Воля (Эрк, эркин,эркиндүүлүк)

Воля

План.

1. Общая характеристика воли.

2. Ступени волевого действия.

3. Взаимосвязь воли с другими сторонами психики.

 «Целеустремленный человек находит средства, а когда не может найти, создает их». Цицерон

(Марк Туллий Цицерон, родился 3января 106года до нашего эра, Арпинум, Римская республика (был убит 7 декабря 143 года до нашего эра., Формии, Римская республика)

Общая характеристика воли

Встреча с волей была в предыдущих параграфах, когда говорилось о том, что существенной особенностью всех психических процессов и личности в целом является активность – непроизвольная и произвольная. Непроизвольная активность возникает без предварительного намерения человека, она вызывается какими-либо внешними причинами и осуществляется без сознательного усилия. Произвольная активность возникает по нашему намерению, с заранее поставленной целью.

Непроизвольная и произвольная активность проявляются во внимании, а в связи с вниманием и в других познавательных процессах. Поэтому различаются непроизвольное и произвольное восприятие, непроизвольное и произвольное запоминание и т.д.

Произвольная активность возникает по нашему намерению с заранее поставленной целью, она связана с нашим «Я» и протекает с сознательным усилием. Произвольная активность лежит в основе волевых действий, которые в отличие от непроизвольных всегда совершаются по определенным мотивам.

Волевое действие осуществляется по собственному решению человека, оно является осознанным и намеренным. Это собственное решение человек принимает на основе внешней или внутренней необходимости. Всякому волевому поступку предшествует определенная мысль, успех нашего поведения зависит от ясного представления цели и от степени желательности для нас. С волей мы имеем дело всегда, когда ставим перед собой цели прилагаем усилия для их достижения, преодолевая проблемы и трудности, которые встречаются на этом пути.

Основной функцией воли является регуляция действий и поступков, руководство потребностями, желаниями, мотивами человека. Поэтому волевая регуляция тесно связана с мотивацией поведения и поступков человека. Если мотив не очень сильный, то преодоление препятствий и трудностей при достижении цели требует так называемого волевого усилия – особого состояния нервно-психического напряжения, мобилизующего физические, интеллектуальные и моральные силы человека. Волевое усилие осуществляется через дополнительно созданное побуждение к действию или деятельности.

   Важную роль в появлении, создании новых мотивов играет предвидение тех или иных возможных последствий своей деятельности. Например, 28-летний французский врач Ален Бомбар отправился в одиночку через океан, чтобы изучить приспособляемость организма в непривычных для человека условиях. И вот, на пятьдесят третий день своего плавания он один, без пищи, в резиновой надувной лодке, не веря своим глазам увидел корабль. Первым порывом было намерение отказаться от продолжения эксперимента. Но представление о том, что прекращение рейса снизит ценность результатов, побудило Бомбара принять решение о продолжении плавания.

Итак, воля – это сознательная регуляция поведения и деятельности человека, которая проявляется по отношению к себе и направлена на достижение целей и преодоление трудностей.

Во́ля — способность человека принимать решения на основе мыслительного процесса и направлять свои мысли и действия в соответствии с принятым решением

Ступени волевого действия

Свои потребности человек удовлетворяет с помощью определенной деятельности, которая состоит из разнообразных действий. Воля проявляется в действиях и поступках человека. Однако не каждое действие является волевым.

Импульсивное (непроизвольное) действие ведет к удовлетворению непосредственной потребности без сознательной цели и усилия воли. Импульсивными являются протягивание руки ребенка к игрушке или удар, нанесенный в порыве гнева.

Привычные действия совершаются также без особого усилия воли, на основании уже усвоенного стереотипа поведения. Привычными действиями являются приветствие, умывание по утрам и т.д.

Волевое действие имеет следующие ступени (или структуру):

1. Постановка цели, т.е. ожидаемый и предполагаемый результат действия. Цели человек ставит для того, чтобы удовлетворять свои потребности. При этом он взвешивает многие мотивы, которые могут соответствовать или не соответствовать цели. Происходит так называемая «борьба мотивов».

1. Мысленное планирование – как и с помощью каких средств добиться поставленной цели. При выборе средств также могут иметь место серьезная борьба и конфликт мотивов. Для того чтобы студенту хорошо сдать экзамен, можно либо все выучить, либо приготовить шпаргалку, либо понадеяться списать у сокурсника. При выборе средств неизбежно приходится считаться с действующими в обществе

нормами поведения.

1. Исполнение, совершение действия. На этой ступени человек сталкивается не только с внутренними трудностями (зависят от самого человека), как при конфликте мотивов, но и с разнообразными внешними трудностями (не зависят от человека, например внешние помехи, противодействия других людей, природные преграды), которые препятствуют достижению цели.

Взаимосвязь воли с другими сторонами психики

Воля тесно связана со всеми другими сторонами психики: с потребностями, интересами, способностями, мировоззрением, познавательными процессами, чувствами.

Если человек, например, глубоко убежден в правильности своих действий, то он может приложить максимальные усилия воли и преодолеть большие трудности.

Чувства оказывают на волю двоякое влияние: они могут ее подкреплять, но могут ее и ослаблять. Положительные чувства в большинстве случаев укрепляют волю, а отрицательные – ослабляют. Волевой человек в состоянии управлять своими чувствами.

Воля тесно связана с характером, а именно, с силой характера. Его твердостью, решительностью, настойчивостью, целеустремленностью. С другой стороны. Характер включает те свойства им действенные установки личности, которые определяют, как в различных условиях будет функционировать воля.

От воли зависит проявление способностей. Человек может быть очень одаренным, но если у него слабая воля, он не использует свой талант.

Проблема воли – одна из сложнейших проблем в психологии. Ее исследование имеет длительную историю , существуют различные научные представления о сущности воли, различные подходы к пониманию ее развития и места в общем психическом облике человека.

В.А. Иванников, автор монографии «Психологические механизмы волевой регуляции» (1998), анализируя различные научные подходы к решению проблемы воли, отмечает, что совместными усилиями многих отечественных психологов были развиты и впервые сформулированы важные положения, которые являются хорошей основой для дальнейшего развития исследований в этой области психологических знаний:

1. Воля есть продукт общественно-исторического развития человека. Ее формирование связано с появлением и развитием трудовой деятельности.

2. Воля поэтому не является врожденной или генетически заданной способностью, а формируется прижизненно в реальной деятельности человека, требующей определенных волевых качеств и навыков волевой регуляции.

3. Воспитание воли осуществляется через совместную деятельность в группе и связано с формированием системы потребностей, общественно значимых ценностей и целей, убеждений личности, необходимых личностных качеств.

4. Развитие воли тесно связано с развитием мышления, воображения, эмоциональной и мотивационно-смысловой сферы, с развитием сознания и самосознания, личности в целом.

5. Первичное волевое действие – это действие заданное и принятое личностью к исполнению. Волевая регуляция поэтому есть личностный уровень регуляции, а волевое действие есть действие, имеющее личностный характер.

6. Волевая регуляция – это регуляция сознательная, опосредованная знаниями человека о внешнем мире, о своих ценностях и возможностях, на основе которых осуществляются предвидение и оценка последствий собственной активности. (см.: Иванников В.А. Психологические механизмы волевой регуляции. – М., 1998. – С. 70).

 Вопросы и задания для самоконтроля

1. Какова роль общего развития человека в волевой регуляции его поведения и деятельности?

2. В чем заключается основная функция воли?

3. На примере взятом из жизни, дайте анализ волевого действия.

4.  Познакомьтесь с положениями о волевой регуляции В.А.Иванникова и проанализируйте их.

5. *Переведите на язык современной научной психологии следующие афоризмы.

1) Чтобы дойти до цели, надо прежде всего идти. (Бальзак).

2) Сколько дорог избирает и сколько находит доводов сердце, чтобы достичь того, к чему оно стремится. (Дюма-сын).

3) Чем легче достижима цель, тем слабее стремление к ней. (Плиний Младший).

6. * Составьте план наблюдения, целью которого являются особенности волевой регуляции ребенка младшего школьного возраста.

Литература

1. Высоцкий А.И. Волевая активность школьников и методы ее изучения: Учебное пособие. Челябинск, 1979.

2. Зимин П.П. Воля и ее воспитание у подростков. Ташкент, 1985.

3. Иванников В.А. К сущности волевого поведения // Хрестоматия по психологии. М., 1987. С. 260-269.

4. Немов Р.С. Психология: В 3 т. М., 1995. Т.1. С. 357-366.

5. Экспериментальные исследования волевой активности. Рязань, 1986.

ЭРК

План.

1. Эрктин жалпы мүнөздөмөсү.

2. Ыктыярдуу аракеттин кадамдары.

3. Эрктин психиканын башка аспектилери менен байланышы.

«Максаттуу адам каражат табат, таппай калганда жаратат». Цицерон

(Марк Туллий Цицерон, 3-январь 106-жылы туулган, Арпинум, Рим Республикасы (б.з.ч. 143-жылы 7-декабрда өлтүрүлгөн, Формии, Рим Республикасы)

Эрктин жалпы мүнөздөмөлөрү

Эрк менен жолугушуу мурунку абзацтарда болгон, анда бардык психикалык процесстердин жана бүтүндөй инсандын маанилүү белгиси активдүүлүк болуп саналат - эрксиз жана ээнбаштык. Эрксиз иш-аракет адамдын алдын ала ниетисиз пайда болот, ал кандайдыр бир тышкы себептерден келип чыгат жана аң-сезимдүү аракетсиз ишке ашат. Ыктыярдуу ишмердүүлүк биздин ниетибизге жараша, алдын ала белгиленген максат менен пайда болот.

Ыктыярсыз жана ыктыярдуу активдүүлүк көңүл бурууда, көңүл менен байланышта башка таанып билүү процесстеринде да көрүнөт. Демек, эрксиз жана эрктүү кабыл алуу, эрксиз жана ыктыярдуу жаттоо ж.б.

Ыктыярдуу ишмердүүлүк биздин ниетибизге жараша алдын ала белгиленген максат менен келип чыгат, ал биздин «мен» менен байланышкан жана аң-сезимдүү аракет менен жүрөт. Ыктыярдуу иш-аракеттердин негизинде ыктыярдуу аракеттер жатат, алар эрксиздерден айырмаланып, ар дайым белгилүү бир мотивдер үчүн аткарылат.

Эрктүү иш-аракет адамдын өзүнүн чечими менен ишке ашат, ал аң-сезимдүү жана атайылап болот. Бул чечимди адам тышкы же ички зарылчылыктын негизинде өзү кабыл алат. Ар бир ыктыярдуу иш-аракет белгилүү бир ойдон турат, биздин жүрүм-турумубуздун ийгилиги максаттын так идеясына жана биз үчүн каалоо даражасына көз каранды. Алдыбызга максаттарды коюп, ага жетүү үчүн күч-аракет жумшоодо, жолдо кездешкен көйгөйлөрдү жана кыйынчылыктарды жеңип, биз ар дайым эрк менен күрөшөбүз.

Эрктин негизги милдети – иш-аракеттерди жана аракеттерди жөнгө салуу, адамдын муктаждыктарын, каалоолорун, мотивдерин жетектөө. Демек, ыктыярдуу жөнгө салуу адамдын жүрүм-турумунун жана аракетинин мотиви менен тыгыз байланышта. Эгерде мотив өтө күчтүү болбосо, анда максатка жетүүдөгү тоскоолдуктарды жана кыйынчылыктарды жеңүү ыктыярдуу аракет деп аталган нерсени талап кылат – адамдын физикалык, интеллектуалдык жана моралдык күчтөрүн мобилизациялоочу нейропсихикалык чыңалуунун өзгөчө абалы. Ыктыярдуу аракет аракет же иш-аракет үчүн кошумча түзүлгөн мотивация аркылуу ишке ашырылат.

Жаңы мотивдердин пайда болушунда жана жаралышында адамдын ишмердүүлүгүнүн айрым мүмкүн болуучу кесепеттерин алдын ала көрүү маанилүү роль ойнойт. Мисалы, 28 жаштагы француз дарыгери Ален Бомбард адам үчүн адаттан тыш шарттарда организмдин ыңгайлашуусун изилдөө үчүн океандын ары жагына жалгыз барган. Ошентип, саякатынын элүү үчүнчү күнүндө ал жалгыз, тамак-ашсыз, резинадан жасалган үйлөмө кайыкта ишенбей, кемени көрдү. Биринчи импульс экспериментти улантуудан баш тартуу ниети болгон. Бирок саякатты токтотуу натыйжалардын баасын төмөндөтөт деген түшүнүк Бомбардты сүзүүнү улантуу чечимине түрткү болгон.

Демек, эрк – бул адамдын жүрүм-турумунун жана ишмердүүлүгүнүн аң-сезимдүү жөнгө салынышы, ал өзүнө карата өзүн көрсөтөт жана максаттарга жетүү жана кыйынчылыктарды жеңүүгө багытталган.

Эрк - адамдын ой процессинин негизинде чечим кабыл алуу жана өз оюн жана иш-аракетин чечимге ылайык багыттоо жөндөмү

Эрктүү кадамдар

Адам өзүнүн муктаждыктарын ар түрдүү аракеттерден турган белгилүү бир иш-аракеттин жардамы менен канааттандырат. Эрк адамдын иш-аракетинде, кылык-жоруктарында көрүнөт. Бирок, ар бир иш эрктүү эмес.

Импульсивдүү (эрксиз) аракет аң-сезимдүү максатсыз жана эрктин аракетисиз токтоосуз муктаждыкты канааттандырууга алып келет. Импульсивдүү – баланын колун оюнчукка сунуусу же ачуусу келип, соккусу.

Көнгөн иш-аракеттер да эрктин көп күч-аракетисиз, жүрүм-турумдун мурдатан үйрөнүлгөн стереотипинин негизинде аткарылат. Адаттагы аракеттер – саламдашуу, эртең менен жуунуу ж.б.

Ыктыярдуу аракет төмөнкү кадамдарга (же структурага) ээ:

1. Максат коюу , б.а. иш-аракеттин күтүлгөн жана күтүлгөн натыйжасы. Адам өзүнүн муктаждыктарын канааттандыруу үчүн максаттарды коёт. Муну менен ал максатка туура келген же туура келбеген көптөгөн мотивдерди таразалайт. “Мотивдердин күрөшү” деген бар.

1. Психикалык пландоо - максатка кантип жана кандай жолдор менен жетүү. Каражаттарды тандоодо олуттуу күрөш жана мотивдердин кагылышуусу да болушу мүмкүн. Студент экзаменди жакшы тапшырышы үчүн, сиз бардыгын үйрөнө аласыз, же чит баракчасын даярдасаңыз же курсташыңыздан көчүрүп алсаңыз болот. Каражаттарды тандоодо сөзсүз түрдө коомдо аракеттенген күчтөр менен эсептешүүгө туура келет.

жүрүм-турум нормалары.

1. Аткаруу, иш-аракет . Бул этапта адам мотивдердин кагылышуусундагыдай эле ички кыйынчылыктарга (адамдын өзүнө жараша) дуушар болбостон, ошондой эле ар кандай тышкы кыйынчылыктарга (адамдан көз каранды эмес, мисалы, тышкы кийлигишүү, башкалардын каршылыгы) дуушар болот. адамдар, табигый тоскоолдуктар) максатка жетүүгө тоскоол болгон. .

Эрктин психиканын башка аспектилери менен байланышы

Эрк психиканын бардык башка жактары менен: керектөөлөр, кызыкчылыктар, жөндөмдөр, дүйнө тааным, таанып билүү процесстери, сезимдер менен тыгыз байланышта.

Эгерде адам, мисалы, өзүнүн иш-аракетинин тууралыгына терең ишенсе, анда ал эрктин максималдуу аракетин жумшап, чоң кыйынчылыктарды жеңе алат.

Сезимдер эркке эки эсе таасир этет: аны бекемдей алат, бирок алсыратышы да мүмкүн. Оң сезимдер көпчүлүк учурда эркти бекемдейт, ал эми терс сезимдер аны алсыратат. Эрки күчтүү адам сезимдерин башкара алат.

Эрк мүнөз менен, тактап айтканда, мүнөздүн күчү менен тыгыз байланышта. Анын бекемдиги, чечкиндуулугу, туруктуулугу, максатка умтулуусу. Башка жагынан. Мүнөз эрктин ар кандай шарттарда кандайча иштешин аныктаган инсандын эффективдүү мамилелеринин касиеттерин камтыйт.

Жөндөмдүүлүктөрдүн көрүнүшү эрктен көз каранды. Адам абдан таланттуу болушу мүмкүн, бирок эрки алсыз болсо, ал талантын колдонбойт.

Эрк маселеси психологиядагы эң татаал маселелердин бири. Анын изилдөөлөрүнүн узак тарыхы бар, эрктин маңызы, анын өнүгүшүн жана адамдын жалпы психикалык түзүлүшүндөгү ордун түшүнүүгө ар кандай илимий пикирлер бар.

В.А. Иванников «Эрк менен жөнгө салуунун психологиялык механизмдери» (1998) монографиясынын автору, эрк маселесин чечүүдөгү ар кандай илимий ыкмаларды талдап, көптөгөн ата мекендик психологдордун биргелешкен аракеттери менен биринчи жолу маанилүү жоболор иштелип чыкканын жана формулировкаланганын белгилейт. , бул багыттагы илимий иштерди мындан ары енуктуруу учун жакшы негиз болуп саналат психологиялык билимдер:

1. Эрк адамдын коомдук-тарыхый өнүгүүсүнүн жемиши. Анын калыптанышы эмгек ишмердүүлүгүнүн пайда болушу жана өнүгүшү менен байланышкан.

2. Демек, эрк тубаса же генетикалык жактан алдын ала аныкталган жөндөмдүүлүк эмес, адамдын реалдуу ишмердигинде in vivo түзүлөт, ал белгилүү эрктүү сапаттарды жана эрктик жөнгө салуу көндүмдөрүн талап кылат.

3. Эркти тарбиялоо топтордо биргелешкен иш-аракеттер аркылуу ишке ашырылат жана жеке адамдын керектөөлөрүнүн, коомдук маанилүү баалуулуктардын жана максаттардын, ишенимдердин, зарыл жеке сапаттардын системасын калыптандыруу менен байланышкан.

4. Эрктин өнүгүшү ой жүгүртүүнүн, элестетүүнүн, эмоционалдык жана мотивациялык-семантикалык чөйрөлөрүнүн, аң-сезиминин жана өзүн-өзү аңдоосунун, бүтүндөй инсандын өнүгүшү менен тыгыз байланышта.

5. Негизги эрктүү аракет - бул адам тарабынан аткарууга берилген жана кабыл алынган аракет. Демек, ыктыярдуу жөнгө салуу – жекече жөнгө салуу деңгээли, ал эми эрктүү аракет – жеке мүнөзгө ээ болгон аракет.

6. Ыктыярдуу жөнгө салуу - адамдын тышкы дүйнөнү, анын баалуулуктарын жана мүмкүнчүлүктөрүн таануусу аркылуу ортомчу аң-сезимдүү жөнгө салуу, анын негизинде анын өз ишинин кесепеттерин болжолдоо жана баалоо жүзөгө ашырылат. (караңыз: Иванников В.А. Психологиялык механизмдер ыктыярдуу жөнгө салуу. – М., 1998. – С. 70).

 Өзүн өзү башкаруу үчүн суроолор жана тапшырмалар

1. Адамдын жүрүм-турумун жана ишмердүүлүгүн ыктыярдуу жөнгө салууда анын жалпы өнүгүүсүнүн ролу кандай?

2. Эрктин негизги милдети эмне?

3. Турмуштан алынган мисалды колдонуп, ыктыярдуу аракетке талдоо бериңиз.

4. В.А.Иванниковдун ыктыярдуу жөнгө салуу боюнча жоболору менен таанышып, талдоо.

5. *Төмөнкү афоризмдерди азыркы илимий психологиянын тилине которуңуз.

1) Максатка жетүү үчүн алгач баруу керек. (Бальзак).

2) Жүрөк канча жолду тандайт жана каалаганына жетүү үчүн канча себеп табат. (Дюма уулу).

3) Максатка жетүү канчалык оңой болсо, ага болгон каалоо ошончолук алсыз болот. (Кичи Плиний).

6. * Байкоо планын түзүңүз, анын максаты башталгыч мектеп жашындагы баланын ыктыярдуу жөнгө салуу өзгөчөлүктөрү.

Адабият

1. Высоцкий А.И. Мектеп окуучуларынын эрктүүлүгү жана аны изилдөө ыкмалары: Окуу китеби. Челябинск, 1979-ж.

2. Зимин П.П. Эрк жана анын өспүрүмдөрдөгү тарбиясы. Ташкент, 1985-жыл.

3. Иванников В.А. Эрктүү жүрүм-турумдун маңызына // Окурман психологияда. М., 1987. С. 260-269.

4. Немов Р.С. Психология: 3 томдо М., 1995. В.1. 357-366-бб.

5. Эрктүү активдүүлүктүн эксперименталдык изилдөөлөрү. Рязань, 1986.