности. Можно наряду с другими людьми испытывать те же трудности, выполнять с равным успехом свои обязанности, любить или не любить одно и то же, но быть при этом мягким, уступчивым или жестким, нетерпимым человеком, веселым или грустным, уверенным или робким, уживчивым или неуживчивым. Одинаковые по смыслу критические замечания, обращенные к школьникам, одними педагогами делаются всегда в мягкой, вежливой, доброжелательной форме, а другими – грубо и бесцеремонно.

Однако, характерными можно считать не все особенности человека, а только существенные и устойчивые. Если человек, к примеру, недостаточно вежлив в стрессовой ситуации, то это еще не означает, что грубость и несдержанность – свойство его характера. Порой даже очень веселые люди могут испытывать чувство грусти, но от этого они не станут нытиками и пессимистами.

Характер может обнаруживаться в особенностях деятельности, которыми человек предпочитает заниматься. Так, одни люди предпочитают наиболее сложные и трудные виды деятельности, для них доставляет удовольствие искать и преодолевать препятствия; другие выбирают наиболее простые, беспроблемные пути.

В общении с людьми характер проявляется в манере поведения, в способах реагирования на действия и поступки людей. Например, манера общения может быть более или менее деликатной, тактичной или бесцеремонной, вежливой или грубой.

45. Физиологическая основа.

Особенности характера являются приобретенными и закрепленными свойствами личности, физиологическую основу которых составляют устойчивые системы временных связей, выработанных в результате жизненного опыта, воспитания. Поскольку вторая сигнальная система является, как отмечал И.П.Павлов, высшим регулятором поведения человека, указанные системы связей формируются под воздействием не только непосредственных сигналов, но и под воздействием второсигнальных, т.е. словесных раздражителей (указаний, требований других людей и своеобразных «самоприказов»).

Зная характер человека, можно предвидеть как он будет вести себя при тех или иных обстоятельствах, а следовательно, и направлять поведение человека. Так лицо, которое распределяет ту ил иную работу (руководитель, педагог и т.п.) учитывает не только знания и умения, но и характер. Один, например, упорен и трудолюбив, но несколько медлителен и чрезмерно осторожен. Другой горяч, близко к сердцу принимает интересы дела, но нетерпим к мнениям, хотя бы отличающимся от его собственного. Опираясь на ценные свойства характера воспитуемого, педагог стремиться развить и упрочить их, а отрицательные – ослабить или хотя бы компенсировать, возместив другими, социально значимыми качествами.

46. Характерология как учение о характере

Учение о характере – характерология имеет длительную историю своего развития. Важнейшими проблемами характерологии на протяжении веков было установление типов характера и их определения по его проявлениям с целью прогнозировать поведение человека в различных ситуациях. 

Рассмотрим наиболее известные направления данного учения.

Одной из наиболее древних попыток прогнозирования поведения человека является объяснение его характера датой рождения. Разнообразные способы предсказания судьбы и характера человека получили название гороскопов. Практически, все гороскопы составляются одинаково: общепринятый временной период (например, год, 12 лет) разбивается на определенные интервалы, каждому из которых присваивается определенный знак, символ. Описание характера человека дается через призму различных свойств этого символа.

Не менее популярен способ определения характера человека через его имя. Теоретики данного направления считают, что определяющее влияние имени человека на его характер вызвано следующими факторами. С одной стороны, максимальная скорость мышечной ткани у ребенка наблюдается в первые месяцы жизни, с другой – в это же время самой частой гаммой звуков, которую наблюдает ребенок, является его собственное имя. В результате у ребенка рефлекторно возбуждаются нервные импульсы именно в тех группах мышц – мимических, артикуляционных и дыхательных, которые участвуют в произнесении имени. В конце концов эти маленькие, но заметные в своем влиянии на строение мышц лица мимические мышцы окажутся акцентировано развитыми. Именно поэтому люди с одинаковыми именами похожи друг на друга. Подобным образом формируется и характер, который у Асанов – противоречивый, упрямый, настойчивый; у Бекенов – более тонкий и цельный; Таланты же склонны к лидерству, самолюбивы, уравновешенны, но не лишены горячности и т.д.

Значительное влияние на развитие характерологии оказала физиогномика (от греч. physis – «природа», gnomon – «знающий») – учение о связи между внешним обликом человека и его принадлежностью к определенному типу личности, благодаря чему по внешним признакам могут быть установлены психологические характеристики этого типа.

Уже Аристотель и Платон предлагали определять характер человека, отыскивая в его внешности черты сходства с каким-нибудь животным, а затем отождествляя его характер с характером этого животного. Так, по Аристотелю, толстый, как у быка, нос означал лень, широкий нос с большими ноздрями, как у свиньи, - глупость, нос, как у льва, - важность, волосы тонкие, как шерсть у коз, овец и зайцев, - робость, волосы жесткие, как у львов и кабанов, - храбрость. При определении характера человека физиогномисты использовали в качестве определяющих самые различные признаки. Так, помимо носа и волос, внимание уделялось рту (например, А.Делестр отмечал, что степень сжимания губ прямопропорциональна твердости характера) и глазам (например, рассматривалась зависимость характера от цвета глаз) человека.

В качестве отдельного направления можно выделить определение индивидуальных особенностей человека по его позе, положению тела. По мнению некоторых психологов, наиболее ярко характер раскрывается в позе человека: как он стоит, как идет, как сидит и даже в какой позе засыпает (А.Пиз. Язык жестов и телодвижений…).

В которой сидят на стуле, современные характерологи. Если женщина предпочитает сидеть на краешке стула, сжав колени, то она очень активна, жизнерадостна, непоседлива. Постоянно хватается за все, не доделывая начатое до конца. Слишком нетерпеливы, но вовлекают в любое начинание даже тех, кому та или иная работа не по душе. Весь день у них проходит в хлопотах, но конца им не видать и а последующие дни. Положение крест-накрест в области колен, ноги выдвинутые вперед, и лежащие на коленях руки – тип эгоистичных, самодовольных, самовлюбленных женщин. Она любой ценой старается привлечь к себе внимание и стремится показать себя умнее других во всех вопросах. Если это ей не удается, она становится агрессивной или же уединяется в темном уголке. Чересчур любопытна. Вытянутые вперед ноги, одна чуть впереди другой, «говорят» о неустойчивом, неуживчивом характере. Эти женщины считают, что они знают все, и лишь в исключительных случаях признают свои ошибки. Их упорство убедить собеседника в собственной правоте быстро надоедает. Вопреки этому аргументы их нередко неотразимы, и во многих вопросах логика на их стороне.

47. Хиромантия

Одним из направлений характерологии является хиромантия. Хиромантия (от греч. cheir – «рука» и manteia – «гадание», «пророчество») – система предсказания черт характера человека и его судьбы по кожному рельефу ладоней. Хиромантия известна с глубокой древности, но наибольший расцвет приходится на 15-18 вв., когда во многих университетах стран Европы существовали кафедры хиромантии. Изучение эмбрионального развития пальцевых узоров в связи с наследственностью дало толчок к возникновению новой отрасли знания – дерматоглифики. Было, в частности, показано, что формирование рисунка ладоней каждого человека, как и развитие мозга, происходит на 3-4 месяце внутриутробного развития и обусловлено одним и тем же влиянием генного набора родителей или хромосомными отклонениями плода.

48. Графология

Графология – наука, которая рассматривает почерк как разновидность выразительных движений, отражающих психологические свойства пишущего, то есть  (от др.-греч. γράφω — «пишу» и λόγος — «учение») — учение, согласно которому существует устойчивая связь между почерком и индивидуальными особенностями личности. Хотя вплоть до второй половины XX века методы графологии рассматривались как позволяющие исследовать индивидуальные особенности человека в психологии , в современной науке это учение рассматривается как псевдонаучное , а также относится к протонаучному способу мышления.

Наиболее достоверно установлена зависимость почерка от эмоционального состояния и некоторых типологических свойств высшей нервной деятельности. Специфические особенности почерка служат для диагностики некоторых специфических заболеваний. Например, почерк больных шизофренией нередко отличается вычурностью, нарочитой стилизованностью.

Наблюдение за человеком в процессе его деятельности и поведения – современный подход к исследованию характера в психологии.

49. Структура характера

Характер человеческой личности всегда многогранен. В нем могут быть выделены отдельные черты (в словаре русского языка С.И.Ожегова их около 1500), которые, однако, не существуют изолированно, отдельно друг от друга, а являются связанными воедино, образуя более или менее цельную структуру характера.  

В психологии существует несколько подходов к структуре характера. Рассмотрим наиболее известные из них.

1. Е.И.Рогов в книге «Общая психология» рассматривает структуру характера сквозь призму системы отношений человека к миру. Характер человека проявляется в системе следующих отношений:

1) в отношении к другим людям (при этом можно выделить такие черты характера, как общительность – замкнутость, правдивость – лживость, тактичность – грубость и т.д.);

2) в отношении к делу (ответственность – недобросовестность, трудолюбие – леность и т.д.);

3) в отношении к себе (скромность – самовлюбленность, самокритичность – самоуверенность, гордость – приниженность и т.д.);

4) в отношении к собственности (щедрость – жадность, бережливость – расточительность, аккуратность – неряшливость и т.д.).

В учебнике «Психология» под ред. И.В.Дубровиной черты характера предлагается разделить на две группы:

1) черты характера, в которых выражены убеждения и идеалы, направленность личности, например: коллективизм (человек ставит интересы коллектива и общего дела выше личных интересов) и эгоизм (человек проявляет заботу прежде всего о личном благополучии, для него существуют только его личные потребности и желания); чуткость и грубость; общительность, аккуратность и безответственность, небрежность; инициативность, чувство нового и косность, консерватизм; бережливость и мотовство; самокритичность и зазнайство; чувство собственного достоинства и высокомерие и. т.д. Эти черты характера являются моральными качествами личности;

2) волевые черты характера - выражаются в умении и привычке сознательно регулировать свое поведение, свою деятельность в соответствии с определенными принципами, преодолевать препятствия на пути к поставленной цели, например: целеустремленность, решительность, самообладание, выдержка, терпение, дисциплинированность, мужество, смелость.

В учебнике Р.С.Немова «Психология» выделяются 3 группы черт характера:

1) черты, которые определяют поступки в выборе целей деятельности (более или менее трудных), например: рациональность, расчетливость или противоположные им качества;

2) черты характера, которые относятся к действиям, направленным на достижение поставленных целей, например: настойчивость, целеустремленность, последовательность;

3) инструментальные черты, непосредственно связанные с темпераментом, например: экстраверсия-интроверсия, спокойствие-тревожность, сдержанность-импульсивность, переключаемость-регидность.

Следует отметить определенную условность данных классификаций, поскольку наблюдается взаимопроникновение указанных аспектов внутри каждой из них. Так, например, в первой предложенной классификации черта «аккуратность» рассматривается как проявление в отношении к себе, но она может также выступить как особенность личности, выражающаяся в отношении к делу.

В самом общем виде все черты характера можно разделить на основные, ведущие, задающие общую направленность развитию всего комплекса его проявлений, и второстепенные, определяемые основными. Так, если рассмотреть такие черты, как нерешительность, боязливость и альтруизм, то при преобладании первых человек прежде всего постоянно опасается, «как бы чего не вышло» и все попытки помочь ближнему обычно оканчиваются внутренними переживаниями и поисками оправдания. Если же ведущей является черта – альтруизм, то человек внешне ничем не проявляет колебаний, сразу идет на помощь, контролируя свое поведение интеллектом, но при этом иногда может испытывать сомнения по поводу правильности предпринятых действий.

Типические черты. Несмотря на то, что характер относят к индивидуальным особенностям личности, в структуре характера можно выделить типические черты (общие для определенной группы людей): национальные, профессиональные, возрастные. Так, люди одной национальности находятся в сложившихся на протяжении многих поколений условиях жизни, испытывают на себе специфические особенности национального быта; развиваются под влиянием сложившейся национальной структуры языка. Поэтому люди одной национальности по образу жизни, привычкам, характеру отличаются от людей другой. Эти типические черты нередко фиксируются обыденным сознанием в различных установках и стереотипах. У большинства людей есть сформировавшийся образ представителя той или иной страны: американца, итальянца, китайца и т.д. С развитием жизни человека можно выделить также типические черты, присущие дошкольникам, подросткам, пожилым людям и т.д. Нетрудно описать типичный характер учителя, врача, военного.

50. Типология характера. Акцентуации характера

Попытки построения типологии характеров неоднократно предпринимались на протяжении всей истории психологии. Основания для типизации, как правило, вводятся исследователем для того, чтобы в соответствии с имеющейся задачей разделить людей на группы по преобладающим качествам. Наиболее известными являются типологии характеров, разработанные К.Юнгом, Э.Фроммом и А.Е.Личко.

Т ипология К.Юнга. К.Юнг предложил классифицировать характеры в зависимости от принадлежности к экстравертированному и интравертированному типу. Первый тип характеризуется обращенностью личности на окружающий мир, объекты которого подобно магниту, притягивают к себе интересы, жизненную энергию субъекта, что в известном смысле ведет к принижению личностной значимости явлений его субъективного мира. Экстравертам свойственны импульсивность, инициативность, гибкость поведения, общительность. Для интравертов характерны фиксация интересов личности на явлениях собственного внутреннего мира, которым она придает высшую ценность, необщительность, замкнутость, склонность к самоанализу, затрудненную адаптацию.

     Типология Э.Фромма. В основе данной типологии лежит отношение человека к жизни, обществу и нравственным ценностям. Э.Фромм обозначил ее как социальную типологию характеров. Обобщив данные наблюдений за социальным поведением различных людей, соотнеся их с практикой работы в клинике (Э.Фромм был врачом-психиатром фрейдистской ориентации), автор представляемой типологии характеров вывел следующие их основные типы:

1. «Мазохист-садист». Это тип человека, который склонен видеть причины своих жизненных успехов и неудач, а также причины наблюдаемых социальных событий не в складывающихся обстоятельствах, а в людях. Стремясь устранить эти причины, он направляет свою агрессию на человека, который представляется ему причиной неудачи. Если речь идет о нем самом, то его агрессивные действия направляются на себя; если в качестве причины выступают другие люди, то они становятся жертвами его агрессивности. Такой человек много занимается самообразованием, самосовершенствованием, «переделкой» людей в «лучшую сторону». Своими настойчивыми действиями, непомерными требованиями и притязаниями он иногда доводит себя и окружающих людей до состояния изнеможения.

2. «Разрушитель». Характеризуется выраженной агрессивностью и активным стремлением к устранению, уничтожению объекта, вызвавшего фрустрацию, крушение надежд у данного человека. «Разрушительность, - пишет Фромм, - это средство избавления от невыносимого чувства бессилия».(Фромм Э. Бегство от свободы. – М.,1990. – С.124 – 125.) К разрушительности как к средству разрешения своих жизненных проблем обычно обращаются люди, которые испытывают чувство тревоги и бессилия, ограничены в реализации своих интеллектуальных и эмоциональных возможностей. В периоды больших социальных потрясений, революции, авторитарной личностью переворотов они выступают в качестве основной силы, разрушающей старое, в том числе и культуру. Такой тип человека называют авторитарной личностью. Э.Фромм показал, что подобные личностные свойства были присущи многим известным в истории людям, например Гитлеру, Сталину.

3.  «Конформист-автомат». Такой индивид, столкнувшись с трудноразрешимыми социальными и личными жизненными проблемами, перестает «быть самим собой». Он беспрекословно подчиняется обстоятельствам, обществу любого типа, требованиям социальной группы, быстро усваивая тот тип мышления и способ поведения, который свойственен большинству людей в данной ситуации. У такого человека почти никогда нет ни собственного мнения, ни выраженной социально позиции. Он фактически утрачивает собственное «Я», свою индивидуальность. Это – тип сознательного или бессознательного приспособленца.

 Типология по А.Е.Личко. Эта классификация построена на описаниях акцентуаций характера. Акцентуация характера, по Личко, - это чрезмерное усиление отдельных черт характера, при котором наблюдаются не выходящие за пределы нормы отклонения в психологии и поведении человека, граничащие с патологией. Такие акцентуации как временные состояния психики чаще всего наблюдаются в подростковом и раннем юношеском возрасте. Объясняет этот факт автор классификации так: «При действии психогенных факторов, адресующихся к «месту наименьшего сопротивления», могут наступать временные нарушения адаптации, отклонения в поведении».

Классификация акцентуаций характеров у подростков выглядит следующим образом:

1. Гипертимный тип. Подростки этого типа отличаются подвижностью, общительностью, склонностью к озорству. В происходящие события они всегда вносят много шума, любят неспокойные компании сверстников. При хороших общих способностях они обнаруживают неусидчивость, недостаточную дисциплинированность, учатся неровно. Настроение у них всегда хорошее, приподнятое. Со взрослыми – родителями, педагогами – у них нередко возникают конфликты. Такие подростки имеют много разнообразных увлечений, но эти увлечения, как правило, поверхностны и быстро проходят. Подростки данного типа зачастую переоценивают свои способности, бывают слишком самоуверенными, стремятся показать себя, прихвастнуть, произвести на окружающих впечатление.

1. Циклоидный тип. Характеризуется повышенной раздражительностью и склонностью к апатии. Подростки данного типа предпочитают находитья дома одни, вместо того чтобы где-то бывать со сверстниками. Они тяжело переживают даже незначительные неприятности, на замечания реагируют крайне раздражительно. Настроение у них периодически меняется от приподнятого до подавленного (отсюда название данного типа) с периодами примерно две-три недели.

1. Лабильный тип. Этот тип крайне изменчив в настроении, причем оно зачастую непредсказуемо. Поводы для неожиданного изменения настроения могут оказаться самыми ничтожными, например кем-то случайно оброненное слово, чей-то неприветливый взгляд. Поведение этих подростков во многом зависит от сиюминутного настроения. Настоящее и будущее соответственно настроению может расцвечиваться то радужными, то мрачными красками. Такие подростки, находясь в подавленном настроении, крайне нуждаются в помощи и поддержке со стороны тех, кто может поправить их настроение, способен отвлечь, приободрить и развлечь.

1. Астеноневротический тип.Этот тип характеризуется повышенной мнительностью и капризностью, утомляемостью и раздражительностью. Особенно часто утомляемость проявляется при выполнении трудной умственной работы.

1. Сензитивный тип.Ему свойственна повышенная чувствительность ко всему: к тому, что радует, и к тому, что огорчает или пугает. Эти подростки не любят больших компаний, слишком азартных, подвижных озорных игр. Они обычно застенчивы и робки при посторонних людях и потому часто производят впечатление замкнутых. Открыты и общительны они бывают только с теми, кто им хорошо знаком, общению со сверстниками они предпочитают общение с малышами и взрослыми. Они отличаются послушанием и обнаруживают большую привязанность к родителям. У этих подростков довольно рано формируется чувство долга, высокие моральные требования к себе и окружающим людям.

1. Психоастенический тип. Такие подростки характеризуются ускоренным и ранним интеллектуальным развитием, склонностью к размышлениям и рассуждениям, к самоанализу и оценкам поведения других людей. Такие подростки, однако, нередко бывают больше сильны на словах, а не на деле. Самоуверенность у них сочетается с нерешительностью, а безапелляционность суждений – со скоропалительностью действий, предпринимаемых как раз в те моменты, когда требуется осторожность и осмотрительность.

1. Шизоидный тип. Наиболее существенная черта этого типа – замкнутость. Эти подростки не очень тянутся к сверстникам, предпочитают быть одни, находиться в компании взрослых. Они нередко демонстрируют внешнее безразличие к окружающим людям, отсутствие интереса к ним, плохо понимают состояния других людей, их переживания, не умеют сочувствовать. Их внутренний мир зачастую наполнен различными фантазиями, какими-либо особенными увлечениями. Во внешних проявлениях своих чувств они достаточно сдержанны, не всегда понятны для окружающих, прежде всего для своих сверстников, которые их, как правило, не очень любят.

1. Эпилептоидный тип. Эти подростки часто плачут, изводят окружающих. Такие дети Любят мучить животных, дразнить младших, издеваться над беспомощными. В детских компаниях они ведут себя как диктаторы. Их типичные черты – жестокость, властность, себялюбие. В группе детей, которыми они управляют, такие подростки устанавливают свои жесткие, почти террористические порядки, причем личная власть в таких группах держится в основном на добровольной покорности других детей или на страхе. Вусловиях жесткого дисциплинарного режима они стараются угождать начальству, добиваться определенных преимуществ перед сверстниками, получить власть.

1. Истероидный тип. Главная черта этого типа – эгоцентризм, жажда постоянного внимания к собственной особе. У подростков данного типа нередко выражена склонность к театральности, позерству, рисовке. Такие дети с большим трудом выносят, когда в их присутствии кто-то хвалит их же товарища, когда другим уделяют больше внимания, чем им самим. Для них насущной потребностью становится стремление привлекать к себе внимание окружающих, выслушивать в свой адрес восторги и похвалы.

1. Неустойчивый тип. Его иногда неверно характеризуют как слабовольный, плывущий по течению. Подростки данного типа обнаруживают повышенную склонность и тягу к развлечениям, причем без разбора, а также к безделью и праздности. У них отсутствуют какие-либо серьезные, в том числе профессиональные, интересы, они почти совсем не думают о своем будущем.

1. Конформный тип. Данный тип демонстрирует бездумное, часто просто конъюнктурное подчинение любым авторитетам, большинству в группе. Такие подростки обычно склонны к морализаторству и консерватизму, а их главное кредо – «быть как все». Это тип приспособленца, который ради своих собственных интересов готов предать товарища, покинуть его в трудную минуту, но, что бы ни совершил, он всегда найдет «моральное» оправдание своему поступку, причем нередко даже не одно.

51. Формирование характера

Характер не является застывшим образованием, он формируется на всем жизненном пути человека. В психологии известны некоторые особенности и закономерности развития характера.

Сензитивным (благоприятным) периодом жизни для становления характера можно считать возраст от 2 – 3 до 9 – 10 лет, когда дети много и активно общаются как с окружающими взрослыми людьми, так и со сверстниками, открыты для воздействий со стороны, с готовностью их принимают, подражая всем и во всем. Взрослые люди в это время пользуются безграничным доверием ребенка, имеют возможность воздействовать словом, поступком и действием, что создает благоприятные условия для подкрепления нужных форм поведения.

Раньше других в характере человека закладываются такие черты как доброта, общительность, отзывчивость, а также противоположные им качества: эгоистичность, черствость, безразличие к людям. Имеются данные о том, что начало формирования данных черт характера уходит к первым месяцам жизни и определяется способом обращения матери со своим ребенком.

Те свойства характера, которые наиболее ярко проявляются в труде – трудолюбие, аккуратность, добросовестность, ответственность, настойчивость, другие «деловые» качества, - складываются несколько позже, в раннем и дошкольном детстве. Они формируются и закрепляются в играх детей и доступных им видах домашнего труда.

В начальных классах школы оформляются черты характера, проявляющиеся в отношениях с людьми. Этому способствует расширение сферы общения ребенка с окружающими за счет множества новых школьных друзей, взрослых – учителей. Если то, что ребенок как личность приобрел в домашних условиях, получает в школе поддержку, то соответствующие черты характера у него закрепляются и чаще всего сохраняются в течение дальнейшей жизни.

В подростковом возрасте активно развиваются и закрепляются волевые черты, а ранняя юность закладывает базовые нравственные, мировоззренческие основы его.

Пути формирования характера.

1) На формирование характера оказывают влияние в первую очередь условия жизни человека, та среда, в которой он растет и развивается: семья, сверстники, школа и т.д.

2) Характер проявляется в деятельности, но в ней же он и формируется. Если юноша или девушка стремятся воспитать у себя самокритичность как черту характера, они должны поступать самокритично.

3) Большую помощь в воспитании характера оказывают более опытные люди и здесь важно найти пример для подражания. На Востоке говорят: «Если есть ученик, учитель найдется». Тот, кто хочет учиться, всегда найдет, на кого ему равняться, с кого брать пример.

4) Характер – во многом результат самовоспитания. Самовоспитание характера предполагает, что человек способен освободиться от излишнего самомнения, может критически посмотреть на себя, увидеть свои недостатки. Это позволит ему определить цель над собой, т.е. те черты характера, от которых бы он хотел избавиться или, наоборот, выработать у себя.

Вопросы и задания для самоконтроля

1. Какие особенности человека можно считать характерными?

2. В чем заключается физиологическая основа характера?

3. Какие направления включает характерология?

4. Приведите примеры типических черт характера у россиян.

5. Дайте сравнительную характеристику акцентуированным типам: эпилептоидному и истероидному, гипертимному и циклоидному.

6. Какие закономерности развития характера вы знаете?

7. Сформулируйте пути формирования характера.

8. *Проанализируйте свои поступки и отношения и попробуйте определить основные черты своего характера.

Литература

1. Елисеев О.П. Практикум по психологии личности. СПб., 2001. С.205-384.

2. Ковалев А.Г., Мясищев В.Н. Темперамент и характер // Психология индивидуальных различий. Тексты. М., 1982. С. 167-172.

3. Леонгард К. Акцентуированные личности // Психология индивидуальных различий. Тексты. М., 1982. С.270-288.

4. Личко А.Е. Психопатии и акцентуации характера у подростков. Л., 1983.

5. Норакидзе В.Г. Методы исследования характера. Тбилиси, 1989.

6. Орлов Ю.М. Самосознание и самовоспитание характера. М., 1987.

7. Страхов И.В. Психология характера. Саратов, 1970.

Тема. Мүнөз

План.

1. Мүнөз жөнүндө түшүнүк.

2. Характерология мүнөз жөнүндөгү окуу катары.

3. Мүнөздын түзүлүшү. типтүү өзгөчөлүктөрү.

4. Мүнөздүн типологиясы. мүнөздүн акценттери.

5. Мүнөздүн калыптанышы.

«Ар бир адамдын үч мүнөзү болот: өзүнө таандык болгон; өзүнө сыпаттаган нерсе; жана, акыры, чындыгында болгон.

V. Г й о

Виктор Мари Гюго – француз жазуучусу (акын, прозаик жана драматург), француз романтизминин негизги өкүлдөрүнүн бири. Француз академиясынын мүчөсү (1841)

Мүнөз жөнүндө түшүнүк

Грек тилинен которгондо "мүнөз" - "кубалоо", "белги". Чындыгында, кулк-мүнөзү адам коомдо жашап жүргөндө ээ боло турган өзгөчө белгилер. Инсандын индивидуалдык өзгөчөлүгү психикалык процесстердин жүрүшүнүн өзгөчөлүктөрүнөн (жакшы эс тутум, бай элестетүү, тез акыл ж.б.) жана темпераменттик сапаттарда көрүнгөндөй эле, мүнөздүн өзгөчөлүктөрүнөн да ачылат.

 Мүнөз (башка грек тилинен χαρα κτήρ “белги, айырмалоочу белги, белги”) инсандын мамилелеринин жана жүрүм-турумунун өзгөчөлүктөрүн аныктоочу туруктуу, салыштырмалуу туруктуу психикалык касиеттердин структурасы.

Мүнөз – адамдын жүрүм-турумунун типтүү ыкмаларын пайда кылуучу ишмердүүлүктө жана баарлашууда өнүгүп жана көрүнгөн туруктуу индивидуалдык өзгөчөлүктөрүнүн жыйындысы.

Адамдын кулк-мүнөзү анын жасаган иши менен гана мүнөздөлбөстөн, аны кантип аткаргандыгы менен да мүнөздөлөт. Жалпы кызыкчылыктардын жана ишенимдердин негизинде аракеттенип, адамдар өздөрүнүн коомдук жүрүм-турумунда бирдей эмес, кээде карама-каршы индивидуалдык мүнөздөмөлөрдү таба алышат. Башка адамдар менен бирге ушундай кыйынчылыктарды баштан өткөрө аласыз, өз милдеттериңизди бирдей ийгилик менен аткара аласыз, бир эле нерсени сүйөсүз же сүйбөйсүз, бирок ошол эле учурда жумшак, тил алчаак же катаал, сабырсыз адам, шайыр же кайгылуу, ишенимдүү же уялчаак, жайдары боло аласыз. же урушчу. Мектеп окуучуларынын дарегине айтылган бир эле маанидеги сын пикирлерди кээ бир мугалимдер дайыма жумшак, сылык, ак көңүл формада айтса, кээ бирлери орой, аземсиз түрдө айтылат.

Бирок, адамдын бардык өзгөчөлүктөрүн мүнөздүү деп айтууга болбойт, бирок маанилүү жана туруктуу . Эгерде адам, мисалы, стресстик кырдаалда сылык болбосо, анда бул оройлук жана токтоолук анын мүнөзүнүн касиети экенин билдирбейт. Кээде абдан шайыр адамдар да кайгыруу сезимин баштан өткөрүшү мүмкүн, бирок бул аларды ызылдап, пессимист кылып койбойт.

адам жасоону каалаган иштин өзгөчөлүктөрүнөн табууга болот . Демек, кээ бир адамдар эң татаал жана татаал иштерди артык көрүшөт, алар үчүн изденүү жана тоскоолдуктарды жеңүү ырахат; башкалары эң жөнөкөй, кыйынчылыксыз жолдорду тандашат.

Адамдар менен болгон мамиледе кулк-мүнөз жүрүм-турумунан, адамдардын кыймыл-аракетине, кылыктарына жооп берүү ыкмаларынан көрүнөт. Мисалы, сүйлөшүү ыкмасы аздыр-көптүр назик, сылык-сыпаа, сыпайы же орой болушу мүмкүн.

45. Физиологиялык негиздери.

Мүнөздүн сапаттары – бул адамдын физиологиялык негизин турмуштук тажрыйбанын жана тарбиянын натыйжасында өнүккөн убактылуу байланыштардын туруктуу системалары түзүүчү, калыптанган жана туруктуу касиеттери. Экинчи сигнал системасы, И.П.Павлов белгилегендей, адамдын жүрүм-турумунун эң жогорку жөнгө салуучусу болгондуктан, бул байланыш системалары түз сигналдардын гана эмес, экинчи сигналдардын да таасири астында түзүлөт , б.а. вербалдык стимулдар (башка адамдардын көрсөтмөлөрү, талаптары жана өзгөчө " өз алдынча буйруктар ").

Адамдын кулк-мүнөзүн билүү менен ал белгилүү бир жагдайларда өзүн кандай алып жүрөрүн алдын ала көрө алат, демек, адамдын жүрүм-турумуна багыт берет. Демек, тигил же бул ишти бөлүштүрүүчү адам (жетекчи, мугалим ж.б.) билимин, жөндөмүн гана эмес, мүнөзүн да эске алат. Бири, мисалы, өжөр жана эмгекчил, бирок бир аз жай жана өтө этият. Экинчиси жалындуу, иштин кызыкчылыгын жүрөгүнө жакын кабыл алат, бирок өз пикиринен айырмаланып турса да, аларга чыдабайт. Мугалим билимдүү адамдын кулк-мүнөзүнүн баалуу касиеттерине таянуу менен аларды өнүктүрүүгө жана бекемдөөгө, ал эми терс жактары башка, коомдук маанилүү сапаттарды компенсациялоо менен алсыратууга же жок дегенде ордун толтурууга умтулат.

46. Характерология мүнөз жөнүндөгү окуу катары

Мүнөз жөнүндөгү окуу – характерология өзүнүн өнүгүү тарыхына ээ. Кылымдар бою характерологиянын эң орчундуу маселелери болуп , ар кандай кырдаалдарда адамдын жүрүм-турумун алдын ала билүү үчүн мүнөздүн түрлөрүн белгилөө жана аларды анын көрүнүштөрү боюнча аныктоо болуп келген. 

Бул доктринанын эң белгилүү багыттарын карап көрөлү.

Адамдын жүрүм-турумун алдын ала айтуунун эң байыркы аракеттеринин бири - анын мүнөзүн туулган күнү менен түшүндүрүү. Адамдын тагдырын жана мүнөзүн алдын ала айтуунун ар кандай жолдору гороскоп деп аталат . Иш жүзүндө бардык гороскоптор бирдей түзүлөт: жалпы кабыл алынган убакыт аралыгы (мисалы, бир жыл, 12 жыл) белгилүү интервалдарга бөлүнөт, алардын ар бирине белгилүү белги, белги ыйгарылат. Адамдын кулк-мүнөзүнүн сүрөттөлүшү бул символдун түрдүү касиеттеринин призмасы аркылуу берилет.

аты аркылуу адамдын мүнөзүн аныктоонун жолу дагы популярдуу . Бул багыттын теоретиктери адамдын ысымынын анын мүнөзүнө аныктоочу таасири төмөнкү факторлор менен шартталган деп эсептешет. Бир жагынан алганда, баланын булчуң ткандарынын максималдуу ылдамдыгы жашоонун биринчи айларында байкалат, экинчи жагынан, ошол эле учурда, бала байкаган үндөрдүн көп диапазону анын өз аты болуп саналат. Натыйжада, нерв импульстары рефлексивдүү түрдө балада атын айтууга катышкан булчуң топторунда – бет, артикуляциялык жана дем алуу топторунда козголот. Акыр-аягы, бул кичинекей, бирок бет булчуңдарынын түзүмүнө таасири боюнча байкаларлык, бет булчуңдары өнүккөн баса белгиленет. Ошондуктан аты окшош адамдар окшош. Ошо сыяктуу эле Асандардын мүнөзү калыптанат - карама-каршы, өжөр, өжөр; Бекендер үчүн ал ичке жана катуураак; Талант , тескерисинче, лидерликке жакын, текебер, салмактуу, бирок жалындуу эмес, ж.б.

Характерологиянын өнүгүшүнө физиогномия (грек тилинен . physis – «жаратылыш», гномон ) олуттуу таасир эткен . - "билүү") - адамдын тышкы көрүнүшү менен анын инсандын белгилүү бир түрүнө таандыктыгынын ортосундагы байланыш жөнүндөгү окуу, анын аркасында бул типтин психологиялык мүнөздөмөлөрү тышкы белгилер менен белгилениши мүмкүн.

Аристотель менен Платон адамдын кулк-мүнөзүн аныктоону, анын сырткы келбетинен кандайдыр бир жаныбар менен окшоштук белгилерин издеп, андан кийин анын мүнөзүн ушул жаныбардын мүнөзү менен аныктоону сунуш кылышкан. Демек, Аристотелдин ою боюнча, букадай калың мурун жалкоолукту, чочкодой кенен мурунду, - келесоолукту, арстандыкындай мурунду - маанилүүлүгүн, чачы жука, жүн сыяктуу экенин билдирген. эчкилердин, койлордун жана коёндордун, - тартынчаак, катуу чач, арстандар жана жапайы камандар сыяктуу - кайраттуулук. Адамдын мүнөзүн аныктоодо физиогномдор ар кандай белгилерди аныктоочу катары колдонушкан. Демек, мурун жана чачтан тышкары оозго (мисалы, А. Делестре эриндин түйүлүү даражасы мүнөздүн катуулугуна түз пропорционал экенин белгилеген) жана көзгө (мисалы, көз карандылыкка) көңүл бурулган. көздүн түсү боюнча мүнөзү каралат) адамдын.

Өзүнчө багыт катары адамдын индивидуалдык өзгөчөлүктөрүн анын позасы, дене позициясы боюнча аныктоону бөлүп көрсөтүүгө болот . Кээ бир психологдордун пикири боюнча, мүнөз адамдын турумунан да ачык ачылат: анын кандай турганы, кандай басканы, кандай отурганы, жада калса кайсы абалда уктап калганы ( А. Пиз . Жаңдоо тили жана дене кыймылы.. .).

Алар отургучта отурушат, заманбап характерологдор . Эгерде аял тизесин кысып отургучтун четине отурганды жактырса, анда ал абдан активдүү, шайыр, тынчы жок. Баштаган ишин аягына чейин бүтүрбөй, тынымсыз баарын колго алат. Алар өтө чыдамсыз, бирок тигил же бул ишти жактырбагандарды да ар кандай ишке тартышат. Күнү бою кыйынчылыкта өтүшөт, бирок аягы жана кийинки күндөрүн көрүшпөйт. Тизенин аймагында кайчылаш жайгашкан, буттар алдыга жайылып, тизеде жаткан колдор - өзүмчүл, өзүнө ыраазы, нарциссист аялдардын түрү. Ал бардык жагынан көңүлүн бурууга аракет кылат жана өзүн бардык жагынан башкаларга караганда акылдуу көрсөтүүгө аракет кылат. Эгер ал ийгиликке жетпесе, ал агрессивдүү болуп калат же караңгы бурчка кетет. Өтө кызык. Буттары алдыга созулуп, бири-биринен бир аз алдыга чыгып, туруксуз, урушчаак мүнөздү «сүйлөйт». Бул аялдар баарын билем деп эсептешет жана өзгөчө учурларда гана каталарын моюнга алышат. Алардын өжөрлүгү маектешинин өзүнүн тууралыгына ынандыруу үчүн тез эле тынчсыздандырат. Буга карабастан, алардын аргументтери көп учурда четке кагылбайт жана көп маселелерде логика алар тарапта.

47. Хиромантия

багыттарынын бири пальмология болуп саналат . Палмистика (грек тилинен cheir - "кол" жана manteia - "төлгө айтуу", "пайгамбарлык") - алакандын тери рельефи боюнча адамдын мүнөзүнүн өзгөчөлүктөрүн жана анын тагдырын алдын ала айтуу системасы. Пальмистика илгертен бери эле белгилүү, бирок ал 15-18-кылымдарда Европанын көптөгөн университеттеринде пальмистика кафедралары болгон кезде абдан гүлдөп кеткен. Манжа үлгүлөрүнүн эмбрионалдык өнүгүүсүн тукум куучулукка байланыштуу изилдөө билимдин жаңы тармагынын – дерматоглификасынын пайда болушуна түрткү берген . Тактап айтканда, ар бир адамдын алакан үлгүсүнүн калыптанышы, ошондой эле мээнин өнүгүүсү жатын ичиндеги өнүгүүнүн 3-4 айында болоору жана анын ген топтомунун бирдей таасири менен шартталган. ата-энелер же түйүлдүктүн хромосомалык аномалиялары.

48. Графология

Графология – колжазманы жазуучунун психологиялык касиеттерин чагылдырган экспрессивдүү кыймылдардын бир түрү катары караган илим , башкача айтканда ( башка грек тилинен. γράφω - "мен жазам" жана λόγος - "окутуучу") - кол жазма менен инсандын жеке өзгөчөлүктөрүнүн ортосунда туруктуу байланыш бар окуу . 20-кылымдын экинчи жарымына чейин графология методдору психологияда адамдын индивидуалдык өзгөчөлүктөрүн изилдөөгө мүмкүндүк берүүчү катары каралып келген. , азыркы илимде бул доктрина псевдо -илимий деп эсептелет , жана ошондой эле ой жүгүртүүнүн прото-илимий ыкмасын билдирет .

Колжазуунун эмоционалдык абалына жана жогорку нерв ишинин кээ бир типологиялык касиеттерине көз карандылыгы эң ишенимдүү түрдө аныкталган. Колжазуунун спецификалык өзгөчөлүктөрү кээ бир спецификалык ооруларды аныктоого кызмат кылат. Мисалы, шизофрения менен ооруган бейтаптардын кол жазмасы көбүнчө претензия, атайылап стилдештирүү менен айырмаланат.

ишмердүүлүгүнүн жана жүрүм-турумунун процессинде байкоо жүргүзүү психологияда мүнөздү изилдөөнүн заманбап ыкмасы болуп саналат.

49. Мүнөздын түзүлүшү

Адамдын табияты ар дайым көп кырдуу. Анда өзүнчө өзгөчөлүктөр ( алардын 1500гө жакыны С.И. Ожеговдун орус тилинин сөздүгүндө бар ) айырмаланса болот , бирок алар өз алдынча, бири-биринен обочолонбостон, өз ара байланышып, көбүрөөк же көбүрөөк маанини түзүшөт. аз интегралдык мүнөздөгү структурасы. 

Психологияда Мүнөздын түзүлүшүнө бир нече ыкмалар бар. Алардын эң белгилүүлөрүн карап көрөлү.

1. Е.И.Рогов «Жалпы психология» китебинде мүнөздүн түзүлүшүн адамдардын дүйнөгө болгон мамилелеринин системасынын призмасы аркылуу карайт . Адамдын мүнөзү төмөнкү мамилелердин системасында көрүнөт:

1) башка адамдарга карата (ошол эле учурда мамилечилдик - обочолонуу, чынчылдык - алдамчылык, сылыктык - оройлук ж.б. сыяктуу мүнөздөмөлөрдү айырмалоого болот);

2) ишке карата ( жоопкерчилик - абийирсиздик, эмгекчилдик - жалкоолук ж.б.);

3) өзүнө карата (жөнөкөйлүк - нарциссизм, өзүн-өзү сындоо - өзүнө ишенүү, текебердик - кемсинтүү ж.б.);

4) мүлккө карата (жомарттык - ач көздүк, сарамжалдуулук - ысырапкорчулук, тактык - жалкоолук ж.б.).

В учебнике «Психология» под ред. И.В.Дубровиной черты характера предлагается разделить на две группы:

1) ишенимдер жана идеалдар чагылдырылган мүнөздүн өзгөчөлүктөрү, инсандын багыты, мисалы: коллективизм (адам коллективинин кызыкчылыгын жана жалпы ишти жеке кызыкчылыктан жогору коёт) жана эгоизм (адам биринчи кезекте жеке жыргалчылыгына кам көрөт); -болуу, ал үчүн анын жеке муктаждыктары жана каалоолору гана бар); сезгичтик жана оройлук; коомчулдук, тактык жана жоопкерчиликсиздик, шалаакылык; демилге, жанылык жана инерция сезими, консерватизм; сарамжалдуулук жана ысырапкорчулук; өзүн-өзү сындоо жана текебердик; өзүн-өзү сыйлоо жана текебердик жана. жана башкалар Мүнөздүн бул сапаттары инсандын моралдык сапаттары;

2) эрктүү мүнөздөгү сапаттар - адамдын жүрүм-турумун, ишмердүүлүгүн белгилүү бир принциптерге ылайык аң-сезимдүү жөнгө салуу, максатка жетүү жолунда тоскоолдуктарды жеңүү жөндөмүндө жана адатында чагылдырылат, мисалы: максатка умтулуу, чечкиндүүлүк, өзүн кармануу, чыдамкайлык, сабырдуулук, тартип, кайраттуулук, кайраттуулук.

Р.С.Немовдун «Психология» окуу китебинде мүнөздөрдүн 3 тобу бөлүнгөн :

1) иш-аракеттин максаттарын тандоодо аракеттерди аныктоочу белгилер (аздыр-көптүр кыйынчылык), мисалы: акыл-эстүүлүк, кыраакылык же аларга карама-каршы сапаттар;

2) алдыга коюлган максаттарга жетүү үчүн багытталган аракеттерге тиешелүү мүнөз сапаттары, мисалы: өжөрлүк, максатка умтулуу, ырааттуулук;

3) темпераментке түздөн-түз тиешелүү инструменталдык өзгөчөлүктөр, мисалы: экстраверсия-интроверсия, токтоолук-тынчсыздануу, токтоолук-импульсивдүүлүк, алмашып туруу- катуулугу .

Бул классификациялардын белгилүү бир шарттуулугун белгилей кетүү керек, анткени алардын ар биринин ичинде бул аспектилердин өз ара кириши бар. Ошентип, мисалы, биринчи сунуш кылынган классификацияда «тактык» белгиси өзүнө карата көрүнүш катары каралат, бирок ал ишке карата айтылган инсандык касиет катары да чыга алат.

Эң жалпы формада мүнөздүн бардык белгилерин негизги, жетектөөчү, анын көрүнүштөрүнүн бүткүл комплексинин өнүгүүсүнө жалпы багытты аныктоочу жана негизгилери менен аныкталган экинчилик деп бөлүүгө болот. Демек, чечкинсиздик, корккондук жана альтруизм сыяктуу сапаттарды эске алсак, анда биринчиси басымдуулук кылганда, адам биринчи кезекте “кандайдыр бир нерсе болуп кетсе да” дайыма коркуп, жакынына жардам берүү аракети көбүнчө ички сезимдер менен аяктайт. актоо издөө. Алдыңкы сапаты альтруизм болсо, анда адам сыртынан эч тартынбай, дароо жардамга келет, акыл менен жүрүм-турумун башкарат, бирок ошол эле учурда ал кээде жасалган иш-аракеттердин тууралыгына шектениши мүмкүн.

типтүү өзгөчөлүктөрү. Мүнөз адамдын индивидуалдык өзгөчөлүктөрүнө таандык болгонуна карабастан, мүнөздүн түзүмүндө типтүү өзгөчөлүктөр (адамдардын белгилүү бир тобуна мүнөздүү) бөлүнөт: улуттук, кесиптик, жаш. Ошентип, бир улуттун адамдары нечен муундар бою калыптанган турмуш шартында болушат, алар улуттук турмуштун специфика-лык белгилерин башынан ет-керуп; тилдин болгон улуттук түзүлүшүнүн таасири астында өнүгүп. Демек, бир улуттун адамдары башка улуттун адамдарынан жашоо-турмушу, адаттары, кулк-мүнөзү менен айырмаланат. Бул типтүү өзгөчөлүктөр көбүнчө ар кандай мамиледе жана стереотиптерде күнүмдүк аң-сезим менен бекитилет. Көпчүлүк адамдарда тигил же бул өлкөнүн өкүлүнүн образы калыптанган: америкалык, италиялык, кытайлык ж.б. Адамдын жашоосунун өнүгүшү менен бирге мектепке чейинки курактагыларга, өспүрүмдөргө, карыларга ж. Мугалимдин, врачтын, аскер адамынын мүнөздүү мүнөзүн сүрөттөө кыйын эмес.

50. Мүнөздүн типологиясы. Мүнөздардын акцентуациялары

Мүнөздардын типологиясын куруу аракеттери психологиянын тарыхында бир нече жолу жасалган. Типтештирүүнүн негиздери, эреже катары, изилдөөчү тарабынан коюлган милдетке ылайык үстөмдүк кылган сапаттары боюнча топторго бөлүү максатында киргизилет. тарабынан иштелип чыккан Мүнөздардын типологиялары эң белгилүү К.Юнг , Е.Фромм жана А.Е.Личко .

К . Юнгдун типологиясы . К.Юнг Мүнөздарды экстраверт жана интроверттерге таандыктыгына жараша классификациялоону сунуш кылган түрү. Биринчи түрү инсандын курчап турган дүйнөгө ориентацияланышы менен мүнөздөлөт, анын объекттери магнит сыяктуу субъекттин кызыкчылыгын, жашоо энергиясын өзүнө тартат, бул белгилүү бир мааниде анын жеке маанисин басынтууга алып келет. анын субъективдүү дүйнөсүнүн кубулуштары. Экстраверттерге импульсивдүүлүктү, демилгелүүлүгүн, жүрүм-турумунун ийкемдүүлүгүн, коомчулугун мүнөздөйт. Интроверттер инсандын кызыкчылыктарын өзүнүн ички дүйнөсүнүн кубулуштарына бекитүү менен мүнөздөлөт, алар эң жогорку мааниге ээ болушат, коммуникациянын жоктугу, обочолонуу, интроспекцияга тенденция, кыйын адаптация.

Typology E.Fromm . Бул типология адамдын жашоого, коомго жана адеп-ахлактык баалуулуктарга болгон мамилесине негизделген . Э.Фромм аны Мүнөздардын социалдык типологиясы катары белгилеген. Ар кандай адамдардын социалдык жүрүм-туруму боюнча байкоочу маалыматтарды жалпылап, аларды клиникада иштөө практикасы менен байланыштырып ( Э. Фромм фрейддик психиатр болгон), Мүнөздардын берилген типологиясынын автору төмөнкүдөй негизги типтерди чыгарган:

1. «Мазохист-садист». Жашоодогу ийгиликтеринин жана кемчиликтеринин себептерин, ошондой эле байкалган коомдук окуялардын себептерин кырдаалдан эмес, адамдардан көрүүгө умтулган адамдын түрү. Бул себептерди жок кылууга аракет кылып, агрессиясын өзүнө ийгиликсиздикке себепкер болуп көрүнгөн адамга багыттайт. Эгерде кеп өзү жөнүндө болсо, анда анын агрессивдүү аракеттери өзүнө багытталган; башка адамдар себеп катары иш-аракет болсо, анда алар анын агрессивдүү курмандыгы болуп калат. Мындай адам өзүн-өзү тарбиялоо, өзүн-өзү өркүндөтүү, адамдарды «жакшы» кылуу менен көп алектенет. Туруктуу аракеттери, ашкере талаптары жана дооматтары менен кээде өзүн да, айланасындагыларды да чарчаган абалга алып келет.

2. "Кыйратуучу". Бул ачык агрессивдүүлүктү жана жигердүү каалоо менен мүнөздөлөт жок кылуу, объектти жок кылуу, бул адамда нааразычылыктарды, үмүттөрдү кыйратуу. « Дструктивдүүлүк , — деп жазат Фромм, — адам чыдагыс импотенттик сезимден кутулуунун каражаты» . адамдын жашоо көйгөйлөрү, адатта, тынчсыздануу жана алсыздык сезимин башынан өткөргөн адамдар чечет, алардын интеллектуалдык жана эмоционалдык мүмкүнчүлүктөрүн ишке ашырууда чектелген. Социалдык чоң толкундоолор, революциялар, авторитардык толкундоолор учурунда эскини, анын ичинде маданиятты жок кылуучу негизги күч катары аракеттенишет. Мындай адам авторитардык инсан деп аталат . Э.Фромм мындай жеке касиеттер тарыхтагы көптөгөн атактуу адамдарга, мисалы Гитлерге, Сталинге мүнөздүү болгонун көрсөткөн.

3.  «Конформист-автомат ». Мындай инсан социалдык жана жеке турмуштук чечилгис көйгөйлөргө туш болуп, «өзү болууну» токтотот. Ал жагдайларга, кандай гана типтеги коом болбосун, социалдык топтун талаптарына шексиз моюн сунуп, тигил же бул кырдаалда көпчүлүк адамдарга мүнөздүү болгон ой жүгүртүү түрүн жана жүрүм-турум ыкмасын тез сиңирип алат. Мындай адам дээрлик эч качан өзүнүн пикири же ачык коомдук позициясы жок. Ал чындыгында өзүнүн "менин", индивидуалдуулугун жоготот. Бул аң-сезимдүү же аң-сезимсиз оппортунисттин бир түрү.

А.Е.Личко боюнча типология . Бул классификация Мүнөздардын акцентуацияларынын сүрөттөлүшүнө негизделген . Мүнөздүн акцентуациясы, Личконун айтымында , адамдын психологиясында жана жүрүм-турумунда патология менен чектеш, нормадан ашпаган четтөөлөр болгон жеке мүнөздөмөлөрдүн ашыкча күчөшү. Психиканын убактылуу абалы сыяктуу акцентуациялар көбүнчө өспүрүм куракта жана эрте өспүрүм куракта байкалат. Классификациянын автору бул фактыны мындайча түшүндүрөт: «Эң аз каршылык көрсөтүүчү жерге» кайрылган психогендик факторлордун таасири астында адаптациянын убактылуу бузулушу, жүрүм-турумда четтөөлөр болушу мүмкүн».

Өспүрүмдөрдүн мүнөзүнүн акцентуациясынын классификациясы төмөнкүдөй:

1. Гипертимиялык түрү . Бул типтеги өспүрүмдөр кыймылдуулугу, коомчулугу жана бузукулукка жакындыгы менен айырмаланат. Алар болуп жаткан окуяларда дайыма ызы-чуу салышат, курбуларынын тынчы жок компанияларын жакшы көрүшөт. Жакшы жалпы жөндөмдүүлүктөргө ээ, алар тынчы жок, тартиптин жоктугун көрсөтүп, бирдей эмес окушат. Алардын маанайы ар дайым жакшы жана көтөрүңкү. Чоңдор менен - ата-энелер, мугалимдер - аларда көп чыр-чатактар болот. Мындай өспүрүмдөрдүн ар кандай хоббилери көп, бирок бул хоббилер, эреже катары, үстүртөн жана тез өтүп кетет. Мындай типтеги өспүрүмдөр көбүнчө өз жөндөмдүүлүктөрүн ашыкча баалашат, өзүнө өтө ишенет, өздөрүн көрсөтүүгө, башкаларга таасир берүүгө жакын келишет.

1. циклоид түрү . Бул жогорулаган кыжырдануу жана апатия тенденциясы менен мүнөздөлөт. Мындай типтеги өспүрүмдөр теңтуштары менен бир жерде болуунун ордуна үйдө жалгыз болууну жактырышат. Алар анча-мынча кыйынчылыктарды башынан өткөрүшөт, комментарийлерге өтө кыжырданышат. Алардын маанайы мезгил-мезгили менен эки-үч жумага созулуп, көңүлү чөккөндөн депрессияга (ушундан улам бул түрдүн аталышы) өзгөрөт.

1. Лабилдик түрү . Бул түрү маанайда өтө өзгөрмө болуп саналат, жана ал көп учурда күтүүсүз болуп саналат. Маанайдын күтүүсүз өзгөрүшүнүн себептери эң маанилүү болушу мүмкүн, мисалы, кимдир бирөө кокусунан бир сөздү түшүрүп алды, кимдир-бирөөнүн достук эмес көз карашы. Бул өспүрүмдөрдүн жүрүм-туруму көбүнчө көз ирмемдик маанайдан көз каранды. Азыркы жана келечек, маанайга жараша, иридесценттик же күңүрт түстөр менен да түстүү болушу мүмкүн. Мындай өспүрүмдөрдүн маанайы чөгүп, маанайын көтөрө алган, алаксытып, көңүлүн көтөрө алган, көңүл ача алган жардамга жана колдоого өтө муктаж.

1. Астеноневротикалык түрү. Бул түрү күмөндүү жана каприздүүлүк, чарчоо жана кыжырдануу менен мүнөздөлөт. Айрыкча көбүнчө чарчоо оор психикалык иштерди аткарууда пайда болот.

1. сезимтал түрү. Ал бардык нерсеге сезимталдыктын жогорулашы менен мүнөздөлөт: жаккан нерсеге жана капа кылган же коркуткан нерсеге. Бул өспүрүмдөр чоң компанияларды, өтө кумар оюндарын, активдүү бузуку оюндарды жактырышпайт. Алар көбүнчө чоочун адамдардын алдында уялчаак жана тартынчаак болушат, ошондуктан көп учурда өзүнө тартып калгандай таасир калтырышат. Алар өздөрүнө тааныш адамдар менен гана ачык жана баарлашышат, теңтуштар менен баарлашуудан көрө балдар жана чоңдор менен баарлашканды жакшы көрүшөт. Алар тил алчаактыгы менен айырмаланып, ата-энесине чоң мээримдүүлүк көрсөтүшөт. Бул өспүрүмдөрдө милдет сезими, өзүнө жана айланасындагыларга жогорку моралдык талаптар абдан эрте пайда болот.

1. Психоастения түрү. Мындай өспүрүмдөр тез жана эрте интеллектуалдык өнүгүүсү, ой жүгүртүүгө жана ой жүгүртүүгө, интроспекцияга жана башка адамдардын жүрүм-турумун баалоого тенденциясы менен мүнөздөлөт. Ал эми мындай өспүрүмдөр көбүнчө ишке караганда сөз менен күчтүүрөөк болушат. Алардын өзүнө болгон ишеними чечкинсиздик менен айкалышат, ал эми чечкиндүү өкүмдөр этияттык жана этияттык талап кылынган учурда жасалган шашылыш аракеттер менен айкалышат.

1. Шизоид түрү. Бул түрдүн эң маанилүү өзгөчөлүгү - изоляция. Бул өспүрүмдөр теңтуштарына көп тартылбайт, алар жалгыз болууну, чоңдордун арасында болууну жактырышат. Алар көбүнчө айланасындагы адамдарга сырткы кайдыгерликти, аларга болгон кызыгуунун жоктугун көрсөтүшөт, башка адамдардын абалын, алардын башынан өткөндөрүн начар түшүнүшөт, боор ооруганды билишпейт. Алардын ички дүйнөсү көбүнчө ар кандай фантазияларга, кандайдыр бир өзгөчө хоббиге толгон. Сезимдеринин тышкы көрүнүштөрүндө алар өтө токтоо болушат, башкаларга, айрыкча, теңтуштарына түшүнүктүү боло бербейт, алар, эреже катары, аларды анча жактырбайт.

1. эпилептоиддик түрү. Бул өспүрүмдөр көбүнчө ыйлашат, башкаларды куугунтукташат. Мындай балдар айбандарды кыйнаганды, кичүүсүн шылдыңдаганды, алсыздарды шылдыңдаганды жакшы көрүшөт. Балдар ишканаларында өздөрүн диктаторлордой алып жүрүшөт. Алардын мүнөздүү белгилери – ырайымсыздык, үстөмдүк, өзүмчүлдүк. Алар көзөмөлдөгөн балдардын тобунда мындай өспүрүмдөр өздөрүнүн катаал, дээрлик террористтик буйруктарын орнотушкан жана мындай топтордогу жеке бийлик негизинен башка балдардын ыктыярдуу баш ийүүсүнө же коркууга таянат. Катуу дисциплинардык режимде алар өздөрүнүн жетекчилерине жагууга, теңтуштарынан белгилүү бир артыкчылыктарга жетишүүгө, бийликке ээ болууга аракет кылышат.

1. истерикалык түрү. Бул типтин негизги өзгөчөлүгү - эгоцентризм, өз инсанына дайыма көңүл бурууга болгон чаңкоо. Мындай түрдөгү өспүрүмдөр көбүнчө театралдуулукка, позицияга жана панашизмге жакын келишет. Алардын жанында бирөө өзүнүн жолдошун мактаса, башкаларга өзүнө караганда көбүрөөк көңүл бурулганда мындай балдар абдан кыйынчылык менен чыдашат. Алар үчүн шашылыш муктаждык - башкалардын көңүлүн буруу, алардын кайрылуусунда суктануу жана мактоо угуу каалоосу.

1. туруксуз түрү. Ал кээде алсыз, агым менен бара жаткан катары туура эмес мүнөздөлөт. Бул типтеги өспүрүмдөр көңүл ачууга, ылгабай, ошондой эле бекерчиликке жана бекерчиликке болгон ынтызарлыкты жана кумарланууну көрсөтөт. Аларда эч кандай олуттуу, анын ичинде профессионалдык кызыкчылыктары жок, алар өз келечегин дээрлик ойлошпойт.

1. Конформдык түрү. Бул түр эч кандай бийликке, топтун көпчүлүк бөлүгүнө ойлонбой, көбүнчө жөн гана оппортунисттик баш ийүүнү көрсөтөт. Мындай өспүрүмдөр адатта адептүүлүккө жана консерватизмге жакын болушат жана алардын негизги кредосу "башкаларга окшош болуу". Бул оппортунисттин бир түрү, ал өз кызыкчылыгы үчүн жолдошуна чыккынчылык кылууга, аны кыйын учурда таштап кетүүгө даяр, бирок ал эмне кылбасын, ал өзүнүн кылыгы үчүн ар дайым «моралдык» актоо табат. , жана көбүнчө бир эмес.

51. Мүнөздү куруу

Мүнөз катып калган формация эмес, ал адамдын өмүр жолунда калыптанат. Психологияда мүнөздүн өнүгүүсүнүн айрым өзгөчөлүктөрү жана мыйзам ченемдүүлүктөрү белгилүү.

жашоонун сезгич (жагымдуу) мезгили 2 - 3 жаштан 9 - 10 жашка чейинки куракты кароого болот , ал кезде балдар курчап турган чоңдор менен да, теңтуштар менен да көп жана активдүү баарлашып, сырткы таасирлерге ачык, даяр. баарын жана баарын туурап, аларды кабыл алуу. Чоңдор бул мезгилде баланын чексиз ишенимине ээ болушат, сөзгө, иш-аракетке жана аракетке таасир этүү мүмкүнчүлүгүнө ээ болушат, бул жүрүм-турумдун каалаган формаларын бекемдөө үчүн жагымдуу шарттарды түзөт.

Башкалардын алдында боорукердик, коомчулдук, жоопкерлик, ошондой эле аларга карама-каршы сапаттар: өзүмчүлдүк, ээнбаштык, адамдарга кайдыгерлик сыяктуу сапаттар адамдын кулк-мүнөзүндө калыптанат. Мүнөздүн бул сапаттарынын калыптана башташы жашоонун алгачкы айларына барып такалат жана эненин балага жасаган мамилеси менен аныкталат деген далилдер бар.

Эмгекте эң айкын көрүнгөн мүнөздүн сапаттары – эмгекчилдик, тактык, абийирдүүлүк, жоопкерчилик, туруктуулук жана башка «ишкердик» сапаттар бир аз кечирээк, эрте жана мектепке чейинки балалык куракта калыптанат. Алар балдардын оюндарында жана аларга жеткиликтүү үй жумуштарынын түрлөрүндө калыптанат жана бекитилет.

Мектептин башталгыч класстарында адамдар менен болгон мамиледе көрүнгөн мүнөз сапаттары калыптанат. Буга көптөгөн жаңы мектеп достору, чоңдор мугалимдери менен баланын башкалар менен баарлашуу чөйрөсүнүн кеңейиши өбөлгө түзөт. Эгерде бала үй шартында алган нерсеси мектептен колдоо тапса, анда тиешелүү мүнөздөгү сапаттар ага бекитилип, көбүнчө кийинки өмүр бою сакталып калат.

Өспүрүм куракта эрктүүлүк сапаттар активдүү өнүгүп, бекемделип, анын негизги адеп-ахлактык, дүйнө таанымдык негиздери алгачкы жаштарда калыптанат.

Мүнөздүн калыптануу жолдору.

1) Мүнөздүн калыптанышына биринчи кезекте таасир этет адамдын жашоо шарты, ал өсүп-өнүгүп жаткан чөйрөсү: үй-бүлө, теңтуштар, мектеп ж.б.

2) Мүнөз ишмердүүлүктө көрүнөт , бирок анда да калыптанат . Эгерде бала же кыз өзүн-өзү сындоону мүнөздүн сапаты катары өрчүтүүгө умтулса, анда алар өзүн-өзү сындоо менен аракеттениши керек.

3) Мүнөздү тарбиялоодо көбүрөөк жардам тажрыйбалуу адамдар тарабынан көрсөтүлөт жана бул жерде үлгү табуу маанилүү . Чыгышта: «Окуучу болсо, мугалим болот» дешет. Үйрөнгүсү келген адам дайыма үлгү ала турган адамды табат.

4) Мүнөз көбүнчө натыйжа болуп саналат өзүн-өзү тарбиялоо . Мүнөздүн өзүн-өзү тарбиялоосу адам ашыкча текеберчиликтен арыла алат, өзүнө сын көз менен карай алат, кемчиликтерин көрө алат. Бул ага өзүнөн жогору турган максатты аныктоого мүмкүндүк берет, б.а. ал андан арылгысы келген же тескерисинче, өзүндө өнүктүргүсү келген мүнөздөр.

Өзүн өзү башкаруу үчүн суроолор жана тапшырмалар

1. Адамдын кандай өзгөчөлүктөрүн мүнөздүү деп эсептөөгө болот?

2. Мүнөздүн физиологиялык негизи эмнеде?

3. Характерология кандай багыттарды камтыйт?

4. Орустардын мүнөздүү мүнөзүнө мисал келтиргиле.

5. Акцентуацияланган типтерге салыштырмалуу мүнөздөмө бериңиз: эпилептоиддик жана гистероиддик , гипертимиялык жана циклоиддик.

6. Мүнөздүн өнүгүүсүнүн кандай мыйзам ченемдүүлүктөрүн билесиз?

7. Мүнөздүн калыптануу жолдорун формулировкалаңыз.

8. * Өзүңүздүн иш-аракеттериңизди жана мамилеңизди талдап, мүнөзүңүздүн негизги өзгөчөлүктөрүн аныктоого аракет кылыңыз.

Адабият

1. Елисеев О.П. Инсан психологиясы боюнча семинар. SPb., 2001. S.205-384.

2. Ковалев А.Г., Мясищев В.Н. Темперамент жана мүнөз // Жекече айырмачылыктардын психологиясы. Тексттер. М., 1982. С. 167-172.

3. Leonhard K. Акцентуацияланган инсандар // Жеке айырмачылыктардын психологиясы. Тексттер. М., 1982. С.270-288.

4. Личко А.Е. Өспүрүмдөрдүн психопатиялары жана акцентуациялары. Л., 1983.

5. Норакидзе В.Г. Мүнөздү изилдөө ыкмалары. Тбилиси, 1989.

6. Орлов Ю.М. Мүнөздүн өзүн-өзү аңдоо жана өзүн-өзү тарбиялоо. М., 1987.

7. Страхов И.В. Мүнөздүн психологиясы. Саратов, 1970-жыл.