Ýer titremesinde özüňi alyp barmagyň we berilmeli ilkinji kömegiň düzgünleri

Biziň ýurdumyzyň seýsmiki çäkde ýerleşip,

köplenç halatlarda tebigy hadysa bolan ýer titre-

mesiniň bolup durýandygyndan biziň hemmämiz

hem habarlydyrys. Esasan hem dag eteklerindäki

zolaklarda döreýän bu tebigy hadysa her birimiz-

den çalt, dogry we guramaçylykly çäreleri alyp

barmagyň zerurlygyny talap edýär. Biziň we ýa-

kynlarymyzyň saglygy we ömri ol çäreleriň öz-

wagtynda we dogry geçirilşine juda bagly bolup

durýandyr.

ÝER TITREME NÄME?

B u ýer astyndan döreýän urgy we ýer üstüniň sarsgyny netijesinde ýer ga-bygynyň ýa-da mantiý gatlagynyň üstki böleginiň uly aralykda berk, çeýe yrgyldy görnüşde böwsülip ýarylmagy, boşluklaryň emele

gelmegidir. Ýer titremesiniň güýji seýsmiki şkala

boýunça 12 bal bilen bahalandyrylýar. Şertleýin

ýer titremesiniň güýjüni ballar boýunça topara

bölýarler: 1-4 ball – gowşak, 5-7 ball – güýçli,

8 we ondan hem ýokary – weýran ediji. Ýer

titreme hadysasynyň başlanmagy aýnalaryň

jaýrylmagy, döwülmegi, üçekleriň yrgyldap

ondaky duran goşlaryň herekete gelip başlama-

gy, kitap tekjeleriň, şkaflaryň, çyralaryň yrgylda-

magy, diwarlarda ýaryklaryň peýda bolmagy bilen

häsiýetlendirilýär. Bularyň gulagyňy gapýan sesler bilen gabat gelmegi köplenç halatlarda alamatlydyr.10-20 sekuntdan soňra bolsa ýer sarsgynynyň güýçlenmegi bilen, jaýlaryň we gurluşyklaryň ýykylmagy bolup geçýär.10-a golaý bally güýçli yrgyldy jaýlary, binalary ýykyp bilýändir. Aralyk ýer titremesi 5-20 sekunt dowam edýär. Titremeler näçe uzak dowam etse, şonçada heläkçilik ýokarlanýar.

ÝER TITREMÄNIŇ BALLARDA HÄSIÝETNAMASY

1 bal-bellenilmeýän-adamlar duýmaýar, ýeriň titremesi diňe abzallaryň kömegi bilen hasaplanylýar.

2 bal-öran gowşak-jaýyň ýokarky gatynda ýaşaýan adamlar duýup bilýär.

3 bal-gowşak-titremäni köp adamlar duýýar.

4 bal-aram ýagdaý-hemme adam diýen ýaly duýýar, aýnalar şakyrdaýar.

5 bal-aram güýçli-ýatanlaryň köpüsi oýanýar, çyralar yrgyldaýar.

6 bal-güýçli-jaýlaryň ýeňil zeperlenmegi, diwarlarda kiçi jaýryklaryň bolmagy.

7 bal-örän güýçli-diwarlaryň ýarylmagy, olaryň bölünip gaçmagy.

8 bal-zeperlendiriji-tuty asgyçlaryň gaçmagy, tüsse çykaryjylaryň gopmagy, di-warlaryň uly möçberde jaýrylmagy, bölekleýin ýumrulmagy, adamlaryň aýak

üstünde durmagynyň kynlaşmagy.

9 bal-haraba döndürýän-diwarlaryň ýumrulmagy.

10 bal-weýran ediji-köp jaýlaryň, gurluşyklaryň ýykylmagy,1 metre çenli uzyn-lykda ýeriň ýarylmagy.

11 bal-heläkçilik-ýer üstünde köp sanly ýaryklar, opurulmalaryň bolmagy.

12 bal-güýçli heläkçilik-ýerli ýer relýefiniň üýtgemegi.

ÝER TITREMESINE NÄHILI TAÝÝARLYK GÖRMELI?

Eger siz seýsmiki taýdan howply çäklerde

ýaşap, islendik ýerde bolsaňyzam: öýde, işde,

kinoteatrda, transportda, köçede ýer titreme

howpy barada köpçülikleýin yglan edilende

özüňi alyp çykmagyň meýilnamasyny öňünden

pikirleniň. Şol sanda maşgala agzalaryňyza hem

ýer titreme wagtynda özüňi alyp barmagyň aý-

ratynlyklary we berilýän ilkinji lukmançylyk

kömeginiň düzgünlerini öwrediň.

Eger ýer titreme howpy barada öňünden

habar edilen bolsa:

→ Belli bir amatly ýerde şahsy resminamalaryňyzy, pullaryňyzy, jübi çyrasyny we goşmaça batareýleri saklaň.

→ Öýde goşmaça agyz suwunyň we gaplanan, zaýa bolmajak iýmit önümleriniň birnäçe günlük ýeterlik mukdaryny taýynlap goýuň.

→ Düşekleri penjiräniň we daşky diwarlaryň öňünden aýyryň. Şkaflary, tekjeleri berkidiň, ýokarda saklaýan agyr goşlaryňyzy aşak düşüriň.

→ Howply jisimleri (zäherli himiki maddalar, çalt ýanyp biljek suwuk görnüşli himikatlar) çetleşdirip, howpsuz ýerde ýygnap goýüň.

→ Öýüň ähli ýaşaýjylary zerurlyk ýüze çykanda ýapar ýaly merkezi elektrik şitiniň nirde ýerleşýändigini, esasy gaz we suw geçirjileriň berklenýän ýerini bilmelidirler.

→ Öýde ulanýan dermanhana gutujygyňyzda saklanýan derman serişdelerine üns beriň. Maşgala agzalaryňyzyň ulanýan dermanlaryny alyp goýuň.

→ El telefonyňyza tiz lukmançylyk kömegi we ýangyn howpsuzlygy gullugynyň, ýerli polisiýanyň we seýsmiki stansiýanyň telefon belgilerini belläp goýuň.

Ý ER TITREME WAGTYNDA ÖZÜŇI NÄHILI ALYP BARMALY?

Oturan ýeriňiziň yrgyldap ugranyny duýup

başlama, çyralaryň yranyp, ýokarda ýerleşen

goşlaryň gaçyp, güýçlenýän güwwüldili sesleriň

we aýnalaryň şakyrdysynyň ýokarlanmagy, şol

sanda sygyr, it, düýe, eşek ýaly öý haýwanlarynyň

adaty bolmadyk hereketleri we sesleri birbada

howsalanyň we galagoplugyň döremegine getirip

biler. Gorky we howsala erkiňizi bermäň. Ýer

titremäniň başlanan pursatyndan, onuň weýran-

çylyga getirip biljek pursadyna çenli 20-25 sek.

( ýer titremäniň güýjüne baglylykda) wagtyňyzyň

bardygyny ýadyňyzda saklaň. Eger jaýyň aşaky

gatlarynda ýaşaýan bolsaňyz, haýal etmän zerur

bolaýjak goşlaryňyz bilen daşyna çykyň. Jaýdan

çykylanda lifti ulanman hökman basgançak bilen

aşak düşüň. Ýola çykyp duruň, ýöne uly gatly

binalaryň, jaýlaryň golaýyndan daşda, açyk meý-

dançada durmaga ymtylyň.

Asudalygy saklajak boluň, beýleki adamlary hem

köşeşdirmäne çalşyň. Uly gatly jaýlarda bolup,

jaýyň içinde galan halatyňyzda howpsuz ýeri saý-

laň: diwarlaryň birigýän burçlarynda, üçegi göter-

ýän diregleriň ýanynda, gapy oturtmalaryň aşagynda. Eger stolyň aşagynda giz-lenmek mümkünçiligiňiz bolsa gizleniň, ol sizi ýokardan gaçýan kerpiçdir, beton böleklerinden gorar. Penjireden we agyr mebellerden daşda duruň.

Ýangyn döretmeden gaça durup, şem, kükürt, otlawaç ulanmaň. Çykyp du-ran uly balkonlardan, tutularyň karnizlerinden, tok geçiriji simlerden daşda duruň. Eger siz maşynda bolsaňyz, açyk, hiç hili tok geçirijileriň ýok ýerlerinde saklanyň we hadysa sowulmasa maşyndan çykmaň. Köpri, tunnel ýaly gurluşyklara ýakyn-laşmaň. Beýleki adamlara kömek etmeklige hemişe taýýar boluň.

ÝER TITREMEDEN SOŇKY PURSATLARDA ÖZÜŇI NÄHILI ALYP BARMALY?

B olup geçen hadysa aňly-düşünjeli baha beriň. Töweregiňize seredip ejir çekenleri kesgitlemäge we olara ilkinji lukmançylyk kömegini bermäge taýyn boluň.

Ýer titremede beden dokumalary müçükmä

(ýenjilmä), süňkleri döwülmä sezewar bolan

adamlara dogry we özwagtynda kömek bermek

wajypdyr. Müçükmelere sezewar bolan adam-

laryň şikeslenen ýerine buzly haltajyklary go-

ýup, soňundan basyp saklaýjy daňylary goý-

mak, ýörite agaçdan ýasalan söýgetleriň (şina)

kömegi bilen hereketlensizdirmek zerurdyr. Luk-

manlar gelip ýetýänçä, heläk bolana agyrsyzlan-

dyryjy gerdejikleriň birnäçesini berip, köpräk

suwuklyk içirmelidir.

Süňk döwülmeleri bolan heläk bolanlaryň el-aýaklaryny ýörite söýget bilen berkidip, olary asuda ýagdaýda saklamaga çalyşmalydyr. Döwükleriň açyk gör-nüşine ilki bilen arassa sargy, zerur bolan halatlarynda žgut goýulýandyr. Ýer tit-reme wagtynda ýokardan gaçma, birzada urulma netijesinde kelläniň, döşüň, oňurganyň, garyn boşlugynyň dürli şikeslenmeleri ýüze çykyp bilýändir.

Şikeslenmeleriň dürli görnüşlerine garamazdan, aşakdaky hereketleri geçirme gadagandyr:

Heläk bolanyň kellesini galdyryp, onuň aşagyna ýassyk, torba ýa-da eple-nen eşikleri goýma;

⇒ zerurlyk bolmasa heläk bolany ýerinden gymyldatma;

⇒ huşsuz arkan ýatan adamyny ýeke goýmak.

Ilki bilen üns bermeli ýagdaýlar:

♦  Alnan şikesiň näme netijesinde bolandygyny kesgitläp, onuň agyrlygyna baha bermelidir;

♦  Ýürek urgularyň bardygyny kesgitlemeli, eger ol bolmasa, haýal etmän ýüregi owkalama çärelerini geçirmeli;

♦  Eger adam hüşsuz bolup, dem almasy we ýürek urmasy kesgitlenýän bolsa, on-da haýal etmän ony garnyna ýatyryp agzynyň içini el ýaglyk ýa-da süpürgiç bilen arassalamaly;

♦  Eger heläk bolanda gan akma dörän bolsa, şikeslenen ýere daňy goýup, gan akmany duruzmaga synanyşmalydyr.

Zeperlenip emma doly ýykylmadyk jaýlara, ymaratlara ýakynlaşmaň, olara gir-mäň. Hadysadan 2-3 sagat soň ol ymaratyň ýa-da jaýyn sarsgyn astynda ýykyl-jagyna taýyn boluň. Gaty wajyp bolmasa jaýa girmäň.

Eger siziň özüňiz kesekleriň astynda galan bolsaňyz:

► Mümkün boldugyndan özüňize lukmançylyk kömegini bermegi başaryň;

► Daşyndaky adamlar bilen baglanşygy gazanjak bolmaga ymtylyň. Gygyrmak, kakmak arkaly olara özüňiziň bardygyňyzy bildiriň;

► Ot ýakmaly däldigini ýadyňyzda saklaň, zerurlyk dörände çeleklerden, ha-jathananyň suw ýygnaýjysyndan suw alyp içip bilersiňiz;

► Ýyladyş turbalaryny kakmak arkaly hem dürli duýduryşlary berip bilersiňiz. Güýjüňizi tygşytlaň. Siz näçe wagt kesek astynda boljakdygyňyz belli däldir.

Tebigy betbagtçylyk munuň özi duýdansyz, akgynly, adamlaryň ýaşaýşy we saglygy üçin örän howply hadysadyr.

Tebigy betbagtçylygyň öňüni alyp bolmaýar, ýöne taýýar bolmaly we taýýarlyk görmeli!