Чуй облусу реферат

Чуй облусу

Чүй облусунун географиялык абалы

         Чүй облусу республиканын түндүк бөлүгүндө жайгашкан. Түндүк жана Батышынан Казакстан Республикасы менен, түштүк-батышынан – Талас жана Жалал-Абад облустары, түштүгүнөн – Нарын облусу, түштүк-чыгышынан – Ысык-Көл облусу менен чектешет.

Облустун жалпы аянты 20,2 миң кв. км, же Кыргыз Республикасынын аймагынын 10% ын түзөт.

Администрациялык-аймактык түзүлүш

               Чүй облусунун ортосунда Кыргызстандын борбору-Бишкек шаары жайгашкан. Облустун калкынын саны жөнүндө статистикалык маалыматтарды эсептөөдө республиканын борборунун калкы өзүнчө эсепке алынат. Ири шаарлары-Токмок, Кант, Кара-Балта.

Чүй облусунун курамына 8 район жана 7 шаар (облустук маанидеги бир шаар – Токмок жана райондук маанидеги 6 шаар – Кара-Балта, Шопоков, Кант, Кемин, Орловка, Каинды), шаар тибиндеги бир поселок жана 105 айылдык аймактар кирет.

Москва району –Беловодское айылы (райондун борбору)

Сокулук району –Сокулук айылы (райондун борбору)

Аламүдүн району – Лебединовка айылы (райондун борбору)

Чүй району – Токмок шаары (райондун борбору)

Ыссык-Ата району – Кант шаары (райондун борбору)

Кемин району – Кемин шаары (райондун борбору)

Панфилов району – Каинды шаары (райондун борбору)

Жайыл району – Кара-Балта шаары (райондун борбору)

Облуста 4 шаар, 5 шаар түрүндөгү айыл, 105 айыл өкмөтү, 327 айыл бар.ЧҮЙ ОБЛУСУ Респ-нын түн. бөлүгүн ээлейт. Түн. ж-а батышынан Казакстан, түш.-батышынан Талас, түштүгүнөн Жалалабат, Нарын, чыгышынан Ысыккөл облустары м-н чектешет. Облуста 8 адм. район (Аламүдүн, Жайыл, Кемин, Москва, Панфилов, Сокулук, Чүй, Ысыката), 4 шаар (Токмок, Кант, Карабалта, Шопоков), 5 шаарча (Актүз, Борду, Кайыңды, Кемин, Орловка), 105 айыл өкмөтү, 327 кыштак бар. Облустун чегинде респ- нын борбору - Бишкек ш. жайгашкан. Аянты 20,2 миң км2. Калкы 758,1 миң (2002). Борбору - Токмок ш. (2003). 1939-ж. чейин облустун азыркы чегинде түрдүү адм.-айм. системалар (округ, кантон, болуштук ж. б.) болгон. 1939-59-ж. Фрунзе облусу; 1959-90-ж. респ-га тике баш ийген райондор, 1990-жылдын 14-декабрынан Чүй облусу. Табияты. Облустун аймагын Чүй, тоо аралык Чоң Кемин ж-а Суусамыр өрөөндөрү, о. эле аларды чектеп жаткан Иле, Кыргыз, Күнгөй, Талас Алатоолорунун, Суусамыр, Жумгал кырка тоолорунун капталдары түзөт. Абсолюттук бийиктиги 550 мден (Чүй өрөөнүнүн Камышановка кыш. туштагы түн. чет-жакасы) 4895 мге чейин (Кыргыз Ала- тоосундагы Аламүдүн чокусу). Облустун аймагынын басымдуу бөлүгүн Чүй өрөөнү ээлейт. Өрөөн негизинен түн.-батышты карай эңкейиш келип, батыш ж-а ортоңку бөлүктөрү Чүй д-на жакындаганда дээрлик жайык түздүккө айланат. Андан жогору адырлар ж-а дөңсөөлөр (айрыкча Бишкек ш. тушта), этек тоолор көтөрүлүп турат. Алар- дын 1-тилкеси Аларча, Аламүдүн ж-а Норус сууларынын өрөөндөрү м-н тилмеленет, айрым дөңсөөлөрдү – Бешкүнгөй (бийикт. 1150 мге чейин), Басбөлтөк (1400 м), Шороба- шат (1750 м) ж. б. пайда кылат. Андан түштүгүрөөк, этек тоолордон бийигирээк этек тоо-дөбө-дөңсөөлөрдүн 2-тилкеси созулуп жатат. Аларды 1-тилкеден кеңдик багытта жаткан Байтик өрөөнү бөлүп турат. Кыргыз Алатоосунун капталдары асимметриялык түзүлүштө: түш. капталдары кыска ж-а тик, түндүгү жазы, айрым айрыктары 20 кмге жетип, өрөөн капчыгайлуу; ирилери: Ашмара, Карабалта, Аксуу, Сокулук, Аларча, Аламүдүн, Ысыката, Кегети, Шамшы, Коңорчок, Байдамтал, Түн. ж-а Чыгыш Каракол ж. б. 3500 м бийиктиктен жогору аска-таштуу, кар-мөңгүлүү алкак башталат. Чүй өрөөнү чыгышта Кичи Кемин өрөөнүнө өтөт. Чыгышта Иле ж-а Күнгөй Алатоолорунун аралы- гында Чоң Кемин өрөөнү жайгашкан. Аталган тоолор чыгышта бири-бирине жакында- шып, Кемин-Челек тоо тоомун пайда кылат. Чоң Кемин өрөөнүнүн чыгышында Көгой- рок жайлоосу бар. Ал эми облустун түш. бөлүгүн Кырг-ндагы ири жайлоолордун бири Суусамыр өрөөнү ээлейт. Ал деңиз деңг. 2000–3200 м бийиктикте жайгашкан. Өрөөн батышты карай кууштап, таманы бийиктейт. Батышы Дубанкечүү өрөөнү, борб. бөлү- гү – Суусамыр, чыгышы Батыш Каракол өрөөнү деп аталат. Кен байлыктарынан алтын (Талдыбулак, Далпраң, Камоотөр), темир, титан, хром, никель, коргошун, цинк, сейрек кездешүүчү элементтер (Актүз) бар. Металл эмес кендер да арбын: кум, чопо, мергель, туз, тальк, гранит-сиенит, акиташ теги, мрамор, гранит, кварцит. Тектон. жаракаларга тутумдаш жерлерден минералдуу, ысык суулар жер бетине агып чыгат (Ысыката, Аламүдүн, Аксуу капчыгайларында).Климаты ар түрдүүлүгү м-н өзгөчөлөнөт. Түндүгүндөгү түзөң бөлүгүнүн климаты континенттик, кургак, жайы ысык, кышы мелүүн, суук. Июлдун орт. темп-расы 17–25°С, январдыкы –7°С. Жылдык орт. жаан-чачыны 270-400 мм. Бийик жайгашкан Суусамыр өрөөнүндө июлдун орт. темп-расы 13–14°С, январдыкы –20…–21°С, жылдык жаан-чачы- ны 350–370 мм. Тоо капталдары бийиктеген сайын абанын темп-расы төмөндөп, жаан- чачындын (айрым тоолордун түндүккө ж-а батышка караган капталдарында) өлчөмү арбыйт. Кыргыз Алатоосунда жалпы аянты 520 км2 жеткен 582 мөңгү бар, көбү борбордук бөлүгүндө. Чоң Кемин суусунун башы мөңгү чордону болуп саналат.

Калкы:Чуй облусунда республиканын калкынын 16,0% и жашайт.Калктын жайгашуусунун орточо жыштыгы кыйла жогору:1км кв.жерге 38 адам туура келет.Чуй ороону аркылуу батыштан чыгышты карай откон Чалдыбар-Бишкек-Балыкчы автомобиль жана темир жол магистралдарын бойлой айыл-кыштактар жыш жайгашкан.

Шаар калкы 143 мин (жалпы калктын 18,1%),калган 647,5 мини (81,9%) айылдарда жашайт.Облустун калкы коп улутту:кыргыз,орус,дунган,украин,казак,озбек,уйгур,немистер ж.б. улуттар.Шаарлары:Токмок (калкы 53,1%)Кара-Балта(37,7 мин), Кант (21,5

мин) Шопоков (8,7 мин);шаарчалары:Кемин (8,1мин),Омин),Ак-Туз (5,8 мин),Борду (0,1 мин). Чуй облусунда ири айыл-кыштактар арбын.Алар:Сокулук,Беловодск,Новопавловка,Лебединовка,Новопокровка,Ивановка,Александровка,Аламудун ж.б.Облустун жалпы калкынын 30,2% и эмгек курагына жете элек жаштар,57,6% эмгек курагындагылар,12,2% и эмгек курагынан откондор.Облустун калкынын миграциясы:2009-жылы облуста келгендер 1573,кеткендер-9539 адам болгон.

Чарбасы:Ондуруш жана тейлоо ишканалары менчиктештирилип,мамлекеттик монополиянын таасири томондоду.ондуруштук тармактык тузулушу озгоруп,атаандаштык осо баштады.2010-ж.онор жай ишканасынын саны 501 болсо,анын 11то тоо-кен,371и кайра иштетуу,119у электр энергиясын ондуру жана болуштуруу ишканалары.Онор жайынын негизги тармактары:тамак-аш,курулуш материалдары,машина куруу жана тустуу металлургия онор жайлары.Облустун онор жайында олкого белгилуу эн ири онор жай ишканалары:Кара-Балтадагы тоо-кен комбинаты мамлекеттик акционердик коому,»Кайынды кант»,»Бакай» биргелешкен ишканасы,Кара-Балта шаарындагы «Авторемзавод»,Москва районундагы «Аксут»,Токмоктогу «Чуй-Гласс»,Кемин районундагы «Химия-металлургиялык комбинаты» акционердик коомдору ж.б. Облустун экономикасындар айыл чарба тармагы маанилуу орунду ээлейт.Облуста 13 мамлекеттик чарба,агрофирма,25 акционердик коом,94 коллективдуу дыйкан чарба бирикмеси,40 кооператив жана 30 минден ашык дыйкан чарбалары иштейт.Айыл-чарбасынын адистешкен негизги тармактары:дыйканчылыкта –дан эгиндерин,кант кызылчаны жана анын уругун,беде уругун,ошондой эле жашылча остуруу,мал чарбачылыгында-сут багытындагы уй чарбасы,чочко жана уй куштарын асыроо.Облустун жалпы аянтынын 66,7%и же 1346,7 мин га жери айыл чарбага жарактуу жер.Анын 419,3 мин гасы айдоо,14,5 мин га момо-жемиш ж.б. дарактар (1,1%),21,1 мин гасы чоп чабынды (1,6%),869,2 мин гасы жайыт (64,5%).

Чуй облусунда 270 км темир жол(Чалдыбар-Бишкек-Балыкчы) болгонуна карабастан.ички жана тышкы экономикалык байланыш тузуудо автомобиль транспорту негизги орунда турат.Облустун чегинде автомобиль жолунун жалпы узундугу 3,4 мин км болуп,анын ичинен 3,0 мин кмине асфальт тошолгон.

Талас облусу

Талас облусу Кыргыз Республиканын тундук-батышында жайгашкан талас ороонун ээлейт.Тундук жана батышынан Казакстан,туштук-батышынын бир аз жери Озбекстан,туштугунон Жалал-Абад,чыгышынан Чуй облустары менен чектешет.

Облус 1944-ж.уюшулуп,борбору Талас шаары болгон.1956-62-жылдары фрунзе облусунун курамында,1962-79-ж. жана 1988-90-жылдары республикага туз баш ийдирилген;1980-88-жылдары Талас облусу,1990-ж. кайра облус болуп тузулгон.Курамына Талас,Бакай-Ата,Кара-Бура,Манас райондору,Талас шаары,Маймак шаарчасы,36 айыл округу жана 90 айыл кирет.Аянты 11,4мин км кв. Калкы 226,7 мин (2009);республиканын калкынын 4,2% ин тузот.

Табияты:Талас ороону тору Талас жана Кыргыз Ала-Тоолорунун тутумдашкан жериндеги Ак-Суу тоо томуна такалат.Ал эми батышты карай ороон кенейип,тундук батышта Турандын чолдуу жана жарым чолдуу аймактары менен чектелет.Орондун ички болугундо Кыргыз Ала-Тоосуна жарыш Орток-Тоо,Кунгой,Кара-Жылга,Эчкили-Тоо,Ак-Таш тоолору созулуп жатат.Облустун жеринин дениз денгээлинен бийиктиги 700мден 4482 мге чейин

Талас ороону турдуу кен байлыктарга бай.Алардын ичинен Жер-Уй,Талды-Булак,Андаш алтын кендери менен Ачык-Таш кукурт кенинин мааниси зор.Онор жайлык запасы алтындын жана кукуртту иштеп чыгууга мумкундук берет.Облустун басымдуу болугундо курулуш материалдарынын (мрамор,гранит,акиташ,чопо ж.б. )кендери,ошондой эле темир (Бала-Чычкан),жез(Андаш),молибден (Кептеш)ж.б. бар.

Талас ороону мелуун климатык алкакта жатат.Ороондун климаты кургакчыл,континенттик климаттын тузулушуно шарт тузот.Ороондун батышынан чыгышын карай жана тоо этектеринен тоо капталдарына ордогон сайын жаан-чачындын олчомунун осушу байкалып,жылдык жаан-чачын ороондо 300-400 ммди тузот.

Калкы: Облуста республиканын калкынын 4,2% и (же 226,7мин адам)жашайт.Анын 33,5 мини же 17,0% и шаар,186,1 ми ни же 83%,0 и айыл калкы.Калктын орточо жыштыгы:1км кв.жерге 20 адам туура келет.Облустун борбору –Талас шаарында- 32,9 мин адам,Маймак облуска келген элдин саны 120 адам,кеткендер 1466 адам болуп,калктын азаюсу 1346 адамды тузгон.Алардын ичинен 1516 адам олконун башка жерине,негизен Бишкек шаарына жана Чуй облусуна,1014 адам шериктеш олколоруно жана алыскы чет олколоруно кеткен.

Чарбасы:Облус Кыргыз Республикасындагы экомикасы ортодон томонуроок денгээлде онуккон чакан аймак.1991-жылдан экономикалык жана социалдык реформалар жургузулуп,базар экономиканы багыт алынды.Натыйжада облустун экономикасынын тармактарына структуралык озгоруулор киргизилип,турдуу менчиктеги жаны иш каналар пайда болду.

Облустун экономикасынын негизин,анын жаратылыш шартына ылайык айыл чарба тармагы ээлеп,кой,уй,жылкы багылып,алардан азык-тулуктор ондурулот.Дыйканчылыкта негизинен дан эгиндери,тамеки,картошка,жашылча остурулуп кийинки жылдарда облуста тоо бурчак,кант кызылча жана май осумдуктору дагы эле баштады.

Облустун бардык чарбаларында 2010-жылы 65,4 мин бодо мал,анын ичинен 36,8мин уй,427,8 мин кой жана эчки,1,3 мин чочко,22,4 мин жылкы жана 150,5 мин уй кушу болгон.Айыл чарбада 2010-жылы 22,9мин т тируу салмактагы эт,84,5 мин т чийки сут,20,1 млн даана жумуртка жана 1,3 мин т жун ондурулгон.Облустун чарбалык жукторун жана жургунчулорун ташып,сырткы,ошондой эле ички экономикалык байланышты тейлоодо негизги орун автомобиль транспортуна тиешелуу.Негизги автомобиль жолдору:Тараз-Кызыл-Адыр-Талас-Чат-Базар-Отмок ж.б. Саламаттыкты сактоо тармагында 4 райондук,9 участкалык,облустук оорукана,согуш ардагерлерин дарылоочу оорукана,21 айылдык врачтык амбулатория,2 бейтапкана ж.б.