Родной язык и литература

Пояснительная записка

Рабочая программа по родной (башкирской) литературе для 10-11 классов составлена в соответствии на основе:

-Конституции Республики Башкортостан;

-Закона Республики Башкортостан от 01.07.2013 №696-з «Об образовании в Республике Башкортостан»

-Основной образовательной программы основного общего образования ГБОУ Республиканский инженерный лицей-интернат;

-Учебного плана ГБОУ Республиканский инженерный лицей-интернат на 2018-2019 учебный год;

- Примерные образовательные программы по родному башкирскому языку к учебному пособию для 5 -11 классов под редакцией В.И.Хажина, А.Х.Вильданова, Ф.А.Аккужиной (Родной язык и литература 5—11 классы : примерные образовательные программы / В.И.Хажина и др. — Уфа. Китап, 2017. ). УМК: В.И.Хажин, А.Х.Вильданов, Ф.А.Аккужина «Родной язык и литература» 10-11 класс-Уфа, Китап,2015

Рабочая программа включает в себя: пояснительную записку, основное содержание учебного предмета, календарно-тематическое планирование учебных часов и основные требования к уровню подготовки обучающихся.

Согласно федеральному государственному образовательному стандарту основного общего образования учебный предмет «Родная (башкирская) литература” представляет собой комплекс знаний,отражающих основные объекты изучения.

Основные цели и задачи обучения родной ( башкирской ) литературе

в общеобразовательных учреждениях с русским языком обучения

• Воспитание личности, уважающей свой родной язык, владеющей им как русским языком, воспринимающей язык как значимую часть культуры, родной язык, как и русский язык, средством общения на одном уровне, язык как средство усвоения морально-этических норм общества, обычаев; а также морально устойчивой и патриотической личности.

• Уметь определять общие и различительные стороны родного языка и литературы, русского языка и литературы, усвоение базовых понятий лингвистики, структуру языка, систематизация знаний согласно его структуре, признание явлений языка, фактов, анализ, классификация, давать им оценку, развитие словарного запаса родного языка, правильно применять лексические, фразеологические единицы.

• Расширение коммуникативных возможностей учащихся, развитие способностей, понимание коммуникативно-эстетических возможностей родного языка.

• Понимание тесной связи родной (башкирской) литературы с этнокультурой, историей, башкирской литературой, другими литературами. Использование возможностей литературного произведения в развитии речи, обогащении словарного запаса, в развитии общественного, личного развития учащихся, познавательной их деятельности.

• Развитие интеллектуальных и творческих способностей учащихся, их культуры речи, возможностей сознательного и правильного применения родной (башкирской) литературы, усовершенствование их коммуникативных способностей.

• Будучи единственным предметом, преподаваемом на родном языке в общеобразовательном учреждении с русским языком обучения, но участие в воспитании молодого поколения в духе гражданина России, в воспитании их патриотами, понимании ими их этнического происхождения, знании или истории родного народа, языка, духовной культуры.

Общая характеристика программы

Предмет «Родная (башкирская) литература» предназначенный для детей, обучающихся в общеобразовательных учреждениях с русским языком обучения, рассматривается как структурная часть гуманитарного образования. Само гуманитарное образование тоже входит в состав общефилологического образования. Поэтому содержание этого курса в качестве общественного явления входит и родная (башкирская) литература, и его структурные особенности, и устное творчество башкирского народа, и литература, среда проживания башкирского народа, сведения о его истории, и обычаи, и особенности его жизнедеятельности.

Содержание курса было составлено в соответствии с понятием «язык» (фонетика, лексика, морфология, синтаксис). Факты родной (башкирской) литературы даются в сравнительном плане с башкирским языком.

В программу с целью обеспечения активности познавательной деятельности и сознательного усвоения включены такие материалы как исторические справки по родной (башкирской) литературе, изменения, имеющие место в языке, также и процессы по его развитию. Для совершенствования речевой деятельности (аудирование, чтение, пересказ (рассказ), письмо) в программе виды работ по устной и письменной деятельности представлены равномерны. Подобные виды работ запланированы как при работе над литературным текстом, так и при получении информации по структуре языка.

Для активизации умственной деятельности учащиеся при изучении языковых материалов, при работе над текстом актуализируются вопросы, задания направленные на развитие речи, получению общего образования, формированию развивающих тренингов (аудированию, нахождению основной мысли, логичности определений, нахождению особенностей, умению задавать вопросы, переводы и т.п)

Материал по родной (башкирской )литературе в основном размещен на основе календарного плана (время года, даты). В программе, наряду с образцами народного творчества, литературы, широко представлены и произведения по другим культурам народов.

Основную концепцию программы по родной (башкирской) литературе составляет совместное изучение языка, литературы и культуры, рассмотрение их в качестве духовного богатства, воспроизводящего оригинальный менталитет народа. Воспитательные возможности родной (башкирской) литературы в плане привития детям, обучающимся на русском языке, уважения родной (башкирской) литературе, культуре, подачи информации об их народе, очень велики.

Тексты для чтения были взяты из ярких образцов народного творчества. Были включены в каждый класс сказки, тексты народных песен, предания, пословицы, загадки.

Наряду с образцами родной (башкирской) художественной литературы были включены и соответствующие темам учебника и литературно-публицистические тексты, связанные в содержательном плане с историей народа, культурой, жизнедеятельностью. Дополнительно были даны краткие сведения об авторах.

Как было отмечено ранее, языковые материалы были взяты согласно лингвистической структуре языка: фонетика, лексика, морфология, синтаксис. Родная литература остается предметом, дающим возможность общаться на родном языке, потенциалом для воспитания национальной гордости.

При подборе литературных текстов в программу учитывались их возможности для подачи информации о родной (башкирской) литературе, гуманистическое содержание, ценность, возможность положительного влияние на личность ученика. Основу программы составляет известные произведения родной (башкирской) литературы. Важное место в программе принадлежит произведениям, имеющим отношение к народному менталитету, истории, культуре. Параллельно с родными (башкирским) литературными произведениями были включены и образцы литературы народов России. Теоретическая информация была обобщена. Правила были даны в таком формате, чтобы они постоянно повторялись, вспоминались. Структурные особенности родной (башкирской) литературы подверглись логичному сравнению с остальными структурами башкирского языка..

В программе важное место уделяется для повторения. В этом плане наблюдается главная переходность: материалы для повторения переходит из одного класса в другой, но уже с дополнениями. Повторение позволяет устойчиво усвоить языковой материал.

В программу с целью усиления интереса учащихся включены материалы касающиеся истории литературы. Сложные слова с архаичным значением, встречающиеся в исторических песнях, пословицах, термины родства, забытые слова из башкирской жизнедеятельности, географические, названия объясняются, переводятся.

Дается очень большое место для работ разной сложности, направленных на усвоение мыслительной деятельности учащихся. В программу включены и такие виды работ, как нахождение основной идеи текста, составление плана, обобщение, трансформация (рассказывать от своего имени, изменить как диалог) и т.д.

Планируются постоянные работы по нахождению, объяснению, сравнению замена языковых явлений из прочитанных текстов. В программу каждого класса включены такие виды работ, как подготовка аннотации к текстам, составление киносценария по их содержанию, сценария клипа по содержанию стихотворения.

Программа изучения детьми родной (башкирской) литературы в общеобразовательных учреждениях с русским языком обучения основана на универсальные учебные действия. Эта деятельность делится на блоки: личностно-универсальная деятельность, познавательно-универсально-учебная деятельность, регулятивная учебная деятельность, коммуникативная учебная деятельность.

Личностно-универсальная деятельность включает в себя способность самостоятельно получать знания, развитие творческих способностей, понимание эстетической ценности родной (башкирской) литературы, сохранение родной литературы как явления национальной культуры, стремление к усовершенствованию своей речи, обогащение словарного состава, умение давать оценку и самооценку.

Регулятивно-универсальная деятельность реализует умение ставить цель, предполагать, при необходимости уметь исправлять, оценку, нахождение в результате положительных и отрицательных сторон и т.д.

В познавательную универсальную учебную деятельность входит умение ставить проблему и ее решать, доказывать, трансформировать, получение информации из различных источников, развитие рефлексии ит.д.

Коммуникативная универсальная учебная деятельность предполагает взаимодействие со всеми видами речевой деятельности (аудирование, чтение, пересказ (рассказ), письмо). К ним входят умение правильно воспринимать полученную информацию (рассказ учителя, друзей, и т.д.), правильное прочтение разностилевых и разножанровых текстов, умение обрабатывать их с информационной позиции (план, составление тезисов, постановка вопросов), умение рассказывать прочитанный или прослушанный текст на разных уровнях (полный, сокращенный, в форме плана), уметь писать и высказывать свою мысль в логически правильной, последовательной, связной форме, умение высказывать свою мысль относительно разных фактов, явлений (прочитанных или увиденных), в соответствии с поставленной целью уметь строить разговоры с людьми разного возраста и незнакомыми, сохраняя при этом нормы башкирского речевого этикета, находить в тексте речевые ошибки, исправлять их, усовершенствовать и редактировать тексты, переносить из поэтического стиля в стиль прозы и т.д.

Программа реализуется с использованием учебного комплекса:

В.И.Хажин, А.Х.Вильданов, Ф.А.Аккужина «Родной язык и литература» 10-11 классов- Уфа, Китап,2017

Родная (башкирская) литература:

1) осознание значимости чтения и изучения родной литературы для своего дальнейшего развития; формирование потребности в систематическом чтении как средстве познания мира и себя в этом мире, гармонизации отношений человека и общества, многоаспектного диалога;

2) понимание родной литературы как одной из основных национально-культурных ценностей народа, как особого способа познания жизни;

3) обеспечение культурной самоидентификации, осознание коммуникативно-эстетических возможностей родного языка на основе изучения выдающихся произведений культуры своего народа, российской и мировой культуры;

4) воспитание квалифицированного читателя со сформированным эстетическим вкусом, способного аргументировать свое мнение и оформлять его словесно в устных и письменных высказываниях разных жанров, создавать развернутые высказывания аналитического и интерпретирующего характера, участвовать в обсуждении прочитанного, сознательно планировать свое досуговое чтение;

5) развитие способности понимать литературные художественные произведения, отражающие разные этнокультурные традиции;

6) овладение процедурами смыслового и эстетического анализа текста на основе понимания принципиальных отличий литературного художественного текста от научного, делового, публицистического и т.п., формирование умений воспринимать, анализировать, критически оценивать и интерпретировать прочитанное, осознавать художественную картину жизни, отраженную в литературном произведении, на уровне не только эмоционального восприятия, но и интеллектуального осмысления.

Место родной (башкирской) литературы для

10-11 классов в учебном плане на 2018-2019 учебный год

Учебный план ГБОУ Республиканский инженерный лицей-интернат на 2018-2019 учебный год для получающих образование в школе с русским языком обучения 1 час в неделю на родную (башкирскую) литературу.

В обучение родной (башкирской) литературе программа составляет его инвариативную часть.

Уҡыу – уҡытыу программаһында планлаштырылған һөҙөмтәләрҙе үҙләштереүен баһалау.

1. Класта һәм өйҙә башҡарыла торған яҙма эштәр өйрәтеү һәм тикшереү характерында була. Уларға түбәндәгеләр инә:

• Тәржемә эштәре (башҡорт теленән рус теленә һәм киреһенсә);

• Әҙәби текстарға пландар төҙөү;

• Һорауҙарға яҙма яуаптар һәм иншалар;

• Әҙәби материалдар буйынса аналитик һәм дөйөмләштереү тибындағы схемалар, проекттар һ.б. төҙөү.

1. Туған әҙәбиәтенең ағымдағы, ярты йыллыҡҡа йәки йыл аҙағында ҙур темаларҙан һуң йомғаҡлау контроль эштәре үткәрелә. Ағымдағы контроль эштәр программаның өйрәнелгән материалын үҙләштереүҙе тикшереү маҡсатында уҙғарыла. Уларҙың төрө һәм үткәреү йышлығыөйрәнелә торған материалдың ҡатмарлылығынан, уҡыусыларҙың белем кимәленән сығып билдәләнә. Ағымдағы контроль эштәр өсөн уҡытыусы йә тотош дәресте, йә уның бер өлөшөн генә файҙалана ала.

2. Уҡыу йылы башында , сирек һәм йыл аҙағында йомғаҡлау контроль эштәре мәктәп администрацияһы менән берлектә төҙөлгән график буйынса үткәрелә. Контроль эштәрҙе сиректең беренсе көнөндә һәм дүшәмбелә үткәреү тәҡдим ителмәй.

Прграмма материалының үҙләштереү кимәле уҡыусыларҙың дәрестәрҙә телдән биргән яуаптарына һәм яҙма эштәренә ҡарап баһалана. Бының өсөн һәр класта түбәндәге күләмдә контроль эштәр, яҙма эштәр үткәреү ҡарала:

Изложение – 2 сәғәт

Иншалар – 4 сәғәт

Контроль характерҙағы яҙма эштәр текстарының күләме

Эш төрҙәре	10-11-се класс
Изложение	90-100
Инша	95-105

V-IX класс уҡыусылырының туған әҙәбиәте буйынса белемдәрен, белеүҙәрен (умение) һәм күнекмәләрен баһалау нормалары

1. Телдән биргән яуаптарҙы билдәләү нормалары

Үтелгәндәрҙе ҡабатлау, уҡыусылырҙан яуап алыу, уларҙың туған әҙәбиәт буйынса белемдәрен, белеүҙәрен һәм күнекмәләрен тикшереү, иҫәпкә алыу, шуның менән бергә, алған белемдәргә таянып, тел берәмектәренә, күренештәренә аңлатма бирергә өйрәтеү алымдарының береһе иҫәпләнә.

Уҡыусының яуабын баһалағанда, түбәндәге критерийҙар менән эш ителергә тейеш:

1. Яуаптың тулы һәм дөрөҫ булыуы;

2. Үтелгәнде аңлы үҙләштереү, аңлау кимәле;

3. Яуаптың телмәр төҙөлөшө, өҙәби тел нормаларына ярашлы булыуы.

Уҡыусының телдән биргән яуабы үтелгән материалдың уҡытыусы тәҡдим иткән өлөшөнә логик эҙмәүэҙлекле аңлатманы эсенә алған бәйләнешле телмәр булырға, яуап биреүсе баланың өйрәнелгән ҡағиҙәләргә, билдәмәләргә таянып эш итә белеүен күрһәтергә тейеш.

Әгәр уҡыусы:

1. Тәҡдим ителгән теманы тулыһынса аңлатһа, тел төшөнсәләренә дөрөҫ билдәләмә бирһә;

2. Үтелгән материалды тулы аңлауын, белемдәрен практик ҡуллана белеүен күрһәтһә;

3. Материалды эҙмә-эҙлеклк һәм әҙәби тел нормаларына ярашлы аңлатһа, уның яуабы «5» билдәһе менән баһалана. Әгәр уҡыусы «5» билдәһен ҡуйыу талаптарына ярашлы яуап бирһә, ләкин һирәк яһала торған хаталар ебәреп тә уҡытыусы иҫкәртеүенән һуң уларҙы төҙәтеп барһа, телендә, телмәр төҙөлөшөндә һирәк-һаяҡ яңылышлыҡтар китһә, уның яуабы «4» билдәһе менән баһалана.

Әгәр уҡыусы тәҡдим ителгән темаға ҡараған төп төшөнсәләрҙе аңлауын һәм белеүен күрһәтһә, ләкин

1. Материалды тулы аңлата алмаһа, төшөнсәләрҙең һәс ҡәғиҙәләрҙең билдәләмәһендә хаталар ебәрһә;

2. Әйткән фекерҙәрен тулы һәм иҫбатлауҙы нигеҙләй белмәһә, үҙ миҫалдарын килтерә алмаһа;

3. Яуабында эҙмә-эҙлелек һаҡланмаһа, телмәр төҙөлөшөндә хаталар булһа, уның яуабы «3» билдәһе менән баһалана. Әгәр уҡыусы һоралған материалдың күберәк өлөшөн белмәүен, билдәләмәләрҙе һәм ҡәғиҙәләрҙе әйткәндә уларҙың төп фекерен боҙоуға килтерә торған хаталар ебәрһә, материалды икеләнеүҙәр менән системаһыҙ аңлатһа, уның яуабы «2» билдәһе менән баһалана.

1. Иншаларҙы һәм изложениеларҙы баһалау

Рус мәктәптәрендә 10-11-се кластарында әҙәбиәттән ижади эштәр һәм иншалар яҙҙырыу өсөн һайланған текстың күләме түбәндәгесә:

Ижади эштәр	70-80
Иншалар	75-85

Инша һәм ижади эштәр яҙҙырыу аша уҡыусыларҙың:

1. теманы аса белеүе, тел сараларын инша йәки ижади эш темаһына һәм уларҙағы төп фекерҙе аңлатыу бурыстарына ярашлы һайлай белеүе,

2. яҙғанда, грамматик нормаларға һәм дөрөҫ яҙыу ҡәғиҙәләренә таянып эш итеүе тикшерелә. Шуның өсөн иншаға ла, ижади эшкә лә һәр ваҡыт ике билдә ҡуйыла. Беренсе билдә менән – уларҙың йөкмәткеһе һәм телмәр төҙөлөшө, икенсе билдә менән грамоталылыҡ кимәле баһалана.

Баһаларҙың төп критерийҙары
Йөкмәтке һәм телмәр төҙөлөшө	Грамоталылыҡ	Баһалау
1.Яҙма эштең йөкмәткеһе тулыһынса темаға тура килһә; 2.Фактик хата булмаһа; 3.Йөкмәтке эҙмә-эҙлекле бирелһә (план буйынса йәки планһыҙ) 4.Эш лексик яҡтан бай булыуы менән айырылып торһа; 5. Эш темаға һәм төп фекерҙе аңлатыу маҡсатына ярашлы стилдә яҙылһа, телмәре тасури булһа; Иҫкәрмә. Бер генә телмәр хатаһы һәм бер генә йөкмәтке хатаһы булған яҙма эшкә «5» билдәһе ҡуйырға мөмкин.	Яҙма эштә 1орфографик, йәки 1 пунктуацион, йәки 1 грамматик хата (тимәк, бөтәһе 1генә хата), булһа	«5» билдәһе ҡуйыла
1.Эштең йөкмәткеһе, нигеҙҙә, темаға тура килһә (теманан ситкә китеү бик аҙ булһа); 2. Йөкмәтке, нигеҙҙә, дөрөҫ бирелһә, әммә эштә бик аҙ булһа ла фактик хаталар осраһа; 3. Төп фекерҙе аңлатыу эҙмә-эҙлеклегендә тупаҫ булмаған етешһеҙлектәр генә булһа; 4. Яҙма эш, нигеҙҙә, синоним һүҙҙәргә һәм синонимик грамматик фориаларға бай булһа; 5. Эш бер төрлө стилдә яҙылыуы һәм тасури булыу менән айырылып торһа; Иҫкәрмә. Яҙма эштең телмәр хаталары өстән дә, йөкмәткеһендәге хаталар икенән дә артмаһа, уға «4» билдәһе ҡуйырға мөмкин	Яҙма эштә 2 орфографик һәм 2 пунктацион хата, йәки 1орфографик һәм 3 пунктацион хата булһа, йәки бер орфографик хатаһы ла булмайынса, пунктуацион хаталары 4-тән, һәм грамматик хаталары 2-нән артмаһа	«4» билдәһе ҡуйыла
1.Яҙма эштә теманы ситкә китеүгә ҡараған етди хаталар булһа, 2. Төп фекер дөрөҫ аңлатылһа, әммә эштә фактик хаталар ебәрелгән булһа, 3. Айырым өлөштәрендә төп фекерҙе аңлатыу эҙмә-эҙлекле боҙолһа, 4. Яҙ ма эш бер төрлөрәк типтағысинтаксик конструкцияларҙан торһа, һүҙлеге ярлы, һүҙҙәрҙе ҡулланыуҙа хаталар булһа, 5. Эш тема һәм уны аңлатыу (асыу) талап иткән бер төрлө стилдә яҙылмаһа, Иҫкәрмә. Яҙма эштәге телмәр хаталары 5-тән, йөкмәткеләге хаталар 4-тән артмаған хәлдә лә, эшкә «3» билдәһе ҡуйырға мөмкин.	Яҙма эштә 4 орфографик һәм 4 пунктуацион хата, йәки 3орфографик һәм 5 пунктуацион хата, йәки 7 пунктуацион хата һәм орфографик хатаһыҙ булһа шулар өҫтөнә 4 грамматик хата ебәрелһә,	«3» билдәһе ҡуйыла
1.Яҙма эш темаға тура килмәһә, 2. Фактик хаталар күп булһа, 3. Эштең бөтә өлөштәрендә фекер аңлатыу эҙмә-эҙлеклелеге боҙолһа, текс өлөштәре араһында бәйләнеш булмаһа, 4. Һүҙлеге ғәҙәттән тыш ярлы булһа, эш үҙ-ара бәйләнеше булмаған бер төрлө конструкциялы ҡыҫҡа һөйләмдәрҙән торһа, һүҙҙәр ҡулланышында ла хаталар осраһа, 5. Эштә стилдең бер төрлөлөгөнә ирешелмәгән булһа, Иҫкәрмә. Яҙма эштәге телмәр хаталары 7–нән, йөкмәткеһендәге хаталар һаны 6 –нан артмаған хәлдә лә уға “2” билдәһе ҡуйырға мөмкин	Орфографик хаталары 7 -нән, пунктуацион хаталары 7-нән, грамматик хаталар ҙа 7-нән артһа,	“2” билдәһе ҡуйыла

Календарь-тематик планлаштырыу (10-сы класс)-70сәғәт

№	Теманың йөкмәткеһе	Сәғәт Һаны	Дата	Өйгә эш
1	Тел тураһында дөйөм төшөнсә. Актив һәм пассив ҡулланышлы һүҙҙәр.	1	05.09	Лекцияны уҡырға
2	Архаизмдар, историзмдар,неологизмдар, диалектизмдар, терминдар, профессионализмдар	1	08.09	Презентация
3	Д.Юлтый. Тормош юлы һәм ижады. Шиғырҙары. Поэмалары.	1	12.09	Презентация эшләргә
4	Тикшереү диктанты	1	15.09			Таблицаны уҡырға
5	Д.Юлтый «Ҡарағол» драмаһы. Драма тураһында төшөнсә.	2	19.09			Драманы уҡырға
6	Синонимдар. Антонимдар. Омонимдар.	1	22.09			Һүрәтләүсараларын табырға
7	Д.Юлтый «Ҡан» романынан өҙөк	3	26.09			Романды уҡырға
8	Фразеология.	1	29.09			Презентация
9	Телмәр үҫтереү дәресе.Д.Юлтыйҙың “Ҡан” романында проблемалар сағылышы	1	04.10			Ижади эш:хикәйә,эссе, Инша,сығыш
10	М.Буранғолов. Тормош юлы. Ижады.	1	06.10			Презентация
11	Лексикография	1	13.10			Лекцияны уҡырға
12-13	М.Буранғолов «Башҡорт туйы» драмаһы	2	18.10 20.10			Драманы уҡырға
14	Һүҙ төҙөлөшө һәм һүҙьяһалыш. Ҡушма һүҙҙәрҙең дөрөҫ яҙылышы.	1	25.10			Текст өҫтөндә эш
15	Әхмәтзәки Вәлиди .Тормош юлы.Ижады.Эшмәкәрлеге.	1	27.10			Презентация
16	Өн һәм хәреф. Һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәр. Һуҙынҡы һәм тартынҡы өндәрҙе төркөмләү. Сингармонизм.Редукция. Ассимиляция һәм диссимиляция.	1	03.11			86-сы күнегеү
17	Ә.Вәлидиҙең”Хәтирәләр” китабы.	1	09.11			Өҙөктө уҡырға
18	Орфография.Принциптары	1	10.11			Текстан орфографик хаталарҙы билдәләргә
19	Ғәйнан Хәйриҙең тормош юлы һәм ижады.Повестары.”Боролош” романы.	1	16.11			Презентация
20-	Ғ.Хәйриҙең “Боролош” романы.	1	17.11			Романды уҡырға
21	Ғ.Хәйриҙең “Боролош” романы.	1	21.11			Романды уҡырға
22	Ғ.Хәйриҙең “Боролош” романы.	1	22.11			Образдар өҫтөндә эш
23	Орфоэпия. Изложение (Д.Юлтыйҙың “Ҡан” романы буйынса)	1	28.11			Изложениены яҙып бөтөрөргә
24	Һ.Дәүләтшина. Тормош юлы. Ижады	1	29.11			Презентация
25	Морфология. Исем. Уртаҡлыҡ һәм яңғыҙлыҡ исемдәр.	1	05.12			Миҫалдар яҙырға
26	Һ.Дәүләтшинаның тормош юлы һәм ижады.	1	06.12			Лекцияны уҡырға
27	Һ.Дәүләтшина «Ырғыҙ» романы.	1	12.12			Сығыштар әҙерләргә
28	Һ.Дәүләтшина «Ырғыҙ» романы	1	13.12			Романды уҡырға
29	Һ.Дәүләтшина «Ырғыҙ» романы	1	19.12			Образдар өҫтөндә эш
30	Исемдәрҙең һан һәм килеш менән үҙгәреүе.	1	20.12			Йолалар буйынса кластер төҙөргә
31	Контроль эш.“Ырғыҙ” романында образдар системаһы һәм йолалар сағылышы.	1	26.12			Проблемаларҙы билдәләргә
32	Исемдәрҙең эйәлек һәм хәбәрлек категориялары.	1	27.12			Үтелгәндәрҙе ҡабатлау
33	Әҙәби тип. Типиклаштырыу алымдары. Прототип, роман – эпопея тураһында төшөнсә.	1	16.01			Лекцияны уҡырға
34	Инша “Һ.Дәүләтшина - ҡаһарманлыҡ өлгөһө”.	1	22.01			Иншаны яҙырға
35	Сифат. Сифат дәрәжәләре.	1	28.01			Миҫалдар яҙырға
36	Ғ.Сәләмдең тормош юлы һәм ижады.	1	29.01			Презентация
37	Контроль диктант.”Ырғыҙ”	1	04.02			Хаталар өҫтөндә эш
38	Ғ.Сәләмдең «Бала» поэмаһы.	1	05.02			Өҙөк ятҡа
39	“Бала” поэмаһының проблематикаһы. Образдар өҫтөндә эш.	1	11.02			Проблемаларҙы билдәләргә
40	Ижади эш. Поэма буйынса цитаталы план.	1	12.02			Поэма буйынса әңгәмәгә әҙерләнергә
41	Һан. Һан төркөмсәләре.	1	18.02			Таблицаны миҫалдар менән тултырырға
42	Р.Ниғмәти. Тормош юлы. Ижады.	1	19.02			Презентация
43	Алмаш. Уның төркөмсәләре. Зат алмаштары.	1	25.02			Кластер төҙөргә. Миҫалдар.
44	Р.Ниғмәти. «Һаҡмар ҡыҙы» поэмаһы	1	26.02			Поэманың идеяһын, темаһын билдәләргә
45	Күрһәтеү, һорау, билдәләү алмаштары.	1	04.03			Миҫалдар яҙырға
46	Р.Ниғмәти «Үлтер, улым , фашисты!» поэмаһы.	1	05.03			Өҙөк ятҡа
47	Билдәһеҙлек, юҡлыҡ, эйәлек алмаштары.	1	11.03			Һөйләмләр төҙөргә
48	Р.Ниғмәтиҙең «Һинең кәләшеңдең хаттары». Лирик герой тураһында төшөнсә	1	12.03			Тема һәм идеяһын билдәләргә
49	Б.Бикбайҙың тормош юлы һәм ижады.	1	18.03			Презентация
50	Рәүеш. Уның мәғәнәләре, дәрәжәләре, яһалышы.	1	19.03			Таблица төҙөргә
51	Б.Бикбайҙың “Ҡарлуғас” драмаһы.	1	25.03			Драманы уҡырға
52	Ҡылым. Затлы ҡылымдар. Ҡылым һөйкәлештәре.	1	26.03			Һөйләмдәр төҙөргә
53	Б.Бикбайҙың тормош юлы һәм ижады. «Аҡсәсәкә» повесы.	1	08.04			Презентация. Повесты уҡырға
54	“Аҡсәскә” повесында шәхес темаһы. Образдар системаһы. Проблемаһы.	1	09.04			Образдар өҫтөндә эш
55	Хәбәр, бойороҡ, шарт һәм теләк һөйкәлештәре.	1	15.04			Миҫалдар яҙырға
56	Контроль диктант.”Емеш”	1	16.04			Хаталар өҫтөндә эш
57	З.Биишева. Тормош юлы. Ижады	1	22.04			Презентация
58	З.Биишева. «Кәмһетелгәндәр»	1	23.04			Романды уҡырға
	З.Биишева«Кәмһетелгәндәр» романы.	1	29.04			Романды уҡырға
59	Сифат ҡылым. Исем ҡыылм.	1	30.04			Романдан исем,сифат ҡылымдарҙы табырға
60	З.Биишева романында йолалар.	1	02.05			Йолалар буйынса сығыштар әҙерләргә
61	“Кәмһетелгәндәр” романында образдар системаһы.	1	03.05			Кластер төҙөргә
62	Хәл ҡылым. Уртаҡ ҡылым.	1	10.05			Миҫалдар яҙырға
63	Инша. З.Биишеваның “Кәмһетелгәндәр” романында шәхес формалашыуы.		11.05			Иншаны яҙырға
64	Ҡылым йүнәлештәре.	1	17.05			Миҫалдар яҙырға
65	Н.Нәжми. Тормош юлы, ижады.	1	18.05			Презентация
66	Ярҙамсы һүҙ төркөмдәре. Бәйләүестәр.Теркәүестәр. киҫәксәләр. Мөнәсәбәт һүҙҙәр.	1	20.05			Таблица төҙөргә!
67	Н. Нәжми “ Урал” поэмаһы.	1	21.05			Өҙөк ятҡа
68	Н.Нәжми “ Шағир һәм шаһ” поэмаһы.	1	28.05			Поэмаға анализ
69	Үтелгәндәрҙе ҡабатлау.	1	29.05			Үтелгәндәр буйынса зачет
70	Зачет	1	29.05			Зачет

11-се класс өсөн

Туған (башҡорт )әҙәбиәтенән

эш программаһы

дөйөм сәғәттәр һаны – 68 сәғәт

аҙнаһына – 2 сәғәт иҫәбенән

Календарь- тематик планлаштырыу

№	Теманың йөкмәткеһе	Сәғәт һаны	Уҡыу йылы башына билдәләнгән даталар	Өйгә эш
1	Төрки телдәр һәм башҡорт теле. Башҡорт теле диалекттары. Хәҙерге башҡорт теле. Стилдәре.	1	06.09	Конспект эшләргә
2	М.Кәрим тормошо һәм ижад юлы	1	07.09	Презентация эшләргә
3	Тикшереү диктанты.Өс быуатлыҡ тарих.	1	13.09	Һүҙлек эше
4	М.Кәрим.БВ һуғышы осорондағы ижады.”Ҡара һыуҙар”поэмаһы	1	14.09	Уҡырға
5	Һүҙбәйләнеш һәм ябай һөйләм.	1	20.09	Поэманан һөйләмдәр яҙырға
6-7	М.Кәрим “Оҙон-оҙаҡ бала саҡ повесы(өҙөк)	2	21.09 27.09	Повесты уҡып бөтөрөргә
8	М.Кәримдең “Ай тотолған төндә”трагедияһы	1	28.09	Геройҙарға характеристика
9	Хәбәр һөйләм.Һорау һөйләм	1	04.10	Таблица зшләргә
10	М.Кәрим “Ташлама утты ,Прометей!”трагедияһы	1	06.10	Бер геройға характеристика
11	Инша”Беҙҙең бала сағыбыҙ оҙон-оҙаҡ йылдар буйынса эйәреп килә”	1	13.10	Иншаны яҙып бөтөрөргә
12	Р.Ғарипов .Тормош юлы.Ижады.	1	18.10	Презентация эшләргә
13	Өндәү-бойроҡ һөйләм Тойғо һөйләмдәр	1	20.10	Миҫалдар яҙырға
14	Р. Ғариповтың “Табыныу “поэмаһы.	1	25.10	Поэмаға анализ
15	“Уйҙарым”,”Аманат” ҡобайырҙары.	1	27.10	Өҙөк ятҡа
16	Синтаксик бәйләнештең төрҙәре.	1	03.11	Ҡобайырҙан миҫалдар
17	Ә.Хәким.Тормош юлы һәм ижады. Повестарына күҙәтеү	1	09.11	Өҫтәлмә материал
18	Һөйләмдең баш һәм эйәрсән киҫәҡтәре. Эйә һәм хәбәр, уның бирелеше. Эйә менән хәбәрҙең ярашыуы.	1	10.11	Миҫалдар яҙырға
19-20	“Өйөрмә”романы.Образдар системаһы	2	16.11 17.11	Романды уҡып бөтөрөргә
21	Һөйләмдең эйәрсән киҫәктәре. Аныҡлаусы. Тултырыусы. Өҫтәлмәлек.	1	23.11	Романдан эйәрсән киҫәктәргә миҫалдар яҙырға
22	Романдағы яңы йүнәлеш.”Сабаталы алпауыттар”.Халыҡтың тотош бер социаль ҡатламы фажиғәһе	1	24.11	Геройҙарға характеристика
23	Хәлдәр, уларҙың төрҙәре, бирелеше.	1	30.11	Романдан хәлдәрҙе табырға
24	Инша”Шәхес культы осорондағы интеллигенция фажиғәһе”	1	01.12	Иншаны яҙып бөтөрөргә
25	Ябай һөйләмдәрҙең төҙөлөшө буйынса төрҙре. Ике һәм бер составлы һөйләмдәр	1	07.12	Әҫәрҙән бер һәм ике составлы һөйләмдәр табырға
26	Ғ.Хөсәйеновтың тормошо,ижады. “Ғүмер йомғағы”,”Тамсылар”,”Туған яҡ”,”Туған тел”,”Ырым-йола”,”Мөхәббәт” парсаларында тормош тураһында уйланыуҙар.	1	08.12	Презентация эшләргә
27	Бер составлы һөйләмдәр.	1	14.12	Парсаларҙан бер составлы Һөйләмдәр яҙырға
28	Ғ.Хөсәйенов” Рудасы Исмәғил Тасим улы”.	1	15.12	Әҫәрҙе уҡырға
29	Тулы һәм кәм һөйләмдәр.	1	21.12	Әҫәрҙән тулы,кәм һөйләмдәр
30	“Ҡанлы илле биш” романынан өҙөк.	1	22.12	“Туйгилдене яндырыу” Бүлеген уҡырға
31	Һөйләм киҫәктәпе менән бәйләнеше булмаған һүҙҙәр, һүҙбәйләнештәр. Өндәш һүҙҙәр.	1	28.12	Өндәш һүҙҙәр булған һөйләмдәр табырға
32	Контроль диктант ”Емеш”	1	29.12	Хаталар өҫтөндә эш
33	Инеш һүҙҙәр, һүҙбәйләнештәр һәм һөйләмдәр	1	16.01	Текстан табырға:инеш һүҙҙәр,һөйләмдәр
34	Изложение “Киҫәкбикә”	1	17.01	Изложениены яҙырға
35	Һөйләмдең айырымланған эйәрсән киҫәктәре	1	23.01	Миҫалдар яҙырға
36	Р.Бикбаев Тормошо һәм ижады.Фәнни эшмәкәрлеге.	1	24.01	Презентация
37	Һөйләмдә һүҙ тәртибе. Һүҙҙәрҙең ыңғай һәм кире тәртибе.	1	30.01	Миҫалдар яҙырға
39	“Хазина” поэмаһы	1	31.01	Өҙөктө сәхнәләштереү
40	Ҡушма һөйләм. Теҙмә ҡушма һөйләмдәр.	1	06.02	Таблица төҙөргә
41	“Һыуһаным –һыуҙар бирегеҙ” поэмаһы.	1	07.02	Анализ эшләргә
42	Эйәртеүле ҡушма һөйләмдәр	1	13.02	Поэманан ҡушма һөйләмдәр
43	“Халҡыма хат” поэмаһы	1	14.02	Поэманан өҙөк ятҡа
44	Эйәрсән һөйләмдәрҙең төрҙөре	1	20.02
45	Н.Мусиндың тормошо һәм ижады. “Яҙмыш.Булмыш.Тормош” әҫәренә күҙәтеү.	1	21.02	Презентация
46	Ҡатмарлы синтаксик төҙөлмәләр.	1	27.02	Миҫалдар яҙырға
47-48	“Һуңғы солоҡ”романына күҙәтеү	2	28.02- 06.03	Романды уҡырға
49	Күп эйәрсәнле ҡушма һөйләмдәр	1	07.03	Романдан ҡушма һөйләмдәр табырға
50	“Мәңгелек урман “ романы	3	13.03	Романды уҡырға
51	Ҡатнаш ҡушма һөйләмдәр	1	14.03	Романдан ҡушма һөйләмдәр табырға
52	“Шайтан ҡуласаһы”повесы	1	20.03	Повесты уҡырға
53	Контроль диктант.Әсәйем күҙҙәре.Теҙемдәр .	1	21.03	Повестан теҙемдәр
54	Инша яҙыу.Н.Мусин ижады буйынса.	1	03.04	Иншаны яҙырға
55	А.Абдуллиндың тормошо,ижады. ”Ун өсөнсө председатель”пьесаһы	1	04.04	Презентация
56	Тура һәм ситләтелгән телмәр	1	10.04	Миҫалдар яҙырға
57-58	”Ун өсөнсө председатель”пьесаһы	2	11.04 17.04	Әҫәр буйынса әңгәмә
59	Р.Солтангәрәеев.Тормошо,ижады.Хикәйәләренә күҙәтеү яһау.”Тыуған йорт”,”Ҡиәмәтлек кейәү”,”Ғүмер”	1	18.04	Презентация
60	“Хамбал”хикәйәһе	1	23.04	Хикәйәне уҡырға
61	Д.Бүләковтың тормошо,ижады.”Килмешәк”романына күҙәтеү	1	24.04	Презентация
62-63	“Ғүмер бер генә”романы	2	30.04 08.05	Романды уҡырға
64	Изложение “Ете ырыу”.	1	15.05	Изложениены яҙып бөтөрөргә
65	Х.Назар.Тормошо,эшмәкәрлеге.Шиғырҙарына күҙәтеү.	1	16.05	Презентация.Әҫәрҙәренә анализ
67	“Шәмсыраҡ” поэмаһы.	1	22.05	Зачетҡа әҙерләнергә
68	Зачет	1	23.05	Зачет

Фонд оценочных средств

10-сы класс уҡыусылары өсөн башҡорт теленән һорауҙар

10 класс

Старт диктант

Көҙ нағыштары.

Көҙ иң беренсе булып иген баҫыуҙарына килә.Унда комбайн тауыштары тынып ҡала,һуңғы кәбәндәр,эҫкерттәр мал ҡураларына ҡайтарыла.

Ләкин көҙҙөң ысын тантанаһы – урманда.Бындағы гүзәллеккә,хозурлыҡҡа- хайран ҡалырлыҡ.Һәр ағас япрағының, үлән һабағының ҡабатланмаҫ үҙ төҫө балҡый,үҙ еҫе аңҡый.Йәйге төҫтәр ,йәйге еҫтәр түгел улар,шуға ла ,бәлки,серлерәктер ҙә һәм күркәмерәктер ҙә көҙгө урман.

Көҙҙөң күҙгә ташланған тағы бер билдәһе – күсер ҡоштарҙың йылы яҡҡа китеүе.

Башҡортостандағы ҡарлуғастар оҙон сәфәргә сентябрҙен беренсе яртыһында ҡуҙғала. Торналар, йылдың килеүенә ҡарап, ҡайһы берҙә айҙың башында уҡ, ҡайһы берзә ай аҙағында көньяҡҡа юллана.Оло ҡоштар ҙа, уларҙың балалары ла бер тупҡа йыйылып,бергәләп осалар.

10 класс

1-се яртыйыллыҡ.

Беҙҙә ҡышлаусы ҡоштар.

Ҡыш беҙҙең яҡта бик ҡаты була. Ыжғыр бурандар ҡоторона, ел олой. Был ваҡытта сыйырсыҡ, ҡарлуғас, һандуғастар күптән йылы яҡҡа киткән була. Беҙҙә ҡышларға сәүкә, һайыҫҡан, турғай, күгәрсен, һуйыр, ҡорҙар ғына ҡала. Һәм улар ҡышты төрлөсә үткәрә.

Бына ҡар өҫтөнә дегәнәк баштары туҙҙырылған. Бында ҡарабаш турғай ем эҙләгән. Тегендәрәк ағас ҡабыҡтары һибелгән. Был – тумыртҡаның эше. Ул ҡабыҡ аҫтынан бөжәктәр эҙләгән. Ҡайһы бер ҡоштар миләш, балан кеүек емештәр менән туҡлана.

Кешеләр тағараҡтар эшләп, уларҙы балкондарға, парктарҙағы һәм баҡсаларҙағы ағастарға эләләр, уларға орлоҡ, ярма, икмәк валсыҡтары һибәләр. Ҡоштар йәй көндәрендә лә ошо урындарға йыш киләләр һәм ағастарҙы ҡоротҡостарҙан һаҡлайҙар.

3-сө сирек

Тәржемә өсөн диктант.

Зима.

Наступила зима. Земля покрылась снежным ковром. Ранним утром я и мой товарищ Азамат отправились в зимний лес. Ночью вьюга занесла все дороги и тропинки. Мы быстро скользили на лыжах по лесным полянам. Вокруг стояли деревья в красивом зимнем наряде. С веток падал на шапки мягкий снежок. Мы подъехали к избушке лесника. Она стоит на опушке большой сосновой рощи.

Вдруг выглянуло зимнее солнце. Яркий луч его осветил стройные деревья.

10класс изложение

Үҙем урыҫ – башҡортса һөйләшәм.

Мин сал сәсле, аҡ йөҙлө,асыҡ сырайлы, ғәйәт яғымлы һәм мөләйем кеше менән әңгәмәләшеп ултырам. Ул – Дмитрий Михайлович Прохоров. Шул тиклем иркен, матур итеп башҡортса һөйләшә, тыңлауы күңелле. Телде бөтә нескәлектәренә тиклем белә, мәҡәлен, әйтемен дә ҡуллана. Бөрйән башҡортонан айырырлыҡ түгел. Элегерәк уның менән “здравствуйте!” тип иҫәнләшһәләр, ул «һаумыһығыҙ” тип сәләм ҡайтарған. «Ошонда йәшәгән халыҡтың телендә һөйләшмәү мөмкин түгел. Һөйләшеп кенә ҡалмайым, башҡортса уҡыйым да. Үҙ тәжрибәмдән сығып шуны әйтәм, етәксегә, әгәр ул башҡа милләттән ,айырыуса урындағы телде белеү кәрәк. Белмәй, белергә теләмәй икән, үҙенә ҡыйынға тура киләсәк. Минең балаларым да башҡортса яҡшы һөйләшә. Ҡыҙым Оля – Стәрлетамаҡта , улым Михаил Екатеринбургта ярайһы уҡ оҙаҡ йәшәйҙәр, ә башҡорт телен онотмайҙар,ҡайтһалар,һөйләшеп танһыҡтары ҡанмай”,-ти ул.

10-сы класс.

Туған әҙәбиәттән тестар.

Ул Ригала механика заводында эшләгән, Лебавала сәғәт оҫтаһы булып торған, һуғыш алдынан Петербургта электр станцияһында эшләгән. Был юлдар “Ҡан” романының ҡайһы персонажы тураһында әйтелгән?

а) Булат

б) Байғужа

в) Буранбай

г) Новиков

д) Индрил

1. Апуш Д. Юлтыйҙың ҡайһы әҫәрендәге герой?

а) “Ҡан”

б) “Тимеркәй фәлсәфәһе”

в) “Бәләкәй ҡотош”

1. Нимә ул әҙәбиәт?

а) Һүҙ сәнғәте

б) Һынлы сәнғәт

в) Музыка һәм йыр сәнғәте

1. Әхмәтзәки Вәлиди Туғандың һуңғы йылдары ҡайһы илдә үтә?

а) Рәсәйҙә

б) Германияла

в) Францияла

г) Төркиәлә

д) Иранда

1. М. Буранғол ҡайһы ауылда тыуған?

а) Юлтый

б) Әсән

в) Үрге Ильяс

г) Иҫке күл

д) Хәсән

1. М. Буранғол 1912-1938 йылдарҙа уҡытҡанда, ҡайһы ауыл халҡы, армияға ебәрмәҫ өсөн, уға муллалыҡ хоҡуғын юллай?

а) Ҡайыпҡол ауылы

б) Быҙаулыҡ

в) Мәләүез

г) Туҡ-Соран

1. “Башҡорт туйы” әҫәрендә Гөлзифаның һөйгән егете кем?

а) Уралбай

б) Буранбай

в) Юлдыбай

г) Айтуған

1. М. Буранғолдо яҙыусылар берлегенән сығарыуҙың, сәсәнлек танытмаһын тартып алыуҙың сәбәбе ҡайһы әҫәренә бәйле?

а) “Таштуғай”

б) “Ашҡаҙар”

в) “Иҙеүкәй менән Мораҙым”

г) “Ҡараһаҡал”

д) “Шәүрәкәй”

1. “Боролош” романының төп геройы булған большевиктың исеме нисек?

а) Шәмси

б) Ғәли

в) Ғариф

1. Баш күтәреүселәргә Айбулатты тоторға кем ярҙам итә?

а) Рәхилә

б) Ғәзимә

в) Миңлекәй

г) Хаят

д) Имай

1. “Ырғыҙ” романында Гөлйөҙөмдөң бер туған ағаһы кем ул?

а) Зөфәр

б) Ҡотлобай

в) Тимерғәле

г) Әхмәҙи

д) Имай

1. Ғ. Сәләмдең “Бала” поэмаһында ғайләлә бала булдырыуға кем ҡаршы сыға?

а) Сәйҙел

б) Зәйнәп

в) Әршит

г) Нәзирә

1. Ғ. Сәләмдең ҡайһы әҫәрендә шәхестең дөрөҫ йәшәү юлын эҙләүе һәм табыуы күрһәтелә?

а) “Бала”

б) “Шоңҡар”

в) “Өс йыр”

г) “Ғүмер”

д) “Йылдар аша

1. 1812-1814 йылғы һуғыш ваҡиғаларын Б. Бикбай ҡайһы әҫәрендә һүрәтләй?

а) “Ер”

б) “Ҡаһым түрә”

в) “Салауат”

г) “Аҡсәскә”

д) “Аҡселән ташҡанда”

1. Б. Бикбай 1773-1775 йылғы крәҫтиәндәр ихтилалын ҡайһы әҫәрендә һүрәтләй?

а) “Ер”

б) “Ҡаһым түрә”

в) “Салауат”

г) “Аҡсәскә”

д) “Аҡселән ташҡанда”

1. Шәхес культы йылдары фажиғәһен Б. Бикбай ҡайһы әҫәрендә сағылдыра?

а) “Ер”

б) “Ҡаһым түрә”

в) “Салауат”

г) “Аҡсәскә”

д) “Аҡселән ташҡанда”

1. Әхмүш Ямаев Б. Бикбайҙың ҡайһы әҫәре геройы?

а) “Салауат”

б) “Ҡарлуғас”

в) “Аҡсәскә”

г) “Аҡселән ташҡанда”

д) “Ҡаһым түрә”

1. Юлдаш менән Ҡыҙырас З. Биишеваның ҡайһы повесы геройҙары?

а) “Уйҙар, уйҙар”

б) “Сәйер кеше”

в) “Дуҫ булайыҡ”

г) “Ҡайҙа һин, Гөлниса?”

д) “Партизан малай”

1. Хаммат, Хисбулла, Закир З. Биишеваның ҡайһы әҫәре геройҙары?

а) “Дуҫ булайыҡ”

б) “Яҡтыға”

в) “Сәйер кеше”

г) “Уйҙар, уйҙар”

д) “Партизан малай”

1. “Яҡтыға” трилогияһында йә аҡтар, йә ҡыҙылдар яғында һуғышып йөрөгән геройҙың исеме нисек?

а) Байрас

б) Алеша

в) Әхәт

г) Закир

д) Иштуған

20.Хаммат,Хисбулла һәм Закирҙың әсәһенең исеме кем?

а)Сәрбиямал

б)Бибеш

в)Тайба

г)Сәғүрә

Яуаптар:1-д,2-в,3-г,4-в,5-а,6-в,7-в,8-а,9-г,10-г,11-в,12-б,13-б,14-в,15-г,16-в,17-в,18-б,19-г,20-в.

11 класс

Туған телдән яҙма эштәр

Старт диктанты.

Өс быуатлыҡ тарих.

Бөрө йылғаһының Ағиҙелгә ҡойған урынында, уның аҡ һыуҙарында көҙгөләй сағылып, Башҡортостандың иң боронғо ҡалаларының береһе Бөрө урынлашҡан.

1663 йылда батша Алексей Михайлович әмере буйынса Өфө воеводаһы Ф.И. Сомов һалдыра башлай уны. Башҡортостан урыҫ дәүләтенә ҡушылғандан һуң, хозур тәбиғәтле был төбәктәргә урыҫтар күпләп килеп ултыра башлай. Ауылдар, сиркәүҙәр һалдырыуға ризаһыҙлыҡ белдереп, башҡорттар Архангельский ауылын яндыралар. Уның урынына Бөрө ҡалаһы ҡалҡып сыға. Өфөнән 98 километр төньяҡта урынлашҡан ҡәлғә-ҡала төбәктәге һыу юлдарын да контролдә тота. VIII быуаттың икенсе яртыһына тиклем ул батша дәүләтенең көнсығыштағы форпосы була.

1774 йылда Салауат Юлаев етәкселегендәге башҡорттар Бөрөнө штурм менән ала һәм, янғын сығып, ҡала бөтөнләй янып бөтә яҙа. Ике йылдан ул ҡайтанан аяҡҡа баҫтырыла.

1-се яртыйыллыҡ

11 класс

Туған телдән яҙма эштәр.

Емеш.

Ҡыҙҙар саҡырып ҡайтҡас, Емеш бөтә сынаяҡ, сәйгүн, тәрилкә кеүек нәмәләрҙе тоҙ менән ышҡып, йылтыратып йыуып ултыртты. Унан ватылыр-боҙолорҙай әйберҙәрҙе, мөйөш-һәйештәрен сысҡан кимереп, быҙау ялап бөткән ,(Нух заманынан ҡалған быялалы шкаф эсенә йәшерҙе. Урындыҡты бер ҡат балаҫ менән генә ҡалдырып, мендәрҙарҙе, арҡыры-буй юрғандарҙы урындыҡ өҫтөнә өйөп ҡуйҙы. Иң аҙаҡтан иҙанде, ек-йоғон ҡалдырмай, һап-һары итеп, бысаҡ менән ҡырып йыуып сыҡты. Ә Йәнеш малдарҙы ҡараны. Һыу эсереп, төнгә етерлек бесән һалып , лапаҫтарға ябып ҡуйҙы. Унан өйгә һыу алып килде. Өй эсе йәмләнеп , таҙа, яҡты булып китте. Ҡараңғы төшөүга, Емеш, өрлөк уртаһындағы аҫылмалы етеле шамге тултырғансы кәрәсин һалып, ҡыуығын һөрөмдән таҙартып тоҡандырып ҡуйғас , өй тағы ла йәмләнде . Оҙаҡламай ҡыҙҙар ҙа килә башланы.

3-сө сирек

11 класс

Әсәйем күҙҙәре.

Әсәйем буйға бик оҙон да , бик ҡыҫҡа ла түгел. Ғәҙҙәттә, ундай кешегә урта буйлы , тиҙәр. Түңәрәк йөҙлө , битле гел ҡояшта , елдә йөрөүҙән баҡырланған. Ирҙәрсе киң елкале. Йөрогәндә тура һәм баҙыҡ баҫа. Маңлайына , кисергән ауырлыҡтар хәтирәһе булып, бураҙналар ятҡан. Ҡара толомдары биленә саҡлы төшкән. Ләкин иғтибарҙы тартҡына- уның күҙҙәре. Уҡыған саҡта ла , үҫеп егет булғас та , мин ундай күҙҙәрҙе осратҡаным булманы. Ул күҙҙәр һөйләй , һинән яуап ала, бер ҡарауҙа һинең ни уйлағаныңды, ни теләгәнеңде аңлай. Ул күҙҙәрҙе бер нисек тә аңлап булмай.Бер ҡарағанда,улар бик тә уйсан була,бер ҡарағанда ,йлмаялар.Ләкин уларҙа һәр аҡ бөтмәҫ-төкәнмәҫ йылылыҡ,кешеләр хаҡында хәстәрлек.

2-се яртыйыллыҡ.

Изложение.

Ете ырыу.

...Яусылар һөңгөләрен ергә сәнсеп,һөйләүсене ауыҙҙары менән йоторҙай булып,керпек ҡаҡмай тыңлап торғандар.Ҡаәһылары ауыҙҙарына үлән ҡабып,башын түбән эйеп,уйланып ултырғандар,ти.Һөйләүсенән һүҙ сыҡҡас,һүҙгә эйәреп һүҙ киткән.Бары ла аҡыллы һүҙен хуп күреп,яулашыуҙы ташларға булғас,үҙе баш,үҙе түш булып йөрөгән аҡһаҡалдар араһында шау-шыу киткән; үҙ-ара даулашып һәр ҡайһыһы үҙ ханына барып кәңәш-төңәш иткән, ярҙам һораған, ти. Хандар ашыҡмаған, элеккесә йәшәй биргән. Һаман көслө ырыу көсһөҙ ырыуҙы талар, была тороу ярамаҫ, бер ҙә булмаһа Мәскәү батшаһына барып ҡарайыҡ, тип һүҙ берләштергәндәр, ти.

...Аҙаҡ сиктә бөтә ырыу аҡһаҡалдары араһынан бөрйәндең Иҫке бей, ҡыпсаҡтың Ҡужаҡ, тамъяндың Шәғәле тигән кешеләрен батшаға ебәрергә булғандар, ти

Илселәрҙе батша бик яҡшы ҡаршылаған, ти. Аш-һыу әҙерләтеп ҡунаҡ иткән. Барын да һорашҡан. Былар илдең әйткән йомоштарынэнәһенән-ебенә тиклем һөйләгәс, батша:

• Һеҙҙең ер-һыуығыҙҙы үҙегеҙгә бүлеп бирҙерермен; тирә-яҡ хандар ергә килеп аяҡ баҫа алмаҫ, - тигәс аҡһаҡалдар риза булғандар, ти.

Батша быларҙың үҙҙәрен ант иттереп, төтә илде баш һалдырырға һүҙ бирҙереп, ҙур туй яһаған.

Батша ебәргән түрәләр килгәс, ете ырыу халҡын Тарауыл аҡланына йыйғандар, ҙур туй яһағандар.

Ҡурайсылар ҡурай уйнаған, йырсылар йырлаған:

Урал ғына буйы ла бик үк йәмле

Аҡ тирмәләр ҡороп та йәйләргә.

Биттәрендә ултырып та ҡурай юндым

Уралымды маҡтап та көйләргә.

Фонд оценочных средств

Тест, 11 класс

I п/г

1. Һуғыштан һуң ижад ителгән “Яҡты йондоҙ” поэмаһының авторы?

А)Р.Ниғмәти. Б) М.Кәрим. В)С.Кулибай. Г) Х.Кәрим.

1. Башҡортостан яҙыусыларының икенсе съезы ҡасан була?

А) 1954 йыл, июль. Б)1955 йыл, май. В)1958 йыл.

1. “Ҡарасәй юлы” романының авторы кем?

А) С.Агиш. Б)Ә.Вәли. В) К.Мәргән. Г)Ә.Бикчәнтәев.

1. ”Тальян гармун” драмаһының авторы кем?

А)М.Кәрим. Б) Р.Ниғмәти. В) И.Абдуллин. Г) К.Мәргән.

5. М.Кәрим ҡайһы ауылда тыуған?

А)Келәш. Б)Миңеште. В)Ҡалта. Г) Хәсән.

6. М.Кәримгә ҡасан Ленин премияһы бирелә?

А) 1963. Б)1972. В)1978. Г)1979. Д)1984.

7. Яҡуп атлы кеше М.Кәримдең ҡайһы поэмаһының геройы?

А) «Декабрь йыры» Б) «Үлмәҫбай» В) «Ҡара һыуҙар» Г) «Сер» Д) «Йылмайыу»

8. Аҡйегет менән Зөбәржәт М.Кәримдең ҡайһы трагедияһы персонаждары?

А) «Ай тотолған төндө». Б) «Ташлама утты, Прометей!» В) «Салауат»

9. Н. Нәжмиҙең «Йыр тураһында баллада» әҫәре кемга бағышланған?

А) М.Кәримгә. Б) М. Харисҡа. В) Х. Ҡунаҡбайға. Г) Ғ. Йосоповҡа. Д) М. Хәйгә.

10. Н. Нәжмиҙең «Урал» поэмаһында ҡурайсы ят кешегә ни өсөн, башҡорт түгелһең, тип әйтә?

А) Уралда тыумағанға Б) «Урал»ды йырлай белмәгәнгә. В) Уралын ташлап, уны һаҡламай, сит-ят ерҙәрҙә йәшәп ятҡанға.

II п/г

1. Н. Нәжмиҙең «Шағир һәм шаһ» поэмаһында нимә данлана?

А) Шиғриәт. Б) Ижад азатлығы. В) Шаһ хакимлығы.

2. «Башҡорттарға өйрәтәмен башҡортлоҡто»,-тип оран һалыусы кем?

А) М. Ғәли. Б) Т.Ғәниева В) Ф. Туғыҙбаева Г) Т. Йосопов Д) Р. Бикбай

3. Башҡортостандың урыҫ дәүләтенә ҡушылыу даүерен һүрәтләнгән тарихи роман авторы кем?

А) К. Мәргән. Б) Ғ. Ибраһимов. В) Б.Рафиҡов Г) Ә. Хәкимов. Д) Ғ. Хөсәйенов.

4. Биш китаптан торған роман авторы кем?

А) Ғ. Ибраһимов. Б) Б. Рафиҡов В) Я. Хамматов Г) Н. Мусин Д) З. Биишева

5. Башҡорт халык тарихына, ырыу йолалары һәм ҡанундарына ниғеҙләнеп яҙылған трагедия нисек атала һәм авторы кем?

А) М. Кәрим «Ай тотолған төндө». Б) К. Мәргән «Шомбай». В) Р. Ниғмәти «Ағиҙел ярында». Г) З. Биишева «Нәҙер» Д) Р. Сафин «Тилекәй»

6. Алты томлы «Башҡорт әҙәбиәте тарихы»ның баш мөхәррире кем?

А) Ғ. Хөсәйенов. Б) К. Әхмәтйәнов. В) Ә. Вахитов. Г) Ә. Харисов. Д) М. Ғәйнуллин.

7. Р.Ғарипов ҡайһы йылдарҙа йәшәгән?

А) 1905-1954. Б)1911-1939. В) 1932-1977. Г) 1903-1938 . Д) 1908-1996.

8. Ә. Хәкимовтың ҡайһы әҫәрендә ауыл тормошо һүрәтләнә?

А) «Өйөрмә». Б) «Ҡуштирәк». В) «Һауыр ҡумта». Г) «Думбыра сыңый». Д) «Бәйге».

9. Ғ. Хөсәйенов ҡайһы ауылда тыуған?

А) Әсән. Б) Хәсән. В) Диңгеҙбай. Г)Үтәгән Д) Ҡалта.

10. Р. Бикбаев ҡайһы әҫәрендә туған тел, милләт мәсьәләһен күтәрә?

А) «Автобиография». Б) «Ғүмер уртаһы». В) «Һыуһаным-һыуҙар бирегеҙ». Г) «Ете быуыным». Д) «Халҡыма хат»

21. Р. Бикбаев ҡайһы ауылда тыуған?

А) Әсән. Б) Хәсән. В) Диңгеҙбай. Г) Ҡалта. Д) Ҡунаҡбай.