Ýyldyzlar hakynda ylym.

Ýyldyzlar barada ylym.

“ Ýyldyzlar hakynda ylym”

Alym Biruny ýyldyzy boýunça ýagty sünbülänuň astynda doglupdyr. Alymyň täleýnamasynda Sünbüle ýyldyzynyň astynda doglanlar belli anyk ylymlarda öz pikirlerini jemläp başarýandyklaryny aýdýar. Häzirki zaman matematikanyň başlangyçlary Alymyň ady bilen aýrylmaz baglanyşykladyr. Hemme siwilizasiýalaryň ulanýan sanlaryny Alym Indiýadan getiripdir, soňky döwürlerde bolsa oňa “araplaryňky” diýlipdir. Bu Ylymda çuňňur düşünjelere eýe bolandygy üçin Onuň geljekki ösüşinigörkezýär. San düşünjesini giňeltýär, kubiçeski taglymatyň deňlemesini,trigonometriki tablisany döretýär. Algebranyň düýbüni tutujy Muhammet ibn musa al-horezmi onuň okuwçysy bolýar. Biruny Astronomiýa ylmyna degişli 45 golaý ylmy eserlerini ýazýar. Onuň iň meşhurlarynyň Biri hem “ Ýyldyzlar hakynda ylym” bolup, 1029-njy ýyllarda ýazyp gutarýar. Kitabyň bize iki görnüşi yagny, arapça hem-de parsçasy gelip ýetýär. Bu kitap sorag-jogap görnüşinde bolup, olar jemi 530 sanysydyr. Kitapda astronomiýa, geometriýa, arifmetika, geografiýa, hronologiýa degişli bolupdyr. Pars dilinde ýazylan görnüşinde Aýyň dürli fazalary görkezilendir.

Hor­mat­ly Pre­zi­den­ti­miz Gurbanguly Berdimuhamedowyň mer­da­na hal­ky­my­za peş­geş be­ren Ber­ka­rar döw­le­ti­mi­ziň bag­ty­ýar­lyk za­ma­na­syn­da Di­ýa­ry­myz­da dür­li ta­ry­hy dö­wür­ler­de yl­my iş­le­ri, der­ňew­le­ri alyp ba­ran meş­hur alym­la­ryň yl­my mi­ra­sy iç­gin öw­re­nil­ýär. Ylym­la­ryň dür­li ugur­la­ry bo­ýun­ça köp­san­ly trak­tat­la­ry ýa­zan Orta Azi­ýa­nyň be­ýik akyl­dar­la­ry­nyň bi­ri-de Abu Reý­han Mu­ham­met ibn Ah­met al-Bi­ru­ny­dyr (973 – 1048 ý.). Onuň 150-den gow­rak yl­my ese­ri bel­li­dir. Ola­ryň kö­pü­si bi­ziň gün­le­ri­mi­ze-de ge­lip ýe­tip­dir. Bi­ru­ny­nyň hä­zir­ki döw­re ge­lip ýe­ten yl­my trak­tat­la­ryn­dan “Hro­no­lo­gi­ýa”, “Hin­dis­tan”, “Geo­de­zi­ýa”, “Mi­ne­ra­lo­gi­ýa” we “Taf­him (ast­ro­lo­gi­ýa)” ýa­ly eser­le­ri­ni bel­le­mek bo­lar. Akyl­da­ryň ast­ro­no­mi­ýa, ma­te­ma­ti­ka we ge­og­ra­fi­ýa bo­ýun­ça “Ma­su­dyň ka­nu­ny” at­ly eser­ler ýy­gyn­dy­sy dün­ýä­niň en­çe­me dil­le­ri­ne ter­ji­me edil­ýär. Aly­myň “Luk­man­çy­lyk­da far­mak­no­go­zi­ýa” ki­ta­by­ny-da (Ki­tap as-saý­da­na fi-i-tib) aý­ra­tyn bel­le­mek bo­lar. Bi­ru­ny 1018-1025-nji ýyl­lar ara­ly­gyn­da “Geo­de­zi­ýa” ese­ri­ni, öm­rü­niň ahyr­ky ýyl­la­ryn­da mi­ne­ra­lo­gi­ýa we “Saý­da­na” at­ly trak­tat­la­ry­ny ýaz­ýar

• “ Ol üýtgeşik adam hem-de öz döwründen öňe giden alym.”

F. Krankow

• “ Biruny ýer ýüzünde ýaşap geçen iň uly geniý.”

Soçau

• “ Ol tebigy bilimler babatda musulmanlaryň arasynda ýetişen iň özboluşly we çuňňur alym.”

Filip K. Hitti

• “ Biruny Yslam äleminiň iň uly alymy.”

Bartold

• “ Ol ähli döwürleriň iň uly alymy.”

Jorj Sarton

“ Masudyň kanunu” Meşhur arap alymlary Kifty bilen Ibn Hatam Birunyny astronom hökmünde Ptolomeýdan soň dünýäde ikinji alym hasaplapdyrlar.Alymlary şu pikire gelmäge iterenem “Masudyň kanuny” bolupdyr. Bu düýpli iş 11 kitapdan ybarat bolup ,Astronomiýadan ýazylan iň oňat eseriň biri diýlip ykrar edilipdir.Alym kitapdaky bölümleri şeýle atlandyrypdyr: 1. Dünýäniň umumy keşbi 2.Hronologiýa 3. Trigonometriýa 4. Sferik astronomiýa 5. Matematik astronomiýa 6.Günüňhereketi 7.Aýyň hereketi 8. Ýeriň,Günüň hem Aýyň özara ýerleşişleri hususan-sa olaryň tutulmagy 9. Hereket etmeýän ýyldyzlar 10.Planetalaryň hereketi 11.Ýyldyzlaryň hem planetalaryň özara ýerleşişleri

„ El-Asarul-Bakiýe an il-kurun al-haliýa” (Geçen nesilleriň ýadygärligi”): taryh, kalendar, medeniýet we astronomiýa bilen baglanyşykly eseri.

Arap dilinde ýazylan bu taryhy - etnografik eser onuň bu ugurdaky iň görnükli eserleriniň biridir. Ol eser şertli “ Gündogar halklarynyň senenamasy” diýlip hem atlandyrulýar. Bu eserlerinde Biruni döwründe özüne mälim bolan dürli halklar, olaryň dinleri, däpleri, Baýramçylyklary we rowaýatlary, şeýle hem ýyl hasaplamagyň dürli ulgamlary, eýýämler we senenamalar barada gymmatly maglumatlary getirýär. Bu eserleriň çapdan çykarylanyna we rus we özbek dillerine terjime edilenine esli wagt geçen hem bolsa, onda bar bolan taryhy, etnografik we geografik maglumatlar, biziň pikirimizçe, entek düýli öwrenilenok hem-de özleriniň mundan beýläk derňelmegine garaşýar. P.G. Bulgakow özüniň Birunynyň ömrüni we ylmy işlerini örenmäge bagyşlan düýpli ylmy barlagynda bu alymyň dünýägaraýşynyň häsiýetli taraplaryny kesgitläp, oňa “Paýhasly yzygiderliligiň hakykaty, tejribäniň üsti bilen görkezilmegiň çeşmelere tankydy göz bilen garamagyň, nadan pikirlere we jedelsiz zatlara gapma-garşy gelýän dogmalara barlyşyksyzlygyň, özüne hem talapkärligiň” mahsus bolandygyny belleýär. Onuň üns merkezinde ilkinji nobatda ol ýa-da beýleki halka syny oturmak ýa-da oturmazlyk meýlinden daşda bolmak bilen adam we jemgyýet durýar. Ahyryna çenli obýektiw bolmaga çalşyp, Biruny adamzat paýhasynyň we medeniýetiniň ösmeginde ähli halklaryň bitiren hyzmatlary barada hormat bilen aýdýar. Onuň ylmy mirasyny öwrenýän uly ylmy barlagçy tarapyndan Biruna alym hökmünde berilen şeýle häsiýetnama onuň diňe bir orta asyrlara degişli bolman, eýsem alymyň şahsyýetine we terjimehalyna degişli käbir maglumatlary hem özünde jemläp, hakykatda bolup geçen taryhy wakalalaryň ýaňy hökmünde peýdaly maglumatlary berýän işlerine has ünsli we çynlakaý garamaga mümkinçilik berýär. Özüniň “Senenamasynda” Biruny “ Horezmiň ilatynyň ýyl hasabyny şol ýurda göçüp gelen pursatlaryndan başlandyklaryny onuň bolsa Isgenderden öň bolandygyny, soňra bolsa Keýkowsyň ogly Syýýawuşyň gelen we Horezme göçüp gelip, özüniň hökümini ähli türkilere ýöreden Keýhysrowyň we onuň nebereleriniň patyşalyk edip başlan ýylyndan bäri hasaplandyklaryny belleýär. Bu bolsa Horezme göçülip geln enden 92 ýyldan soňra bolupdyr.

“ Diňe ylyma daýanyp ýagşylygy özüňe çekip bolar we adaty durmuşda hem, ynançda hem ýamanlykdan daşlaşyp bolar. Eger ylym bolmasa kabul edilip alynyan zadyň ýamanlyk bolman, eýsem gaçyp ýören ýagşylykdygyny hem aňşarmaga ynam bolmazdy.”

Al-Biruny