“Yeni pedaqoji metodlara əsaslanaraq şagirdlərə fərdi yanaşma” mövzusunda metodoloji HESABAT

“Yeni pedaqoji metodlara əsaslanaraq şagirdlərə fərdi yanaşma” mövzusunda metodoloji HESABAT

İnkişaf funksiyası şagirdlərin təhsil, idrak və praktik fəaliyyət üsulları arasında əlaqələrin mənimsənilməsi əsasında şagirdlər arasında ümumiləşdirilmiş fənlərarası bacarıqlar sistemini formalaşdırmaqla həyata keçirilir. Tədrisdə təhsilin yeni məzmununun, tədris prosesinin təşkilinin yeni metod və formalarının yenidən qurulmasına və yenidənişlənilməsinə əsaslanan yanaşmaların həyata keçirilməsi kompleks yanaşmanın konstruktiv funksiyasını xarakterizə edir.

İnteqrasiya edilmiş yanaşmanı müstəqil metodoloji aspekt kimi ayırd etmək üçün əsas, fikrimcə aşağıdakı xüsusiyyətlərdir:

-sosial yönümlülük;

-universallıq;

-təşkilatı və idarəetmə yönümlülük;

-təlim prosesinin inteqral struktur və funksional xassələrinin, onun funksiyalarının vəhdətdə əks olunması;

-müəllim və şagirdlərin bir-biri ilə əlaqəli fəaliyyətinin daxili və xarici aspektlərinə müraciət etmək.

İnteqrasiya edilmiş yanaşma bütün öyrənmə funksiyalarının həyata keçirilməsinə kömək edir: sistemli biliklərin, ümumiləşdirilmiş idrak bacarıqlarının, geniş idrak maraqlarının, ehtiyacların, dünyagörüşü münasibətlərinin və inanclarının formalaşması.

Onun uğurlu tətbiqi ”animasiya effekti” ilə əlaqələndirilir, belə demək mümkünsə, ayrı-ayrı fənlər üzrə idrak nəticələrini çoxaltmaqla yekun nəticə çoxalmayacaqdır. Burada əsas məqsəd şagirdlərin biliklərinin möhkəmləndirilməsidir. Məsələn, təbiət elmlərinin əsaslarının öyrənilməsinə inteqrasiya olunmuş yanaşma tədricən təbiət hadisələrinin qarşılıqlı əlaqəsi və həm də səbəbiyyət əlaqələrinin, onların dərk oluna bilməsinə aparan sistemli ideya və konsepsiyaların inkişafına kömək edir. Onun əsas komponentlərinin ( məqsədlər, məzmun, metodlar, formalar və vasitələr) qarşılıqlı əlaqəsi, aktiv fəaliyyəti və bütün təlim subyektlərinin qarşılıqlı əlaqəsini, təhsilin həyata keçirilməsi üçün optimal şəraitin yaradılmasını nəzərdə tutan təlim prosesinin sistemli qurulmasını təmin edir.

İnteqrasiya edilmiş yanaşma təhsil problemlərinin kompleks həllini həyata keçirir; fənndaxili və fənlərarası xarakterli təhsilin məzmununun komponentlərinin birləşdirilməsi, onların konsepsiyalar, nəzəriyyələr, metodlar və fəaliyyətlər səviyyəsində ümumiləşdirilməsi və s. Bu, bütün idrak vasitələrinin (prinsiplər, məzmun, metodlar) və təhsil formalarının (kollektiv, qrup, fərdi), eləcə də (kompleks ekskursiyalar, fənlərarası konfranslar, seminarlar, inteqrasiya olunmuş dərslər) və yaxud tədris vasitələrinin (vizual vəsaitlər, didaktik materiallar) kompleks istifadəsini nəzərdə tutur. İnteqrasiya edilmiş yanaşma nəticələrin təhlili və qiymətləndirilməsi üçün hərtərəfli çoxsəviyyəli metodologiyanı təmin edir.

Tarix fənninin tədrisində bu yanaşma humanitar elmlər tsiklinin müxtəlif fənlərdən şagirdlərin bilik və bacarıqlarının inteqrasiyası, inteqrasiya olunmuş kurslar yaratmaq, inteqrasiya olunmuş dərslər, seminar və ya fənlərarası konfranslar, kompleks ekskursiyalar inkişaf etdirmək üçün məzmun komponentlərinin inteqrasiyası üçün isifadə edilə bilər. Qeyd edim ki, inteqrasiya təlim prosesinin daxili tərəfi kimi özünün təşkilati formaları çərçivəsində həyata keçirilir. Fikrimcə, tədqiqata inteqrasiya olunmuş yanaşma ideyası ekskursiya işi zamanı ən effektiv və uğurlu olur.

Mürəkkəb ekskursiyaların əlaməti olaraq aşağıdakıları qeyd etmək istəyirəm:

-təhsil vəzifələrinin inteqrasiyası;

-məzmunun fənlərarası xarakteri;

-müəllim və şagirdlərin fəailiyyətinin təşkili üçün müxtəlif üsulların rasional birləşməsi;

-şagirdlərin hadisələr haqqında vahid baxışının formalaşdırılmasını təmin edən fənlərarası tapşırıqlar;

-şagirdlərin tədris-idrak və təhsil-təcrübi fəaliyyət növləri arasında əlaqə;

-ekskursiyaların tədris prosesinin təşkilinin əvvəlki və sonrakı formaları ilə əlaqəsi.

Fənlərarası əlaqə nəzəriyyə nöqteyi-nəzərindən biz mürəkkəb ekskursiyaları şagirdlərdə hadisələr haqqında vahid təsəvvür yaratmağa imkan verən ən mühüm didaktik və metodik vasitə hesab edirik. Belə ekskursiyaların məzmunu regionun tarixi, təbii-iqlim, coğrafi, florostik və fauna xüsusiyyətlərini əks etdirməlidir. Bu, təlim prosesinə lazımı sosial əhəmiyyət verir, məktəblilərdə idrak marağının, təhsil prosesinin tətbiqi yönümünün və yüksək emosionallığının inkişafına kömək edir. Tarix fənninin bütün bölmələrinin öyrənilməsi prosesində kompleks ekskursiyaların istifadəsi onların təşkilinin metodoloji tərəfinin inkişafı hesabına tarixi məlumatların miqdarını əhəmiyyətli dərəcədə artırmasa da, onların məzmununu yeniləməyə imkan verir. Bu cür ekskursiyalarda tarixin öyrənilməsinə inteqrasiya olunmuş yanaşmanın əsas ideyası fənnin bütövlüyü, hadisələr arasında əlaqə və qarşılıqlı asılılıq haqqında anlayışların formalaşmasına töhfə verən ümumi tarixi biliklərdən digərlərini təcrid etməkdir. Bu cür ekskursiyaların təşkili və keçirilməsinə kompleks yanaşma dedikdə, biz tarixin əsas intizamını qoruyub saxlamaqla, müxtəlif fənlər üzrə biliklərdən (Tarix, Təbiətşünaslıq, Həyat bilgisi, Coğrafiya, Fizika, Kimya), eləcə də metodlar toplusundan istifadəni nəzərdə tuturuq. Qarşıya qoyulan təhsil vəzifələrinin ən səmərəli həllini təmin etməli olan şagirdlərin tədris - idraki və fənn-praktiki fəaliyyətinin təşkili üçün elmi biliklər formalaşdırır və həm də özümüz üçün yeni üsul, vasitələr tapmış oluruq.

Belə yanaşma kömək edir:

-şagirdlərin fərdi xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq yeni materialı öyrənməyə daha yüksək dərəcədə hazır olan tədris prosesinin təşkilinə;

-fərdi tədris metodlarının, o cümlədən aktiv olanların (problem, alqoritmik, tədqiqat və s. ) təbiqinə;

-frontal, qrup, fərdi təhsil fəaliyyətinin intensiv növbələşməsi əsasında təlimin təşkilinə;

-tarixi ekskursiyalarda qədim obyektlərin öyrənilməsinə inteqrasiya olunmuş yanaşmanın aparıcı ideyası fənlərarası əlaqədir ki, bu da aşağıdakı hallarda aşkarlanır:

-müxtəlif fənlərdən bacarıqların qarşılıqlı əlaqəli biliklər kompleksinə daxil edildikdə;

-tədris materialının inteqrasiyası və differensiallaşdırılması həyata keçirildikdə;

-təhsil problemləri yaratmaqla şagirdlərin təhsili, tərbiyəsi və inkişafı vəzifələri kompleks şəkildə həll edildikdə.

Ekskursiya işinin təşkilinə kompleks yanaşma aparıcı tarixi anlayışların ümumiləşdirilməsinə və müqayisə etmək, səbəb-nəticə əlaqələri qurmaq, bu əsasda dünyagörüşünə dair nəticələr çıxarmaq qabiliyyətinin eyni vaxtda inkişafına kömək edir.

Ekskursiyalarda tarixi obyektlərin öyrənilməsinə inteqrasiya olunmuş yanaşmanın həyata keçirilməsi problemini təhlil edərkən biz müəyyən edirik ki, tarix və digər fənlərin tədrisi metodologiyasını hərtərəfli nəzərdən keçirilməsi üçün məzmunun seçilməsi, fənlərarası əlaqələrin həyata keçirilməsi yolları üçün xüsusi təlimatlar yoxdur. Ekskursiyalar haqqında biliklərin inteqrasiyası ideyası hələ də geniş yayılmamış və lazımi şəkildə inkişaf etməmişdir.

Ekskursiya işinin təşkili metodlarının əhəmiyyətli çatışmamazlığı fikrimcə, aşağıdakılardır:

-tarixi obyektlərin kompleks tədqiqi metodlarının işlənib hazırlanması və öyrənilməsində yaradıcı xarakterli məktəblilərin müstəqil praktiki fəaliyyətinin zəif əks olunması;

-şagirdlərin ekskursiyalar üzrə fəaliyyəti onların tədqiqat bacarıqlarının inkişafından asılı olaraq dəyişməyən müfəssəl göstərişlərə əsasən həyata keçirilməməsi.

Məlumatverici vərəqlərdə (kartlarda) çox vaxt şagirdlərin fəaliyyətini aktivləşdirən, onlara tədqiqat yönümlü və problemi xarakterizə edən suallar daxil edilmir. Bu isə müəllimdə və şagirddə yeni dünyagörüşünün formalaşdırılması metodu kimi önəmlidir. Məlumdur ki, ölkəmizdə ixtisaslaşdırılmış təhsilə keçid şagirdlərdə müstəqil bilik axtarışı bacarıqlarını inkişaf etdirməyə, onların zehni fəaliyyətini intensivləşdirməyə, yaradıcılığı stimullaşdırmağa, fənnə maraq aşılamağa, laboratoriya avadanlığı, alət və cihazlarla işləməyə maraq oyatmaqla yanaşı, həm də onların bilik üzərindən çıxış etmələrinə və bildiklərini təhlil etmələrinə kömək edir. Bu isə o deməkdir ki, istər ali məktəb, istər tam orta məktəb olsun, istərsə də peşə təhsili şagirdlər üçün elmi ədəbiyyatı başa düşmək üçün lazımı baza yaradılmalıdır.

Peşə təhsili bir sıra belə forma və metodların geniş tətbiqi ilə seçilir: mühazirə və seminar sisteminin elementləri, məktəblilərin layihə və tədqiqat işlərinin təşkili, eksperimental tapşırıqlar və s. və il. Bu üsullardan biri də tədris müzakirəsidir. Latın dilində tərcümədə “discussion” sözü “müzakirə”, “araşdırma” və ya “təhlil” deməkdir. Başqa sözlə, bu söz çox vaxt müxtəlif mövqelərin, ideyaların, rəy və təkliflərin müqayisəsini nəzərdə tutan konkret problemin kollektiv müzakirəsidir.

Müzakirə dərsi çox hazırlıq tələb edir. Tədris metodu kimi tədris prosesində müzakirənin səmərəliliyi bir sıra amillərdən asılıdır. Onların bəziləri bunlardır:

-seçilmiş problemin aktuallığı. Seçilmiş problemin bir mənalı cavabları olmayan müxtəlif həlləri olmalıdır. Problemin həlli üçün birgə fəaliyyətin təşkil edilməsi arzu ediləndir;

-müzakirə iştirakçılarının (müzakirə edənlərin) məlumatlılığı, səriştəsi və düzgün öyrədilməsi;

-müəllimin müzakirə prosedurunun metadologiyasına malik olması;

-qaydalara və reqlamentə riayət edilməsi və s.

Mövzulardan asılı olaraq müzakirənin məqsədləri aşağıdakılar ola bilər:

-şagirdlərin tənqidi təfəkkürünün inkişafı;

-müəyyən problemin tədqiqi və təhlili;

-müəyyən mühakimələrin mübahisələndirilməsində müxtəlif yanaşmaların nəzərə alınması, məktəblilərə debat presudurunun öyrədilməsi və onlar arasında polemika mədəniyyətinin formalaşdırılması, rəqibə hörmətli münasibətin öyrədilməsi;

-emosional stresli mühitdə cavab vermək bacarığı;

-şagirdlərin yaradıcılıq potensialının reallaşdırılması və s. və il.

Müzakirə zamanı opponentlər nəinki qarşıdura, həm də bir-birini tamamlaya bilərlər. Müzakirənin səmərəliliyinin artırılmasının əsas şərti onun iştirakçılarının müxtəlif mövqelərini müqayisə etməkdir. Müzakirənin nəticələri yalnız qarşıya qoyulan məqsədlərlə deyil, həmçinin problemin aktuallığı ilə də müəyyən edilə bilər. Əgər problem geniş miqyasda götürülərsə, nəticə məlumatlarının sıralanması, alternativlərin axtarışı, nəzəri və ya praktiki şərh, elmi-metodoloji əsasllandırma ola bilər. Əgər problem spesifik, dar xarakter daşıyırsa, o zaman problemin həlli ehtimalı artır. Bu cür aydın davamlı müzakirələr müsbət nəticələr verir, ona görə ki, konkret qərarlar son mərhələdə qəbul edilir.

Hər bir müzakirə adətən 3 mərhələdən keçir:

1) Oriyentasiya

2) Qiymətləndirmə

3) Konsolidasiya - Müşahidə

(Konsolidasiya -birləşmə, həmrəy olma və müştərək hərəkət etmə; vahid ideya və maraqlar uğrunda mübarizə aparan qüvvələrin ümumi məqsəd naminə birləşməsi)

Gəlin müzakirənin ardıcıl mərhələlərini nəzərdən keçirək:

Oriyentasiya mərhələsi müzakirə iştirakçılarının problemin özünə, bir-birinə, ümumi atmosferə və s. uyğunlaşmasını nəzərdə tutur. Müzakirənin ilk mərhələsinin başa çatması nəticəsində problem və onun məqsədləri formalaşır, mazakirə edənlərlə tanışlıq həyata keçirilir. Eləcə də müzakirənin qayda və qanunları müəyyən edilir, elmi terminlər dəqiqləşdirilir.

Qiymətləndirmə mərhələsi müzakirə iştirakçılarının təqdimatını, yaranan suallara cavablarını, maksimum fikir və təkliflərin toplanması, müəllim tərəfindən şəxsi ambisiyaların, müzakirə mövzusundan yayınmaların qarşısının alınmasını və yekunlaşdırmanı əhatə edir.

Konsolidasiya - Müşahidə pedaqoji təcrübənin öyrənilməsinin ən əlçatan və geniş yayılmış üsuludur. Müşahidənin çatışmamazlıqları: pedaqoji hadisələrin daxili tərəflərini aşkar etmir, bu üsuldan istifadə edərkən müəllim ancaq özünün şəxsi fikirləri çərçivəsindən iştirak edir, ona görə də məlumatın tam obyektivliyini təmin etmək mümkün olmur.

Təcrübənin öyrənilməsi pedaqoji tədqiqatın uzun müddət istifadə edilən başqa bir üsuludur. Geniş mənada bu, təhsilin tarixi əlaqələrinin qurulmasına, təhsil və təhsil sistemlərində ümumi, sabitliyin təcrid olunmasına yönəlmiş mütəşəkkil idrak fəaliyyəti deməkdir. Bu metodun köməyi ilə konkret problemlərin həlli yolları təhlil edilir, onların yeni şəraitdə tətbiqinin məqsədəuyğunluğu haqqında nəticələr çıxarılır. Buna görə də bu üsula çox vaxt tarixi üsul da deyirlər.

Söhbət pedaqoji tədqiqatın ənənəvi üsuludur. Söhbətlərdə, dialoqlarda, müzakirələrdə insanların münasibəti, hiss və niyyətləri, qiymətləndirmə və mövqeləri üzə çıxır.

Pedaqoji texnlogiya prinsiplərin müəyyən edilməsinə və texnikanın işlənilib hazırlanmasına, tədris prosesinin optimallaşdırılmasına, texnikanın layihələndirilməsinə və tətbiqinə, istifadə olunan metodların qiymətləndirilməsinə yönəlmiş tədqiqatdır. Əslində pedaqoji texnlogiya texniki və insan resurslarını, onların qarşılıqlı əlaqəsini nəzərə alaraq sistemli şüur metodudur.

Texnoloji yaradıcılıq təhsil və təlimin nəticələrini yaxşılaşdırmaq üçün yeni pedaqoji sistem və proseslərin, təhsil pedaqoji vəziyyətlərin axtarıldığı və yaradıldığı pedaqoji texnologiya və dizayn sahəsində fəaliyyətdir.

Təşkilatı yaradıcılıq müəllim və şagirdlər arasında planlaşdırmanın, nəzarətin, qarşılıqlı əlaqənin yeni üsullarını yaratmaq üçün idarəetmə və təşkilati fəaliyyət sahəsində bir fəaliyyətdir.

Müəllim kimi, fəaliyyətimin 30-cu ilidir ki, “pedaqoji texnologiyalar” anlayışını tədris prosesində formalaşdırmağa cəhd edirəm.

“Pedaqoji texnologiyalar təhsil vasitələrinin xüsusi dəstini və təşkilini müəyyən edən psixoloji və pedaqoji münasibətlərin toplusudur və metodik alətdir.

Texnologiya sənət, bacarıq, emal üsullarının məcmusudur, vəziyyətin dəyişməsidir”(V. M. Şepel).

“Pedaqoji texnologiya şagirdlər və müəllimlər üçün qeyd-şərtsiz rahat şəraitin təmin edilməsi ilə tədris prosesinin layihələndirilməsi, təşkili və aparılması üçün bütün detalları ilə düşünülmüş birgə pedaqoji fəaliyyət modelidir” (V. M. Monaxov).

“Pedaqoji texnlogiya təhsil formalarının optimallaşdırılmasına yönəlmiş, texniki və insan resursları və onların əlaqəsi nəzərə alınmaqla bütün tədris və təlim prosesi şüurunun, tətbiqinin və müəyyənləşdirilməsinin sistemli üsuludur” (UNESCO).

Elmi tədqiqatlar nəticəsində yeni təhsil texnologiyaları yaranır. İntensiv təlimə vahid texnologiyalar, pedaqoji strukturların və təhsil məlumatlarının potensialı da daxildir. İntensiv təlim şagirdə uyğun təlim texnologiyasını seçmək və fərdi şəxsiyyətin inkişafı proqramını daha da inkişaf etdirmək imkanı verir.

İntensiv təlimin həyata keçirilməsi üçün şərtlər:

-pedaqoji mühitin xüsusiyyətlərinin hərtərəfli nəzərə alınması;

-təlim prosesinin şagirdin şəxsiyyətinə uyğunlaşdırılması prinsipinə riayət edilməsi;

-ümumi proqramın şagird tərəfindən fərdi şəkildə mənimsənilməsinin sürətləndirilməsi.

Aktiv təlim metodları ənənəvi üsullarla müqayisədə şagirdləri müstəqil yaradıcı fəaliyyətə hazırlayır. Burada əsas vəzifə şagirdlərin fəallığını artırmaqdır. Fəal öyrənmə üsulları qeyri-imitasiya və simulyasiyadır.

Bu prinsipləri həyata keçirərkən işgüzar oyunlardan istifadə etmək olar. İşgüzar oyunların təşkili prinsipləri:

-vəziyyətin simulyasiya modelləşdirilməsi;

-problem məzmunu;

-birgə fəaliyyətdə rol qarşılığı;

-dialoji ünsiyyət;

-oyun təhsil fəaliyyətinin ikiliyi.

Biznes oyununun inkişafı iki modellə başlayır - ssenariyə daxil ediləcək simulyasiya və oyun. Simulyasiya modeli - məqsəd, oyunun mövzusu, qiymətləndirmə sistemidir. Oyun modelinin komponentləri ssenaari, qaydalar, məqsədlər, oyunçuların rolları və funksiyalarıdır. Oyun modelinə pedaqoji model daxildir, onun məqsədi təhsil və tərbiyədir. Oyunun qaydaları çox deyil, onlara texnologiya, qaydalar, oyunçuların və liderlərin rolları və qiymətləndirmə sistemi daxil edilməlidir. Sonda oyunların təhlili əsas olmalıdır. İşgüzar oyunların nümunələri: simulyasiya məşqləri yaradıcı şəraitdə mühüm bacarıq və konsepsiyaları gücləndirir; konkret hadisə kollektiv qərar və müzakirə üçün şərait yaratdıqda konkret istehsal vəziyətinin təhlili; rol oyunu-müxtəlif situasiyalarda rolların ifası, hərəkətlərin qiymətləndirilməsi; peşəkar fəaliyyətlər və peşəkar qərarların nəticələrini yaradan tam miqyaslı işgüzar oyunlar.

Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, bütün fəaliyyətlər müəllim tərəfindən məktəbdə mövcud olan qiymətləndirmələr əsasında aparılmalıdır.

İstifadə edilmiş ədəbiyayt və resurslar

1.Seyyub Əsədov. V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası. Bakı - 2021

2.Гузеев В.В. Образовательная технология: от приема до философии М.1996

3. Кларин М. В. Педагогическая технология в учебном процессе. Анализ зарубежного опыта. М.1989

4. Новое в жизни, науке, технике. Серия. «Педагогика и психология»; №6

5. Учебное пособие для студентов пединститутов, учителей лицеев, колледжей, гимназий и средних школ. М. АО «Аспект Пресс», 1993.

6.https://sinxronfenler.blogspot.com/2021/03/v-xi-siniflrd-tarix-fnninin-tdrisi_14.html

7.https://infourok.ru/individualniy-podhod-k-studentam-na-osnove-novih-pedagogicheskih-metodov-14703049.html

Əsədov Seyyub Əsəd oğlu - Şirvan şəhər T. Bağırov adına 11 №-li tam orta məktəbin tarix müəllimi, “Ən yaxşı müəllim” müsabiqəsinin (2015-ci il), Təhsildə inkişaf və innovasiyalar üzrə IV qrant müsabiqəsinin (2020) qalibi (“V-XI siniflərdə tarix fənninin tədrisi metodikası” adlı metodik vəsait müəllifi), Azərbaycan Respublikası “Təhsil Şurası” İB-nin İdarə Heyətinin üzvü