Галимҗан Ибраһимовның тормыш юлы һәм иҗаты

«Мин хәят эзләдем, хәятта мәгънә эзләдем...»

12 март-

Галимҗан Ибраһимовның

туган көне

«Мин хәят эзләдем, хәятта мәгънә эзләдем...»

Әдәбият халыктан, халыкның хәятыннан, халыкның күңелендәге мәгънә вә хисләрдән бәхәс итә... Әдәбияттагы реализмның бердәнбер әһәмияте фәкать шул ноктадандыр.

Тел – уйлауның коралы, уйның калыбы... Миллият бинасының нигез ташларыннан иң ныклысы – тел... Телнең эчендә халыкның рухы, моңы, уй һәм тойгысы яшеренгән.

Галимҗан Ибраһимов

Кем ул Галимҗан? Ул әдип кенә түгел. Телче, тарихчы гына да түгел. Ул бер татар, казакъ өчен генәме? Юк. Үзбәк, азәрбайҗаннар, тагы әллә кемнәр арасында гына шөһрәт түгел ул. Бөтен Шәрекъның кояшы ул. Менә кем ул Галимҗан!

МӘҖИТ ГАФУРИ

Галимҗан Ибраһимов кыйммәте беркайчан да югалмый торган бай, кадерле әдәби мирас калдырды. Ул кулланган иҗат алымнары, ул баетып калдырган әдәби тел әле хәзер дә, яңа заманда да өлге булып хезмәт итә. Аның әсәрләре безнең заман кешесенә дә туган илгә, туган туфракка тирән мәхәббәт тәрбияли, рухи ярлылыктан арынырга, күңел хәзинәсен гуманистик-инсани сыйфатлар белән баетырга ярдәм итә.

ГОМӘР БӘШИРОВ

Г. Ибраһимов әсәрләрен укып, шулар үрнәгендә бик күп татар язучылары әдәби осталыкка өйрәнделәр... Аннан соң килгән һәр язучының иҗатында Г. Ибраһимов иҗатыннан килгән, күчкән ниндидер әдәби алымнар, әдәби чаралар яшәп килә. Хәзерге олы буын татар язучыларына әдәби осталык һәм тел ягыннан аның көчле йогынтысы тиде.

ӘМИРХАН ЕНИКИ

Галимҗан Ибраһимов зур язучы буларак та, күпкырлы шәхес буларак та халык күңелендә балкый торган җәүһәрләрнең берсе. Алай гына да түгел. Бу җәүһәр яктысында күп нәрсә аермачык күренә, билгеләнә, үзенең бердәнбер төсен ала.

ГАБДРАХМАН ӘПСӘЛӘМОВ

Галимджан Ибрагимов – человек энциклопедических знаний и таланта, человек поистине достойный эпохи возрождения, выдающийся писатель, ученый, общественный деятель. Ибрагимов был не просто писатель, он был основоположник, родоначальник татарской современной литературы.

МИХАИЛ КОЛОСОВ, русский писатель

Величие и гений Галимджана Ибрагимова, как мне видится, не только в его произведениях, но и в том, что он, будучи большим патриотом своей нации, глубоко уважал чувства и нравы других народов. Что касается казахов, то он был для них и бескорыстным другом, и верным товарищем, и уважаемым учителем-мугаллимом.

ШАХРАН МОРТАЗАЕВ, казахский писатель

Г. Ибрагимов – не только ярко выраженный народный, национальный писатель. Он один из крупнейших представителей многонациональ-ной советской литературы. Как автор замечательных романов «Наши дни», «Дочь степи», «Глубокие корни», других не менее прекрасных повестей, рассказов Г. Ибрагимов выходит далеко за пределы национально-литературной известности, что дается не каждому, даже талантливому, писателю.

АРИФ ГАДЖИЕВ, азербайджанский ученый

Только истинный художник будет жить болью и чаяниями своего народа. Он переживает, вбирает в свою душу всю радость народа, всю его боль, все его тревоги, все его надежды… Вот именно таким художником, таким писателем был Галимджан Ибрагимов.

ФРАНЦ ТАВРИН, русский писатель

Галимҗан Ибраһимов

Галимҗан Ибраһимов 1887 елның 12 мартында элеккеге Уфа губернасы Эстәрлетамак өязенең (хәзерге Башкортстанның Авыргазы районы) Солтанморат авылында дөньяга килә.

Г. Ибраһимов дөньяга килгән чорда Солтанморат зур авыллардан санала. Мәсәлән, 1865 елгы җан исәбе алуда ул ике авыл дип язылган, алардагы 323 йортта 2302 кеше теркәлгән, ике мәчет, ике башлангыч рус мәктәбе эшли.

Галимҗан Ибраһимов туган йорт (Фото Татарстан ФА Г. Ибраһимов исем. Тел, әдәбият һәм сәнгать институтының Язма һәм музыкаль мирас үзәгендә саклана).

(Дом, где родился Галимджан Ибрагимов )

Галимҗан Ибраһимовның туу турында таныклыгы

(яңартып бирелгән)

Галимҗан Ибраһимов указлы мулла Гыйрфан хәзрәт һәм Троицк шәһәре кызы Бибихәсәнә гаиләсендә дүртенче бала булып дөньяга килә. Җиде баланың өчесе яшьли вафат була.

Әтисе Гыйрфан хәзрәт ат чабышларын бик ярата һәм чабышкы атлар асрый. 1910 елларда муллалыгын ташлап, игенчелек белән көн күрүгә күчә.

Бибихәсәнә Заһидулла кызы –

Г. Ибраһимовның әнисе. 1918.

Гыйрфан хәзрәт балаларына төпле белем бирергә омтыла. Алар башта гаиләдә , аннары Кешәнне авылы мәктәбендә һәм туган авылларындагы өч сыйныфлы земство мәктәбендә укып, дини һәм русча башлангыч белем алалар.

Галимҗан йөгерек фикерле, телгә оста шәкерт була, яхшы укый. Земство мәктәбен тәмамлап имтиханнарны уңышлы тапшырган өчен, абыйлы-энеле Ибраһимовларны Пушкин китабы белән бүләкләүләре дә мәгълүм.

1898 елны әтиләре ике улын Оренбургка «Хөсәения» мәдрәсәсенә илтә. Әмма 11 яшьлек Галимҗанны, яше җитми һәм авыру дип, монда кабул итмиләр. Әтисе аны «Вәлия» мәдрәсәсендә укырга калдыра. «Вәлия» яки «Вәли мулла мәдрәсәсе» 1720 елны ачылган, искечә (кадими) укытучы мәдрәсәләрдән була. Галимҗан биредә сигез ел укый, дини һәм фәлсәфи мәсьәләләрдә төпле белем ала.

«Вәлия» мәдрәсәсе урнашкан йорт. Оренбург.

Галимҗан да шәһәр китапханәсенә йөри, газета-журналлар укып бара, мәдрәсәләрдә иске тәртипләргә каршы хәрәкәт кузгалгач, шуңа кушыла. 1905 елны искечә укытуга каршы чыгышлары өчен мәдрәсәдән куыла.

Соңрак бу вакыйгалар аның «Зәки шәкертнең мәдрәсәдән куылуы» (1907) хикәясендә сурәтләнә.

Хикәя Фатих Әмирхан оештырган «Әл-ислах» гәҗитендә басыла.

1906 елның көзендә Уфага килеп, Зыя Камали ачкан «Галия» мәдрәсәсенә ирекле тыңлаучы булып урнаша, 1906–08 елларны шунда белем ала.

«Галия» мәдрәсәсе бинасы. Уфа.

«Галия» мәдрәсәсе бинасының хәзерге күренеше.

Г.Ибраһимовның «Борынгы ислам мәдәнияте» китабы. 1909 .

Бу хезмәте басылганда, аңа нибары 22 яшь була.

Г . Ибраһимов берникадәр вакыт казакъ далаларында, Уралда Миас заводында төрле эшләрдә йөри, Әстерханның нугай татарлары арасында һәм Казакъстанда мөгаллимлек итә.

1909 елның ахырында, университетта уку теләге белән, Казанга килә.

Әмма университетка керү өчен әзерлек зур матди чыгымнар сорый, гимназия программасы буенча хосусый укытучылардан дәресләр алып, имтиханнар тапшырырга кирәк була.

Казан шәһәре күренеше. XX йөз башы

Бу хакта Г. Ибраһимов болай яза : «Казанга күчеп килеп, университетка яисә педагогия институтына керер өчен әзерләнә башладым (1909–1910). Ләкин моңа ике каршылык туды. Беренчедән, махсус программа буенча системалы рәвештә укыр өчен бер төрле дә мөмкинлегем юк иде ; икенчедән, бусы иң әһәмиятлесе, мин политик яктан ышанычсыз кеше булып санала идем.

Андый кешеләргә, бигрәк тә рус-христиан булмаганнарга , югары мәктәп ишекләре ябык иде. Шуның аркасында мин югары мәктәпкә керү фикеремнән кайтырга мәҗбүр булдым һәм, бөтен көчемне биреп, үзлегемнән белемемне арттыру эшенә керештем. Яшәрлек акча табу өчен, дәресләр бирдем , әдәби темаларга язган мәкаләләремне газеталарда, журналларда бастырдым »

Казанга килгәндә, Г. Ибраһимовның татар җәмәгатьчелеге арасында шактый танылган була. Аны «Гыйшык корбаннары» (1908), « Татар хатыны ниләр күрми» (беренче варианты, 1909) исемле әдәби әсәрләре һәм «Борынгы ислам мәдәнияте» (1908–1909) дигән хезмәтләре аша беләләр.

«Татар хатыны ниләр күрми» спектакленнән күренеш

Г.Ибраһимов татар теле һәм әдәбияты буенча дәреслекләр, фәнни хезмәтләр яза:

«Татар сарыфы» (татар теленең фонетикасы һәм морфологиясе турында)

«Татар нәхүе» (татар теленең синтаксисы)

«Татар имлясы» (татар теле орфографиясе, графикасы)

«Әдәбият кануннары»

«Татар телен ничек укытырга ?»

« Яз башы» китабы. 1912

Книга «Яз башы»

(«Начало весны»).

«Диңгездә» әсәренә иллюстрация. Рәссам – Р. Шәмсетдинов. 1987.

Иллюстрация к рассказу «Диңгездә»

(«На море»). Автор – Р. Шамсутдинов.

« Диңгездә» китабы тышлыгы. 1911

Обложка книги «Диңгездә»

(«На море»).

«Карак мулла» китабы. 1912

Книга «Карак мулла» («Мулла – вор»)

« Сөю – сәгадәт» китабы тышлыгы. 1912. Обложка книги «Сөю – сәгадәт» («Любовь – счастье»).

«Молодые сердца» китабы. 1980

«Яшь йөрәкләр» китабы тышлыгы. 1913

Обложка книги «Яшь йөрәкләр»

(«Молодые сердца»).

«Кызыл чәчәкләр»

1922

1958

« Кызыл чәчәкләр» китабына иллюстрацияләр.

Рәссам – Р. Төхфәтуллин. 1958

« Тирән тамырлар»

романы

1928

1987

«Тирән тамырлар» китабына Г. Ибраһимовның кереш сүзе. 1928

«Алмачуар» китабы

1922

1967

1957

«Алмачуар» китабына иллюстрация

Рәссам – Н. Байбурин. 1967

«Алмачуар» китабына иллюстрация

Рәссам – Н. Байбурин. 1967

«Алмачуар» спектакленнән күренеш

Г . Кариев исем. Казан татар дәүләт яшь тамашачылар театры тарафыннан сәхнәләштерелгән «Алмачуар» спектакле афишасы. 2004

Сурәтләрдә калган мизгел

Г. Ибраһимов хатыны Гөлсем Мөхәммәдова һәм дуслары белән. Ялта.

1923 елның җәендә Казан университетының медицина факультетында 3 нче курста укучы Әстерхан кызы Гөлсем Давыт кызы Мөхәммәдова белән

гаилә тормышын башлап җибәрә. Гаять чибәр кыз Гөлсем әдип өчен чын-чынлап таянычка, иптәшкә, ярдәмчегә әверелә. 1926 елның 5 ноябрендә, олыгаеп бара торган Галимҗанны сөендереп, уллары Рөстәм туа.

Әмма 1931 елның 21 мартында, 4 яше тулып узгач, Г. Ибраһимовның бердәнбер улы Рөстәм йөрәк параличыннан үлә. Кайгы атаның сәламәтлеген какшата, гаилә тормышына да тискәре тәэсир ясый. Гөлсем ханым белән аерылышалар .

Г. Ибраһимов хатыны Гөлсем Мөхәммәдова, улы Рөстәм һәм Мөхәммәт Таһиров белән. Ялта.

1927–1936 елларда Г. Ибраһимов яшәгән йорт. Ялта.

1936–1937 елларда Г. Ибраһимов яшәгән йортның элекке һәм хәзерге күренеше. Ялта .

1928 елда Татарстанда Г. Ибраһимовның әдәби иҗатына һәм иҗтимагый-сәяси эшчәнлегенә 20 ел тулуын билгеләп үтү мәсьәләсе кузгатыла. 10 мартта Казанда тантаналы зур кичә уздырыла, анда әдипнең иҗаты турындагы төп докладлар татар һәм рус телләрендә Г. Нигъмәти һәм профессор Г. Линсцер тарафыннан ясала.

Г. Ибраһимов татар язучылары арасында. Ялта

Юбилей уңаеннан һәм фән, мәдәният өлкәсендәге күренекле хезмәтләре өчен

Г.Ибраһимов Дәүләт Сәнгать фәннәре академиясенең хакыйкый әгъзасы итеп сайлана. 1928 елның 13 августында аңа Бөтенроссия Үзәк Башкарма Комитеты карары белән Хезмәт Батыры дигән мактаулы исем бирелә.

Г. Ибраһимовның Хезмәт Батыры грамотасы күчермәсе

1935 елның 7 июнендә Г. Ибраһимов Ялтада Фәтхуллина Хәдичә Мөхәмәтдин кызы белән гаилә кора Хәдичә ханымның үз сөйләвенә караганда, ул 1912 елда Уфада «Галия» мәдрәсәсе каршындагы мөгаллимәләр курсында әдәбият дәресләрен Г. Ибраһимовтан ала. 1932 елның җәендә Ялтага бара һәм шунда очрашып, алар бергә яши башлыйлар.

Г. Ибраһимов хатыны Хәдичә белән. 1935.

Г. Ибраһимов хатыны Хәдичә һәм дуслары белән. 1935.

Авыруының торган саен җитди төс алуына карамастан, әдип гомеренең соңгы көннәренә кадәр әдәби һәм фәнни иҗат эшен дәвам иттерә. Казан белән тыгыз элемтәдә яши: татар язучылары аның янына килеп йөриләр. Төрле елларда фатирында Ш. Камал, Г. Нигъмәти, К. Тинчурин, И. Салахов, Ш. Госманов, М. Гафури, Г. Кутуй, М. Максуд, Һ. Такташ, С. Сәйдәшев К. Нәҗми, М. Әмир һ.б. булып китә. Аеруча яшь каләм әһелләренә ярдәм итә: Г. Ибраһимов аларга остаз да, киңәшче дә, тәнкыйтьче дә була .

1930 елда Ялтада төшкән фотосы

Г. Ибраһимовның Габделхак Ибраһимовка биргән фотосы. 1932.

• 1937 елның 25 августында Г. Ибраһимовны, 1920 еллардан башлап, «Уң троцкийчы милләтчеләрнең совет хакимиятенә каршы оешмасы» эшендә катнашуда Җинаятьләр Кодексының 58/10 һәм 58/11 маддәләре буенча гаепләү кәгазенә кул куела, өендә тентү уздырыла, үзен 29 августта кулга алалар.
• Авыру хәлендәге әдипне Казанга алып кайталар.
• Ул 1938 елның 21 гыйнваренда Черек күл (Черное озеро) төрмә хастаханәсендә вафат була.
• 27 гыйнварда Архангел зиратында гомуми кабергә күмелә.

Казанның Архангел зиратында Г. Ибраһимовка символик рәвештә куелган каберташ.

Г. Ибраһимов исемендәге бульварга куелган

мемориаль такта. Уфа

Г. Ибраһимовның үзе исән вакытта басылган китаплары

Прижизненные издания Г. Ибрагимова

Шәхес культы фаш ителә, гаепсез тоткыннарны аклау башлана. Язучы Ә. Еники Г. Ибраһимов эшен кабат карауны сорап мөрәҗәгать итә. Әдипне аклау хакындагы карар чыгуга (1955 елның 24 сентябре) аның иҗат мирасын кайтару комиссиясе оеша, өч томлык сайланма әсәрләре басыла. Г. Ибраһимов әсәрләре әдәби барышка, урта һәм югары уку йортлары программаларына әйләнеп кайта, СССР һәм чит ил халыклары телләренә тәрҗемә ителә. Урамнарга, аерым мәдәният оешмаларына аның исеме бирелә.

Г . Ибраһимов мирасын барлау белән галимнәр актив шөгыльләнә: бу юнәлештә эшләгән Г. Халит, Х. Госман, И. Нуруллин, А. Шамов, Ф. Әгъзамов, С. Поварисов,

Я. Абдуллин, Ф. Бәширов, М. Мәһдиев, Г. Әдһәмова һ.б. галимнәрне аерып күрсәтергә мөмкин. Г. Ибраһимов шәхесенә шәхси-әдәби бәя биреп язылган әдәби, публицистик, биографик китаплар да нәшер ителә.

Мансур Хәсәнов - Галимҗан Ибраһимов иҗатын җентекләп өйрәнгән галим

Г. Ибраһимовның тугыз томлык «Әсәрләр»е

1967 елны Тел, әдәбият һәм тарих институтына Г. Ибраһимов исеме бирелә (хәзер – Татарстан Фәннәр академиясенең Тел, әдәбият һәм сәнгать институты). 1987 елда туган авылы Солтанморатта язучының музее ачыла.

Казанда Г. Ибраһимов исемендәге 17 нче номерлы татар гимназиясе каршындагы язучы бюсты

Суфиян Поварисовның

Галимҗан Ибраһимовка багышланган трилогиясе

(Трилогия Суфияна Поварисова, посвященная

Г. Ибрагимову )

Г. Ибраһимовның тууына 125 ел тулуга багышланган «Галимджан Ибрагимов: документы и факты» китабы.

Автор-төзүчесе М.Х. Ибраһимов. 2012 ел.

Марат Ибраһимов Г.Ибраһимовның туганы.

Уфада яши.

17 нче татар гимназиясендә берничә тапкыр кунак булган шәхес.