Азоту бар органикалык бирикмелер

№ 11 В.В.Терешкова атындагы мектеп-интернаты

ХИМИЯ 9-класс

Мугалим: Кимсанова Максуда

Азоту бар органикалык бирикмелер

Сабактын максаты

• Азоту бар органикалык бирикмелерди окуп үйрөнүшөт
• Аминдер, аминокислоталар,белоктор боюнча маалымат алышат

Өтүлгөн темаларды кайталоо

Органикалык кислоталардын органикалык эмес кислоталардан айырмасы эмнеде?

Кандай органикалык заттар спирттер деп аталат?

Альдегиддер деп кандай органикалык бирикмелер аталышат?

Формиаттар жана ацетаттар кантип пайда болот?

Эмне үчүн майлар татаал эфирлерге кирет?

Азоту бар органикалык бирикмелер

• Азоту бар органикалык бирикмелерге нитробирикмелер , аминдер, аминокислоталар жана белок кирет
• Нитробирикмелер. Углеводороддук радикал менен түздөн –түз байланышкан бир же бир нече нитрогруппасы NO2 бар органикалык заттар нитробирикмелер деп аталат
• Нитроглицерин жана нитроцеллюлозадагы нитрогруппалар углеводороддук радикалдар менен кычкылтек аркылуу байланышкандыктан алар татаал эфирлерге кирет

Углеводороддук радикалдар менен суутектин атому (бир,эки же үч) орун алмашкан аммиактын NH3 туундулары

Аминдер

Аминдердин классификациясы

Углеводороддук радикалдардын мүнөзү боюнча

Азоттун атому радикалдардын саны боюнча

Алифатикалык

Жыпар жыттуу

Аралаш (май,жыпар жыттуу)

Биринчилик R-NH

Экинчилик R-NH-R

Үчүнчүлүк R-N(R*)-R”

Составында COOH -карбоксил группасын жана NH2 -амингруппасын кармап турган органикалык бирикме

Аминокислоталар

Функционалдык группанын жайгашы боюнча бөлүнөт:

a- аминокислотасы

ß -аминокислотасы

ү -аминокислотасы

ß a

ß a

CH3-CH-COOH

CH2-CH2-COOH

|

| NH2

NH2

a -аминопропион кислотасы

ß -аминопропион кислотасы

Изомерия: көмүртек скелетинин изомериясы; функционалдык группанын изомериясы; оптикалык изомерия

Аминокислоталардын калдыктарынан турган пептиддик байланыш аркылуу кошулган жогорку молекулалуу органикалык бирикмелер

Белоктор

• Биринчилик – тизмектеги полипептиддик аминокислота калдыктарынын түз уланышы
• Экинчилик –суутектик байланыштын эсебинен полипептиддик тизмектин чыйралышы (көбүнчө NH менен CO ортосундагы суутектик байланыштын спираль оромунун пайда болушу)
• Үчүнчүлүк -спираль чыйралган полипептид тизмегинин мейкиндиктеги абалы,ал дисульфиддик көпүрөчөлөр, амин группасы менен карбоксилдин ортосундагы туз пайда кылуучу көпүрөчөлөр аркылуу ишке ашат.
• Төртүнчүлүк -бир нече полипептид тизмектеринин бир белоктун составында жайгашышы

Белоктун түзүлүшү

Белоктор

• Бизге белгилүү болгон жандуу организмдердин баары белоктордон турат. Белоктор азык зат катары кызмат кылат, ферменттердин ролун аткарып, зат алмашуу процессин жɵнгɵ салат, б.а.бүт организм боюнча кычкылтекти ташуу менен аны сиңирет. Белоктор нерв системасынын иштɵɵсүндɵ,булчуңдардын жыйрылышында негизги ролду ойнойт жана генетикалык маалыматтарды берүүгɵ ж.б. катышат. Көрүнүп тургандай эле, жаратылышта белоктор кɵптɵгɵн маанилүү функцияларды аткарат. Ошондой эле белоктор мээнин, ички органдардын, сɵɵктүн, теринин жана чачтын ж.д.у.с. курамына кирет.

Организмде белоктун ролу

• Белок организмде ар түрдүү функцияларды аткарат. Алар белоктордун курамынын жана формасынын татаал болгондугу жана кɵп түрдүүлүгүнɵ жараша болот.
• Белоктор – алмаштыргыс курулуш материалы болуп эсептелет.
• Кɵптɵгɵн белоктор булчуңдарды жыйрылуусун жɵнгɵ салат.
• Организм боюнча заттарды ташууда чоң роль ойнойт.
• Белоктор–азык заттардын запасы болуп саналат.
• Белоктор гормон катары регулятордук функцияны (сигналдарды берип туруу) аткарат.

Белоктук алмашуу

• Адамдын организминде белоктук алмашуу өтө татаал ишке ашырылат. Организмдин абалына карата тигил же бул белоктордун саны дайыма ɵзгɵрүп турат, белоктор заттарга ажырап, кайрадан синтезделет, бир түрдүү аминокислоталар башкаларга ɵтүп кетет же энергияны бɵлүп чыгаруу менен ажырашат. Организмде болуп турган процесстердин натыйжасында, белоктордун бир бɵлүгү, 25–30г бир суткада жок болуп турат. Ошондуктан, белоктор адамдын тамак–аш рационунда керектүү ɵлчɵмдɵ дайыма болуп турушу керек. Адам үчүн белоктун талап кылынган саны ар түрдүү фактылардан: адам тынч абалдабы же оор жумуш жасап жатабы, анын эмоционалдык абалынан ж.б. кɵз каранды болот. Бир суткада, белоктун чоң адамдын 1 кг салмагына туура келген керектɵɵ нормасы 0,75–0,80 г түзɵт. Балдарга,ɵзгɵчɵ кичинекей балдарга, денеси тездик менен ɵскɵндүктɵн, белок кɵп (суткасына 1 кг салмакка 1,9 г), талап кылынат.

Бышыктоо

• Азоту бар органикалык бирикмелер кайсылар?
• Эмне үчүн аминокислоталар бир эле мезгилде эки касиетти (негиздик жана кислоталык) алып жүрөт?
• Белоктордун түзүлүштөрү эмне менен аныкталат?
• Белоктор кандай кызматтарды аткарат?

Рефлекция

• Бул сабакта эмнени билдиңер?
• Эмне маанилүү болду?
• Эмнени билгиңер келет?

Тапшырма

• Төмөнкү айланыштарды ишке аша турган реакциялардын теңдемелерин түзгүлө:
• этан →этил спирти→уксус альдегиди→уксус кислотасы→хлороуксус кислотасы→амино-уксус кислотасы→полипептид (белок)
• Белоктордун адамдын организми үчүн кандай мааниси бар экендиги тууралуу кошумча маалымат топтогула,баяндап жазгыла.

Көңүл бурганыңыздарга рахмат!