Татаал соз. ЖРТ

Татаал с ѳ з

Кош с ѳ з

Кошмок сѳз

Кыскартылган сѳз

Кош с ѳ з - те ң байланыштын негизинде айкашкан, эки с ѳ з ү те ң бир с ѳ з т ү рк ү м ү н ѳ н болгон татаал с ѳ з

Кош с ѳ зд ү н маанилик т ү рл ѳ р ү:

1. Маанилеш кош с ѳ зд ѳ р:

курт-кумурска, сак-саламат, ал-абал ж.б.

2. Карама-каршы кош с ѳ зд ѳ р: улуу-кичу, ѳ йд ѳ -т ѳ м ѳ н, кары-жаш ж.б.

3. Сы ң ар маанил үү кош с ѳ зд ѳ р: бала-чака, кыз-кыркын, жаман-жуман ж.б.

4. Кайталама кош с ѳ зд ѳ р: чон-чон, бийик-бийик, бат-бат, улам-улам ж.б.

5. Эки с ѳ з ү те ң маани бербеген кош с ѳ зд ѳ р: урул-бурул, бака-шака, быт-чыт ж.б.

Кош сөздүн өзгөчөлүгү

- аныктооч-аныкталгыч байланышына негизделбейт (эки с ѳ з

бири-бирине баш ийбейт);

-эки с ѳ з ү тен бир с ѳ з т ү рк ү м ү н ѳ н болот;

-дефис аркылуу жазылат;

-эки с ѳ з ү н ѳ биригип бир гана суроо берилет;

-бир гана с ү йл ѳ м м ү ч ѳ л ү к милдет аткарат;

-бир с ѳ з болуп саналышат;

Кошмок с ѳ з - эки же андан ашык с ѳ зд ү н ортосундагы

синтаксистик байланыш солгундап, лексикалык бир мааниге ээ болуп калган татаал с ѳ з.

1. Зат атоочтордон болгон кошмок с ѳ зд ѳ р: к ѳ з айнек, айыл чарба, ѳ н ѳ р жай, козу карын ж.б.

2. Сын атоочтордон болгон кошмок с ѳ зд ѳ р: кара тору, мала кызыл, кочкул кызыл ж.б.

3. Am атоочтордон болгон кошмок с ѳ зд ѳ р:

ар ким, эч ким, кандайдыр бир ж.б.

4. Сан атоочтордон болгон кошмок с ѳ зд ѳ р:

он жети, эки ми ң он тогуз ж.б.

5. Этиштерден болгон кошмок с ѳ зд ѳ р:

жардам бер, бара бер, ойноп тур, к ѳ з сал ж.6.

Кошмок сөздүн өзгөчөлүгү

-аныктооч-аныкталгыч байланышына; негизделет (эки с ѳ зд ү н бири экинчисине баш иет);

- т ү з ү л ү ш ү с ѳ з айкашына окшош болот (бирок с ѳ з айкашы эмес);

-дефис коюлбайт

-эки с ѳ з ү н ѳ биригип бир гана суроо берилет;

-бир гана с ү йл ѳ м м ү ч ѳ л ү к милдет аткарат - бир с ѳ з болуп саналышат;

Кыскартылган с ѳ з - с ѳ зд ѳ рд ү н кыскартылып биригишинен

жасалган татаал с ѳ з.

1. Баш тамгасынан кыскартылган с ѳ зд ѳ р:

КУУ, БУУ, МАИ, КТР, АКШ

2. Биринчи муунунан кыскартылган с ѳ зд ѳ р:

химфак, физприбор, турфирма, районо, облсот ж.б.

з. Кыскартылган киринди жана кызматчы с ѳ зд ѳ р:

д.у.с., т.a., б.а., ж.б.

Кыскартылган с ѳ зд ү н ѳ зг ѳ ч ѳ л ү кт ѳ р ү ;

-бир аталышты билдирип, бир суроого жооп берет;

- бир с ү йл ѳ м м ү ч ѳ л ү к милдет аткарат;

-баш тамгаларынан кыскарган с ѳ зд ѳ рг ѳ м ү ч ѳ кыска айтылышы боюнча уланат.

Мисалы:

Кыргызстан - БУУга м ү ч ѳ .

МАИнин кызматкерлери жол коопсуздугун к ѳ з ѳ м ѳ лд ѳ ш ѳ т

Кош сөздөрдүн сөз айкашынан айырмасы

Кошмок с ѳ з бир гана т ү ш ү н ү кт ү атап, бир гана суроого жооп берет.

Демек, кошмок с ѳ з бир т ү ш ү н ү кт ү атайт.

Бала бакча (эмне?)

Темир жол (эмне?)

Жардам бер үү (эмне кылуу?)

Карап туруу (эмне кылуу?)

Мала кызыл (кандай?)

Он тогуз (канча?)

С ѳ з айкашынын ар бир компоненти ар башка т ү ш ү н ү кт ү атап, ѳ з- ѳ з ү нч ѳ суроого жооп берет. Демек, с ѳ з айкашы эки т ү ш ү н ү кт ү атайт.

Бала тарбиясы ( кимдин?/эмнеси?)

Темир эшик (кандай?/ эмне?)

Тамак-аш бер үү (эмнени?/ эмне кылуу?)

Шыбырап с ү йл ѳѳ (кантип?/ эмне кылуу?)

Он тогуз окуучу (канча?/ ким? )

Кош с ѳ зд ѳ рд ү н орфографиясы

Кош с ѳ зд ѳ р ар дайым дефис менен жазылат: чай-чамек, ага-ини, улуу-кич үү , мал-сал, а ң -сезим, эртели-кеч ж.б.

Кошмок с ѳ зд ѳ рд ү н орфографиясы:

-к ѳ з айнек, аба ырайы, к ѳ з караш ж.б. Ар бири маани берген т ү г ѳ йл ѳ рд ѳ н куралган кошмок с ѳ зд ѳ рд ү н ал т ү г ѳ йл ѳ р ү б ѳ л ѳ к жазылат.

- тилгат эмес тил кат, колгап эмес кол кап.

Жанаша айтылган эки с ѳ зд ү н биринчиси уя ң ү нс ү з менен аяктап, кийинкиси каткала ң ү нс ү з менен башталып колдонулса, каткалан ү нс ү з жумшарып айтылат, бирок жазууда ага жол берилбейт жана айрым-айрым жазылат.

- алмончок, карагат, балжууран, карамурт ѳ з.

Булар - кошмок с ѳ зд ѳ р. Качанкы бир убактарда эки с ѳ зд ѳ н турган. Бирок б ү г ү нк ү к ү нд ѳ тутумундагы с ѳ зд ѳ рд ү н бири лексикалык маанисинен ажырап калгандыктан, булар бир жазылат.

- Чон-Сары-Ой, Жалал-Абад, Кара-Балта ж.б.у. с.

Булар да - кошмок с ѳ зд ѳ р. Болгону географиялык энчил үү аталыштар болгон себепт үү ар бир с ѳ з ү баш тамга менен башталып, дефис аркылуу жазылат.

- Торугарт, Каракол, Чаткал, Ке ң кол, Алам ү д ү н.

Булар да - кошмок с ѳ зд ѳ р. Тутумундагы с ѳ зд ѳ рд ү н бири б ү г ү нк ү к ү н ү лексикалык мааниге ээ болбогондуктан, чогуу жазылат.

Бириккен с ѳ зд ѳ р - татаал с ѳ зд ѳ рд ү н

биригишинен жасалган ж ѳ н ѳ к ѳ й с ѳ зд ѳ р. Мисалы:

кулач (кол ач), минтип (мындай этип), быйыл (бул жыл) ж.б.

Эскерт үү !

Бириккен с ѳ зд ѳ р, эки с ѳ зд ү н биригишинен жасалса да, ж ѳ н ѳ к ѳ й эле с ѳ зд ѳ р болуп саналышат.

Берилген сөздөрдүн кайсылары дефис менен жазылат?

беш алты

аба ырайы

ү ч ү чт ѳ н

ѳ н ѳ р жай

кол кап

оюн к ү лк ү

ден соолук

эртели кеч

ү й б ү л ѳ

баш кийим

калем сап

кийим кече

жер суу

он беш

бет май

мал м ү лк

кызыл ашык

ата мекен

ээр токум

кеп с ѳ з

той топур

кара тору

кызыл ала

ак кара

кат кабар

азык т ү л ү к

турак жай

айыл кыштак

Бириккен с ѳ зд ѳ рд ү н кайсы эки с ѳ зд ү н бириг үү с ү н ѳ н жасалганын тап.

б ү г ү н..

б ү рс ү г ү н ү

быйыл....

былтыр.

ѳ г ү н ү ....

минтип.

антип....

ушинтип.

ошентип..

тигинтип..

кантип.

т ү н ү ч ү нд ѳ

каер.....

ѳ й ү з...

таене..

таяке.

байке.

агайын...

кайната.

кайни….

апкел.

каякка.

келатат.

баратат....

алпар.

алпер.

унчукпа...

кулач....