Саха литературатын уруогар экономика киллэһиктэрин нөҥүө сиэрдээх майгыга иитии.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үөрэҕин министиэристибэтэ

М.К.Аммосов аатынан ХИФУ А.Е.Кулаковскай аатынан үнүстүтүүтэ

«Үөһээ Бүлүү улууһа» муниципальнай тэриллии улуустаа5ы үөрэх салалтата

Нам орто оскуолата – муниципальнай бюджетнай уопсай үөрэхтээһин тэрилтэтэ

Саха литературатын уруогар

экономика киллэһиктэрин нөҥүө сиэрдээх майгыга иитии.

И.Л.Кондаков аатынан Бүлүү гимназиятын

саха тылын, литературатын 1 категориялаах учуутала

Семенова Лилия Васильевна

Үлэ тутула

Киирии

I бас: Саха тылын, литературатын уруоктарыгар экономика киллэһиктэрэ

1.1 Экономическай тиэмэлээх суругунан үлэлэр

1.2 Өс хоһоонноро

1.3 Билиҥҥи олоххо сыһыаннаах бэргэн этиилэр

1.4 Экономика тиэрминнэрин, архаизмнары быһаарыы

1.5 Литературнай задачалар

1.6. Диспут

1.7.Уруок араас формалара

II бас: Иитийиэхтэнэр сиэр-майгы

III бас: Оҕо билиитин, өйүн-санаатын тургутар үлэ көрүҥнэрэ

IV бас: А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй айымньыларыгар экономика киллэһиктэрэ

Түмүк

Сыһыарыы

Туһаныллыбыт литература

Киирии

Эргиэн-урбаан сайдыытын кытта биһиги күннээҕи олохпутугар тэҥҥэ араас уустук өйдөбүллэр, ону бэлиэтиир элбэх саҥа тиэрмин баар буолла. Бүгүҥҥү күн оҕо оскуола саастан ырыынак сыһыаныгар киэҥник тэнийбит уонна ордук суолталаах өйдөбүллэри уонна тиэрминнэри үчүгэйдик билэрин, өйдүүрүн ирдиир.

Үөһээ Бүлүү улууһун Нам орто оскуолата Петр Петрович Кондратьев салалтатынан республикатааҕы экспериментальнай былаһаакка быһыытынан үлэлээбитэ 10 сыл буолла. Экономическай хайысхалаах оскуолалары бэйэмсэх, харчы эрэ туһугар хамныыр дьоннору иитэн таһаараҕыт диэн этэллэр. Биһиги оскуолабыт үөрэнээччи өй-санаа, сиэр-майгы өттүнэн сайдыылаах буоларын туһугар үгүс үлэни ыытар.

Литература – олох сиэркилэтэ. Онон үөрэнээччи теоретическай билиитин саха литературатыттан ылбыт билиитинэн чиҥэтэр, ырытан, ырыҥалаан көрөр.

Экономика биридимиэтин сүрүн хайысха гынан үөрэтэр кылаастарга дьиэ-кэргэн бүддьүөтүн сатабыллаахтык салайар, дьаһаллаахтык тэринэр, барыыстаахтык былаанныыр хаһаайыны эрэ иитэн таһаарыы тутах, киһилии сиэри-майгыны кытта биир тэҥник, кэккэ тутан үөрэтэр наадалаах. Оннук эйгэни биһиги литература уруоктарыгар маннык тэрийиэхпитин сеп.

Сыллааҕы үлэ соруга:

1. Рыночнай экономика сүрүн өйдөбүллэрин, салааларын, тиэрминнэрин, архаизмнары, экономическай суолталаах өс хоһооннорун биллэрии;

2. Оҕо дьиэ кэргэнин бюджетын ааҕар-суоттуур, эбии үп киллэрэр суолу тобулар, ону былаанныыр, бэйэтин уонна дьону салайар, бөлөҕүнэн улэлиир дьоҕурун сайыннарыы.

3. Бигэ туруктаах дьиэ кэргэни тэринэргэ бөҕө санаалаах хаһаайыны, норуот, дойду туһугар ыалдьар, сайдыы туһугар улэлэһэр киһини иитии.

I бас: Саха тылын, литературатын уруоктарыгар экономика киллэһиктэрэ

Саха тылын, литературатын уруоктарыгар экономическай компоненнар маннык халыыбынан киирэллэр:

1.1 Экономическай тиэмэлээх суругунан үлэлэр (диктант, аахпыттан суруйуу, өйтөн суруйуу, эссе): «Маркетинг диэн тугуй?», «Менеджер», «Мин сайыҥҥы туһалаах сынньалаҥым», «Хара үлэ – үрүҥ үлэ», «Харчы хантан кэлэрий?», «Нэһилиэккэ туһалаах техника», «Иэс», «Хамнастаах улэ» о.д.а.

1.2 Өс хоһоонноро:

1. Баайбын диэн бадаҕыйыма, дьадаҥыбын диэн сэнэнимэ.

2. Харчы тыаһаатаҕына хаһаак хамсыыр.

3. Тиитин охтотторор, тииҥин итигэстиир

4. Сатабыллаах саһыл саҕалаах

5. Барыһымсах буола сылдьан маҥкырыыт буолбукка дылы

6. Киһи киэнигэр баҕарыма – бэйэҥ киэниттэн матыаҥ

7. Идэлээҕи кытта олоруоц – идэлээх буолуоҥ, түөкүнү кытта олоруоҥ – түөкүн буолуоҥ

8. Сүрэ5э суох сүүс сүбэлээх

9. Кыһал5а кыһыл талах кымньыылаах

10. Үлэ үксэ, тыл аҕыйаҕа үчүгэй

11. Халлаантан ас түһүө диэн айаххын атыма

12. Илии хамнаатаҕына, айах хамныыр

13. Алдьатыы - дөбөҥ, оҥоруу - уустук

14. Үтүө киһи үтүөтүн үс үйэ тухары умнуллубат

15. Биэрэр илии сылайар, ылар илии сылайбат

16. Айанныыргар аһы, бараргар маһы бараама

17. Тиэтэйбит сыарҕа сыыр анныгар хаалар, тиэтэйбэтэх сыарҕа сыыр үрдүгэр тахсар

18. Нуучча эрэ хараҕын уута суох

19. Сухаһыт оҕус курдук киһи

20. А5ал диэтэххэ антах хайыһар, кулу диэтэххэ курус гынар

1.3 Билиҥҥи олоххо сыһыаннаах бэргэн этиилэр:

1. Yп-харчы аныгы оло5у хамсатар аарыма күүс буолар. Yптээх-харчылаах буолуу биhирэниэхтээх.

2. Yбу-харчыны олоххо сурун сыал-сорук курдук буолбакка, сыалы-соругу ситиhэргэ тирэх курдук ѳйдѳнуллуѳхтээх.

3. Yбу-харчыны үҥэр таҥара оҥостуу, харчыга хараҥарыы, үпкэ үлүhүйүү киhини дьоллообот.

4. Yбу-харчыны ыhар-то5ор, туhата суохха барыыр – түктэри быhыы.

5. Дьон-сэргэ баайыгар-дуолугар ымсыырар, ордугургуур – алдьатыылаах суол.

6. Yп-харчы киириитин-тахсыытын былаанныыр, бэрээдэктиир, хонтуруоллуур сѳптѳѳх.

7. Yп-харчы уон гыммыт биирин үтүѳ дьыалаҕа аныыр, дьиэ-кэргэҥҥэ үбүнэн-харчынан кѳмѳлѳhѳр махталлаах суол.

8. Күчүмэҕэй куҥҥэ анаан хаhаастаах буолар наада.

9. Харчы киhи-аймах кѳлѳhунэ буолар. Yбу-харчыны сыаналыыр, харчы хантан кэлэрин оҕоҕо ѳйдѳтуу булгуччулаах.

1.4 Экономика тиэрминнэрин, архаизмнары быһаарыы:

Саха литературата 7 кылаас

1. «Сиэр-туом тойуктара»: буут (10с)

2. «Уруу алгыһа»: аҕа ууһун баһылыга (16с)

3. Алгыс: кыстык, сайылык, отор (22с)

4. «Чабычах»: хамначчыт (32с)

5. А.И.Софронов айар улэтэ: буржуазия (39с)

6. А.И.Софронов «Куоратчыт»: тардыы, иэс, отучча суус (41с), кытарах бургунас, атыы аһа (43с), сухаһыт оҕус, кылгас сонноох, бас били (45), куорат (46с), баһаар, сыана, харчы, бэдэрээт, уу харчы, ыраас харчы, тыа дьоно(47с), арсыын, көмүс харчы, солкуобай аҥара сибиэт (48с), бааннаах(49с), барыс (50с), кутуу чэй (51с), табаар (52с)

7. «Сүрэх»: үлэһит, хамначчыт, кулут, кумалаан (58с)

8. «Ачаа»: общественнай түһүү-тардыы, омурҕан, барыыс, соҕотуопка, арсыын, албын хаачыстыба, бирэдиитэл,колхоз, ремонт, дьиэ куортама, тардан тиэнии, «урут албына суох, көнө киһи – акаары, оттон албын киһи - өйдөөх аатырара»

9. «Бэйэтэ эмтиэкэ»: тоҥ күөс холобурдаах

10. «Баһырҕас»: саппаас, алларанаан айан, үлэ, матырыйаал, конкурс, саҥа арыйыы, сиртэн хостонор баай, газ, былаан, опыт, боротокуол, саҥа ньыма, бааһынай, специалист, дилетант

11. «Наара Суох»: саат куттарыы, харчы, манньа, кинээс

12. «Дээбикий хоһуун»: саьаан, колхоз киинэ, хамначчыт, хаамыы, 9 ох сир, дьаһаах-туһээн, хаһаак, президент, империализм, политика

13. «Кыһыл Бэргэһэчээн уо…»: барыыс, ночоот, үп-ас, «Баһылайка сырыытын сылдьан кэллим»

1.5. Литературнай задачалар: Алампа «Куоратчыт», В.Гаврильева «Кыһыл Бэргэһэчээн уо.д.а.», Алампа «Олох оонньуура», А.Аччыгыйа «Сааскы кэм» о.д.а. айымньыларынан.

1.6. Олоххо баар түгэннэри быһаарсыы (диспут). О5олор ымпыктарынан уонна ыйытыыларынан сирдэтэн санаа атастахтарына, сиэр-майгы боппуруостара толкуйданаллар, ей-сурэх меккуерэ ерукуйэр, саца-ицэ тахсар, толкуй тобуллар.Холобур:

Алампа “Куоратчыт” кэпсээнигэр:

- Ыстапаан туох куьа5ан кыдьыктаах эбитий? Ол кинини туохха тириэртэ?

- Ыстапаан кэмсиммит дуо? Ол туохтан кестеруй?

- Кэпсээн тумугэ тугу кердереруй?

- Ыал а5ата ханнык хаачыстыбалаах буолуохтаа5ый?

- Ыстапаан ал5аьыттан туохха үөрэнниҥ

1.7. Уруок араас формалара: дьаарбаҥка - уруок, реклама-уруок, аукцион-уруок, быыстапка-уруок о.д.а.

II бас: Иитийиэхтэнэр сиэр-майгы

Үлэ түмүгэр маннык сүрүн сиэр-майгы иитиллэр:

1. Дьон үлэтин сыаналаа

2. Айыы киһитэ аһыныгас

• кумалааан (Э.Эристиин«Хачыгыр»,И.Гоголев «Хара кыталык»)

• Саха атыыһыттара – меценаттар (А.Кулаковскай «Кэччэгэй баай»), дьиҥ олохтон холобурдар.

• Ыалдьытымсах буолуу (А.Уваровскай «Ахтыылар»)

1. Сатабыллаах буол: Алампа «Олох оонньуура»

2. Түс-бас дьахталлар

«Түс майгылаах сытыы санаалаах дьиэмсэх дьахтар – саха дьахтарын ыраах улахан аҥарын майгыта. 20-30 сүөһүтүнэн дьиэтиттэн толору кытыйаны оҥорор» (Уваровскай «Ахтыылар», Н.Якутскай «Төлкө»)

1. Куһаҕан кыдьыктары утары охсус: арыгы, табах, хаарты, кирэдьиит

Алампа «Куоратчыт»: Ыстапаан – кылгас сонноох киһи. Дьиэ кэргэҥҥэ аҕа оруола. А.Кулаковскай «Өй, сүрэх икки мөккүөрэ»

1. Дьон ордугар ымсыырыма. Дьону сүүлүктээһин, уоруу, дьоҥҥо куһаҕаны оҥоруу бэйэҕэ эргиллэн кэлэр. С.Омоллоон «Ачаа», Алампа «Олох оонньуура», Н.Неустроев «Куһаҕан тыын»

2. Дьолгун харыстаа, мүччү тутума: Алампа «Дьол икки Сор икки». Дьол тосхойбут киһитэ тоҕо «хараҕа туолбатый, санаата сиппэтий», дьоллоохпун дэммэтий? Икки атахтаах дьолун мүччү туппат наадатыгар тугу таҥара оҥостуон сөбүй? (киһини, өй күүһүн, тапталы, үлэни, малы-салы)

3. Ийэ дойдугун таптаа, харыстаа. Олоҥхоҕо абааһы бухатыырдара тоҕо Орто дойдуну былдьаһалларый? Сирэ быйаҥнаах, уута көмүс хатырыктааҕынан, баай хара тыата күндү түүлээҕинэн, бодоҥноох сүһүөхтээҕинэн толору.

4. Ийэлээх-аҕаҕын ытыктаа. Халыым. «Суоһалдьыйа Толбонноох», Н.Якутскай «Төлкө», А.Уваровскай «Ахтыылар», Н.Неустроев «Куһаҕан тыын».

III бас: Оҕо билиитин, өйүн-санаатын тургутар үлэ көрүҥнэрэ:

• Диктант

• Эссе

• Тургутук

• Тиэрминнэр суолталарынан бэрэбиэркэлиир үлэ

• Дьыалабыай – оонньуу

• Бэйэни тургутан көрүү (самооценка)

Оҕо уруокка ылбыт экономическай уонна сиэр-майгы туһунан билиитин толору арыйар көрүҥүнэн эссе буолар. Бу суругунан улэҕэ үөрэнээччи экономика эйгэтин билиитэ, тус бэйэтин санаата, сыанабыла, олоҕу көрүүтэ, сыаннастара көстөр.

IV бас А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй

айымньыларыгар экономика киллэһиктэрэ

Саха литературатын төрүттээччи, төрөөбүт тылын, норуотун историятын уонна культуратын чинчийээччи, фольклорист, сырдатааччы, наука араас салааларыгар маҥнайгы суолу тэлээччи, учуутал, гуманист-бөлүһүөк Алексей Елисеевич Кулаковскай алгыһынан саҕалаабыт литературатыгар айымньылара аҥаардас саха олоҕунан муҥурдаммакка, общество бүтүннүүтүн сайдыытын күттүөннээх боппуруостарын, норуоттар бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларынааҕы сыһыаннаһыыларын, улахан норуоту кытта кыра омук алтыһыытын, бэйэтин норуотун уруккутун, билиҥҥи олоҕун-дьаһаҕын уонна кэлэр кэскилин, киһи аймах үрдүкү сыаннастарын анааран көрдөрөллөр. Онон Өксөкүлээх айымньыларыгар экономика киллэһиктэрэ бэрт дөбөҥнүк киирэллэр. Холобур:

1. “Байанай алгыһа”

Ыйытыылар:

• Булчут баай хара тыа иччилэриттэн тоҕо наһаа үҥэн-сүктэн туран көрдөһөрүй? (олоҕо баай хара тыа иччитэ төһөнү бэрсэриттэн тутулуктаах)

• Булчут Баттах Сарын уолу, Маҥан Чацыйы, Таһын Курбайы туох диэн айах тутарый, көрдөһөрүй? (кэлбит булду үргүтэр, мэһэйдиир буолаайаҕыт диэн)

• Күннээҕи олоххо маннык көстүүнү туох диэн ааттыыбытый? (Бэрик)

• Бэрик биэрэр наадалаах дуу, суох дуу? Холобурдааҥ. Махтал бэлиэтин бэлэх биэрбитиҥ бэрик буолар дуо?

Тыллар суолталарын быһаарыы: аҕам анах, туҥуй анах, харгыстыыр-хаарчахтыыр, сөгөлөөн

1. “Кэччэгэй баай”

Ыйытыылар:

• Төһө элбэх харчылаах эбитий? (хара харах харахтаабатах, хаптаҕай кулгаах истибэтэх халыан элбэх харчылаах, икки атахтаах ситэн сэрэйбэтэх иирбит элбэх харчылаах киһи)

• Ол аата быһа холоон төһө сууммалааҕа буолуой?

• Оннук баай киһи тоҕо хобдох олохтоох эбитий? (дьонуттан, оннооҕор бэйэтиттэн кэччэнэр эбит)

• Майгыта-сигилитэ хайдаҕый?

• Дьон кинини хайдах саныылларый?

Историческай комментарий:

• Баай эрэ барыта кэччэгэй буолбат, дьонун-сэргэтин туһугар үгүс үтүөнү үөдүппүт баай дьон да элбэхтэрэ. Холобур, Үөһээ Бүлүү баайа Дьөгүөр Батаакап куораттыыр аартык суол оҥотторбута билигин да баар. Бүлүү Хандыы баай уола Никифор бэйэтин дьиэтин оскуола оҥорбута. Маннык дьону туох диэн ааттыылларый? (Меценат)

• Билигин меценатство баар дуо? Холобурдааҥ.

Литературнай задача: Сыһыы-сыһыы муҥунан сыспай сиэллээҕи сыталлаахтык сырыырҕаппыт кэччэгэй баай 5 сыһыылаах. Ол сыһыылара хас биирдиилэрэ га иэннээхтэр. Хас биирдии 4 кв.м. биирдии сылгы тиксэр буоллаҕына кэччэгэй баай хас сылгылааҕый?

Тылар суолталарын баһаарыы: кэмэй, титиик, кулуба, кинээс, хамначчыт, үтэ, сиэртимэ, тардыы

1. “Өрүс бэлэхтэрэ”

Тыллар суолталарын быһаарыы: хоой хостуурдаах, энньэ-сэтии, добугуор, ахса биллибэт, көп түһэр, иитимньи, тиийбэт-түгэммэт иэннээх

Ыйытыылар, сорудахтар:

• Айымньыга ахтыллар өрүстэри, үрэхтэри картаҕа булан көр. Сиртэн хостонор, тыаларын-ууларын баайдарын бэлиэтэн.

• Бүлүү сүнньэ туох баайдааҕый?

• Өлүөнэ өрүс уонна Муустаах муора хотун бэйэ-бэйэлэрин хайдах ыҥырсалларын болҕойон көр, таблицанан наардаа. (Өлүөнэ: Хотун эбэкэйим, аар хатын эбэкээм, улуу муора хотуон, кырдьаҕас эбэкээм, эбэкээ; Муустаах муора: Акаары кыыс, акаары далаҕа, үөдэн үрүйэ, акаары абааһы, хотуой, абааһы кыыс, богдо үрүйэ). Таблицанан сирдэтэн бу икки уобарастары ырыт.

• “Өрүс бэлэхтэрин” аллегорическай айымньы дииллэр. Өлүөнэ өрүһүнэн уонна Муустаах муоранан автор тугу сирэйдээн көрдөрбүтэ буолуой? (Саха сирэ уонна Арассыыйа сыһыаннарын)

• Ол кэмтэн ыла биир үйэ ааста. Саха сирин уонна Арассыыйа экономическай сыһыаннаһыыларыгар туох эмит уларыйбыт дуо?

• Өйтөн суруйуу: “Сахам сирин сайдар саҕахтара”

1. “Өй, сүрэх икки мөккүөрэ”

• Киһини ороскуокка туох тэбэр эбитий? Наардаа.

• Сүрэх баҕатынан олорбут ордук дуу, өй этэринэн дуу?

• Сүрэх уонна өй туһунан өс хоһооннорун булан сурун. Ырытыы.

1. “Оттоку олук алгыһа”

Тыллар суолталарын быһаарыы: оттоку олук

Аныгы саха уобараһа: нуучча-саха ньургуннарын кытта доҕордоһор, үрдүк үөрэхтээхтэри кытта үөрдүһэр, бэрт мэйиилээхтэри кытта сэргэстэһэр, албастаах санаалаахтарга баһыйтарбат, элбэх тутууну ыытар, ынах-сылгы сүөһүнү үөдүтэр, үгүс үптээх-баайдаах, харчылаах, киэҥ ыырдаах-сырыылаах, элбэх сиринэн кэпсэтиилээх,билсиилээх, дьоҥҥо ытыктанар, бэйэ норуотугар дурда-хахха буолар, саталлаах салайааччы, кыаммакка көмөлөһөр, сытыы-кылыс тыллаах, көлдьүнү күөйэр

1. “Куорат кыргыттара”

• Былыргы куорат баай ыалын кыыһын таҥаһа-саба төһө сыаналааҕый?

• Билиҥҥи ыал сынньалаҥ биэчэри ыытарыгар төһө ороскуотурарый? Ааттаталаа, суоттаа.

1. “Ойуун түүлэ”

Кэпсэтиһии, мөккүөр тиэмэлэрэ: Демография (сир, ас тиийбэт буолуута, генномодифицированнай бородууксуйа, сэрии биричиинэтэ). Кыра уонна улахан омук сыһыаннара. Тимир суол уонна кэлии омук.

• Туохтаан сылтаан сутаатылар? (судаарыстыба хаһаайыстыбатын сатаан салайбатахтарыттан төрүөттээх: баабырыка, собуот быраҕыллыбыт, оҕуруот аһа олордор, бурдук ыһар уурайбыт, сиэмэлэрин, сүөһүлэрин сиэн кээстэр)

• Саха сиригэр кэлии омук халҕаһалыы анньан кэлиитигэр сөпкө дьаһанан олорботохпутуна хайдах дьылҕаланыыһыбытый?

• Автор быыһанар суолу туохха көрөрүй? (Үөрэххэ)

1. “Саха интеллигенциятыгар сурук”:

• Диктант: “Чэй”

• Аахпыттан суруйуу: “Көс дьон уонна сири бас билии”, “Сири туһаныы”, “Сир оҥоһуута”, “Сүөһү иитиитэ”,

• Айар сорудахтаах аахпыттан суруйуу: “Балык”, “Сылгы иитии”

• Айар сорудахтаах диктант: “Олохтоох бородуууксуйа”

• “Экономическай балаһыанньа уонна предприятиелар” баһы ааҕан, ырытан баран бизнес-былаан оҥоруу.

Түмүк

Үөрэнээччи, литература уруогуттан ылбыт билиитигэр олоҕуран, дьиэ кэргэнин бюджетыгар көхтөөх кыттыыны ылар, барыыстаахтык толкуйдуур, экономика эргииригэр толлон туран хаалбакка, сөптөөхтүк дьаһанан олорор, дьон кыһалҕатын өйдүүр, ырыынак дьаалхааныгар киһилии сиэрин сүтэрбэт киһи буола үүнүөхтээх. Олох дьон сыһыаныттан турарын, үтүѳ, эйэҕэс, сайаҕас сыһыан эрэ үтүѳнү үѳдүтэрин үѳрэнээччилэргэ ѳйдѳтүѳххэ. Толкуйдаах, сиэрдээх киһи үлэһит буолар, кини үлэтиттэн бэйэтэ эрэ барҕарбат, дьон-сэргэ туһанар буоллаҕына эрэ, кини дуоһуйуо, киһибин, олоҕу олоробун, олордум дии саныа.

1№ сыһыарыы

Кылаас: 7

Тиэмэ: «Кырыыстаах кытта теруебут кыдьык» (А.И.Софронов «Куоратчыт» кэпсээнинэн интегрированнай уруок: саха литературата, экономика, география)

Уруок тиибэ: комбинированнай

Уруок сыала:

1. О5о5о кэпсээн туруорар проблемаларын, тыа, куорат бэлиэлэрин, уратыларын, хамнас ейдебулун, табаарга сыана быьыыны биллэрэр.

2. О5о санаатын сааьылаан, ситимнээн этэр, аахпыты ырытан, ырыцалаан керер, куолаан улэлиир дьо5урун сайыннарар, тылын саппааьын байытар.

3. Ордук уол о5ону чел оло5у тутуьарга, эппиэтинэстээх, сатабыллаах хаьаайын буоларга иитэр.

Уруок тэрилэ: электроннай таблицалар, о5олор уруьуйдара, Чагылысов И.И. «Дьиэ-кэргэн экономиката»

1. Тэрээьин чаас:

• Дорооболоьуу

• Ейге-санаа5а бары уьугуннарыы:

- Бугун сарсыарда оскуола5а кэлэн иьэн теье тоцнугут?

- Туох буолбут киьи тыбыс-тымныы кыьыццы кун сыар5алаах о5уьунан куоракка турунуой? (улахан кыьал5а5а ылларбыт киьи)

- О5олоор, тыа киьитэ куоракка туох наада5а киириэн себуй? (кердерунэ, эмтэнэ,эт-уут туттара, чэпчэки сыана5а табаар, бородуукта ыла, куулэйдии)

1. Саца тиэмэ:

1. «Тыа сирэ уонна куорат»:

• Ыстапаан куораты се5ер-махтайар кэрчигин (43 с) булан аа5ыы.

- О5олоор, куоракка аан мацнай тиийбиккитин санаац эрэ. Эьигини хайдах иэйии кууспутай?

- Оттон Ыстапаацца туох санаалар киирбиттэрий?

• Учуутал иьитиннэриитэ.

• Куорат – бедец олохтоох пуун; административнай, промышленнай, культурнай, атыы-эргиэн киинэ. Куораттары уерэтэр наука «геоурбанистика» диэн ааттанар.

• Урбанизация – куорат уонна куорат нэьилиэнньэтэ улаатыыта.

• Куорат дэриэбинэттэн уратыта:

• Нэьилиэнньэтэ 12 тыьыынчаттан элбэх

• Тыа хаьаайыстыбата суох

• Куорат араастара: промышленнай, транспортнай, научнай, многофункциональнай, курорт-куорат

• Куорат нэьилиэнньэтин ахсаанынан араастара: кыра (20 тыь), орто (120 тыь), улахан (200 тыь), бедец (250 тыь), миллионер-куораттар

• Саха сиригэр 13 куорат баар: 5 республиканскай суолталаах куорат (Дьокуускай (200 тыь тахса), Мииринэй, Нерюнгри (100 тыь кэрицэ), Ньурба, Покровскай); 8 улуус суолталаах куорат(Алдан, Верхоянскай (2 тыь), Булуу, Елуехумэ, Ленскэй (10 тыь), Орто Халыма (4500), Томмот, Удачнай)

- Ыстапаан ханнык куоракка этин атыылыы киирбитэй? Ону хантан билэбит? (Дьокуускай. Ол са5ана а5ыйах куорат бара. Автор киин улууска олорбута, улэлээбитэ)

1. «Ыстапаан ал5аьа»:

- Ыстапаан этин теье барыстаахтык атыылаабытый?

-Эьиги эккитин теье сыана5а, хайдах батарыа этигитий? (диспут)

• Табаар сыанатын быьыыга учуоттанар:

• Табаар оцоьуллан тахсыытыгар барбыт ороскуот (себестоимость)

• Нэьилиэнньэ бу табаарга теье наадыйара (спрос)

• Дохуот – оцорон таьаарбыт бородууксуйац, ецец иьин дьон эйиэхэ телуур харчылара ороскуоккун сабан, ордон тахсара ааттанар.

- Ыстапаан этин олус чэпчэки сыана5а атыылаан кэбиспитэ туохтан теруеттээ5ий? (Сааьын тухары элбэх харчыны илиитигэр туттан кере илигэ, ол иьин харчыны сатаан туттубат, билбэт. Арай о5онньорго бэдэрээккэ киирэригэр 15 сууьу уу харчынан ылбыт. Былыр хамнастарын уксун этинэн-уутунэн, тацаьынан-сабынан аахсаллара)

- Оттон билигин хамнастарын хайдах аахсалларый?

• Повременная оплата – киьи 1 чааска, эбэтэр 1 смена5а n суумманы ылар. Бу n суумманы киьи хас чаас, смена улэлээбитигэр тегуллээн кэбиьэбит, оччо5о бу киьи хамнаьа тахсан кэлэр.

• Сдельная оплата – хамнаьы теье объемнаах табаары оцорон таьаарбыккынан аахса5ын.

• Должностной оклад – ыйга теье суумманы ылыахтаа5а чопчу биллэр, теье бириэмэ улэлээбититтэн, теье табаары оцорон таьаарбытыттан тутулуга суох.

• Дополнительный заработок – учугэй таьаарыылаах улэц иьин бириэмийэ.

1. «Ыстапаан кыдьыгын тумугэ»:

- Ыстапаан туох куьа5ан кыдьыктаах эбитий? Ол кинини туохха тириэртэ?

- Ыстапаан кэмсиммит дуо? Ол туохтан кестеруй?

- Кэпсээн тумугэ тугу кердереруй?

- Ыал а5ата ханнык хаачыстыбалаах буолуохтаа5ый?

1. Тумук

- Бугуццу уруоктан туох санаа5а кэллигит, Ыстапаан ал5аьыттан туохха уерэннигит?

• Дьиэ5э улэ: «Куорат уонна тыа оло5о» толкуй-сурук.

2№ сыһыарыы

«Сатабыллаах саьыл са5алаах»

(Орто, урдуку кылаастарга аналлаах интегрированнай (экономика, саха литературата) элективнэй куурус барыла)

Быьаарыы сурук

Эргиэн-урбаан сайдыытын кытта биьиги куннээ5и олохпутугар тэццэ араас уустук ейдебуллэр, ону бэлиэтиир элбэх саца тиэрмин баар буолла. Бугуццу кун о5о оскуола саастан ырыынак сыьыаныгар киэцник тэний бит уонна ордук суолталаах ейдебуллэри уонна тиэрминнэри учугэйдик билэрин, ейдуурун ирдиир. Уерэнээччи теоретическай билиитин саха литературатыттан ылбыт билиитинэн чицэтэр, ырытан, ырыцалаан керер. Куурус 23 чаастаах.

Сыала: дьиэ-кэргэн экономикатын сатабыллаахтык салайар, дьаьаллаахтык тэринэр, барыыстаахтык былаанныыр хаьаайыны иитэн таьаарыы.

Соруга:

1. Рыночнай экономика сурун ейдебуллэрин, салааларын, тиэрминнэрин, архаизмнары, экономическай суолталаах ес хоьооннорун биллэрии;

2. О5о дьиэ кэргэнин бюджетын аа5ар-суоттуур, эбии уп киллэрэр суолу тобулар, ону былаанныыр, бэйэтин уонна дьону салайар, беле5унэн улэлиир дьо5урун сайыннарыы.

3. Бигэ туруктаах дьиэ кэргэни тэринэргэ бе5е санаалаах хаьаайыны иитии.

Эрэйиллэр тумук: о5о, бу куурустан ылбыт билиитигэр оло5уран , дьиэ кэргэнин бюджетыгар кехтеех кыттыыны ылар, барыыстаахтык толкуйдуур, экономика эргииригэр, толлон туран хаалбакка, септеехтук дьаьанан олорор киьи буолар.

Дьарык барыла

(23 чаас)

Туһаныллыбыт литература

1. Аралова М.А. Классный час играючи. Выпуск 1. – М.: ТЦ Сфера, 2004. – 64с

2. Быганова В.И. Краткий русско-якутский словарь экономических терминов / ИГИ АН РС(Я). – 2-е изд. – Якутск: Изд-во ЯНЦ СО РАН, 2007. – 68с.

3. Ермоленко М. социально-экономическая подготовка сельских школьников: метод активной самостоятельности // Экономика в школе №1 (31) 2005 Научно-методическое издание. – М. Издательский дом МПА – Пресс – 2005. – 129-135с.

4. Кузнецова Е. Преподавание курса «Основы потребительских знаний» в форме факультатива // Экономика в школе №1 (31) 2005 Научно-методическое издание. – М. Издательский дом МПА – Пресс – 2005. – 55-60с.

5. Кулаковскай А.Е. Ырыа-хоһоон – Дьокуускай: Бичик, 2012.-368с

6. Пелих А.С. Бизнес-план или как организовать собственный бизнес. – 2-е изд., перераб. И доп. – М.: «Ось-89», 2003. – 96с

7. Чагылысов И.И. Дьиэ-кэргэн экономиката / Дьокуускай. – 1994