Վանի թագավորություն

Բովանդակություն

• Վանի թագավորության ծնունդն ու ամրապնդումը

• Վանի թագավորության պետական կրոնը

• Երկրագործական–եղանակային և թաղման ծեսերը

• Վանի թագավորության մշակույթը

Վանի թագավորության ծնունդն ու ամրապնդումը

Վանի թագավորությունը պետություն էր Հայկական լեռնաշխարհում, 

մ. թ. ա. IX–VII դարերում. Ասորեստանյան աղբյուրներում անվանվել է 

«Ուրարտու», տեղական սեպագիր արձանագրություններում`  «Բիայնիլի» և «Նաիրի», իսկ Աստվածաշնչում` «Արարատ»: 

Վանիթագավորությանհիմնադրմանմասինվարկածներիցմեկիհամաձայն՝այնառաջացելէմ. թ. ա. XIII–XI դարերում՝ՎանալճիցհարավհիշատակվողՈւ-ր(ու)ատրիցեղայինմիությանհիմքիվրա: ՄեկայլտեսակետայնկապումէԱ-րարատյանդաշտիհետ` ելնելովթագավորությանԱրարատ– Ուրարտուանվա-նումից: Ներկայումսընդունվածէայնտեսակետը, ըստորի՝թագավորությանսկզբնատարածքըՎանալճիավազաննէ, որիհետէլկապվումէթագավորու-թյանհիմնականինքնանվանումը` «Բիայնիլի» (այդպատճառովէլգիտությանմեջպետությունըհայտնիէնաև «Վանիթագավորություն» անվամբ):

ԱռաջինվկայվածարքանԱրամեՈւրարտացինէ, որիանուննասորեստան-յանաղբյուրներում 3 անգամհիշատակվումէմ. թ. ա. 859–843 թթ- իընթացքում: Ըստայլտեսակետի՝Վանիթագավորությանհիմնադիր- արքանՍարդուրի I-նէ՝Լութիպրիիորդին, որնէլմ. թ. ա. 830-ականթվականներինկառուցելէՏուշպա (Տոսպ) մայրաքաղաքը: Տուշպայիհիմնադրմանարձանագրություններումնաիրենանվանելէ «Նաիրիերկրիարքա» ևներկայացել «մեծարքա, հզորարքա, տիե-զերքիարքա, արքաներիարքա» տիտղոսներով։

Սարդուրի I-իօրոքՎանիթագավորությունըտարածվելէոչմիայնՎանալճիավազանում, այլևՀայկականՏավրոսիցհարավ՝Տիգրիսիվերինհովտում:

Մ. թ. ա. մոտ 825–810 թթ-ինՍարդուրի I-ինհաջորդելէորդին` Իշպուինին: Նաիրականացրելէմիշարքբարեփոխումներ, որոնքշարունակելէնրաորդիՄե-նուան (մ. թ. ա. մոտ 810–786 թթ.): Կարևորէինգրային (տեղականսեպագրիստեղ-ծումը) ևկրոնական [տերությանմիասնականդիցարանի (պանթեոն) ստեղծումը] բարեփոխումները, որոնքարձանագրվելեն«Խալդյանդարպասի» («Մհերիդուռ») վրա: Ռազմականբարեփոխմանշնորհիվդաշնայինաշխարհազորըփոխարինվելէմշտականկանոնավորբանակով: Իշպուինինհարավումընդլայնելէտիրույթ-ները՝ՈւրմիալճիավազանիցմինչևՊարսուաերկիր (հետագայում՝Պարսք), հյու-սիսում` մինչևՀայկականՊարլեռնաշղթա:

Մենուայիօրոք Վանիթագավորությունըհասելէաննախադեպհզորության: Երկիրըտնտեսապեսհզորացնելուհամարնածավալելէշինարարականաշխա-տանքներ, ստեղծելէոռոգմանցանց. հատկապեսնշանավորէցայսօրգործող72 կմերկարությամբՄենուայիջրանցքը:ՋրանցքիամբողջերկարությամբՄենուայիթողածարձանագրություններիցմեզենհասել 14-ը, որոնցումնաաստվածներիանունիցսպառնումէբոլորնրանց, ովքերկջարդենարձանագրությունըևկփոր-ձենիրենցվերագրելջրանցքիկառուցումը։ԱվելիուշհայերըջրանցքըկոչումէինՇամիրամիջուր՝ԱսորեստանիթագուհիՇամիրամինվերագրելովդրակառուցու-մը։

Մենուայի  բանակըմտելէԱրարատյանդաշտ, ապաարշավելհյուսիս` դեպիԴիաուխի-Դայաենի (Տայք) երկիր, հարավարևմտյանուղղությամբհասելէմինչևԿումենուևԱսորեստան: ԱրևմուտքումՄենուայիբանակնառաջինանգամդուրսէեկելԱրևմտյանԵփրատիբնագիծ` սպառնալովանդրեփրատյանպետու-թյուններին: Մելիտենեի (Մալաթիա) արքանդարձելէնրանհարկատու: Հաղթար-շավըշարունակելովՈւրմիայիցհարավ-արևելքընկածտարածքներում` հասելէմինչևԴիալագետիավազան: 

Մենուանհատուկուշադրությունէդարձրելռազմականշինարարությանը` ստեղծելովամրաշինականմեծցանց: ՆրանվաճումներիշնորհիվՀայկականլեռ-նաշխարհիհիմնականմասըմիավորվելէմեկկենտրոնացվածպետությանմեջ. ՀյուսիսայինշրջաններիիշխանություններըթեևչենմտելՎանիտերությանմեջ, բայցընդունելեննրագերիշխանությունը: Մենուանհաղթանակներէտարելտարածաշրջանիամենահզորպետության` ԱսորեստանինկատմամբևՎանիթա-գավորությունըվերածելգերտերության:

Մենուայիհաջորդի՝Արգիշտի I-իգահակալությանտարիներին (մ. թ. ա. 786–764 թթ.) Վանիթագավորությունըհասելէհզորությանգագաթնակետին:Գահբարձ-րացածԱրգիշտիԱ-Ն (Ք.ա. 786-764) շարունակեցիրհորքաղաքականությունը։Մեծարշավանքձեռնարկելովտերությանեփրատյանսահմանները՝նաոչմիայնամրապնդեցդրանք, այլևձեռքբերեցհարուստավարևմեծթվովգերիներ։

ԱրգիշտիթագավորիվարածկռիվներիմեջառանձնանումէԱյրարատյանդաշտինվաճումը, որըվերածվումէպետությանտնտեսականևռազմականկարևորնշանակությունունեցողշրջանի։Ք.ա. 782 թվիննամերհանրապետու-թյանմայրաքաղաքԵրևանիտարածքումկառուցումէԷրեբունիքաղաքը, որիա-նունիցէլծագումէԵրևանիանվանումը։Իրթողածարձանագրություններիմեջնանշումէր, որԷրեբունինկառուցվելէ «իբարօրությունԲիայնիլիԵրկրի, իտապալումնթշնամականերկրների»։Էրեբունինվերածվեցտերությանհյուսիսա-յինկարևորհենակետի։ 2018 թվականինկլրանաԷրեբունի-Երևանիհիմնադրման 2800-ամյակը։

Այրարատյանդաշտըմշտապեսգտնվումէրարքունիքիուշադրությանկենտ-րոնում։Կամենալովվերջնականապեսամրապնդելպետությանիշխանություննայստեղ՝ԱրգիշտիԱ-նԱրամայիսիԱրմավիրմայրաքաղաքիհարևանությամբկառուցումէԱրգիշտիխինիլիմեծքաղաքը, որըվերածվումէտերությանհյուսի-սայինշրջաններիկարևորվարչականկենտրոնիևռազմականմինորհենակե-տի։Արգիշտիխինիլին, որըսերտաճելէրԱրմավիրին, հետագայումվերածվեցԵր-վանդականներիթագավորությանմայրաքաղաքի՝պահպանելովԱրմավիրանու-նը։ԱրգիշտիթագավորըմեծթվովարշավանքներձեռնարկեցՇիրակ, որընրանհրապուրումէրհացահատիկիառատությամբ։ԱրգիշտիիզորքերըհասանմինչևՍևանալճիափերը։

ՀաջողէինկռիվներըԱսորեստանիդեմ։Ուրմիոլճիավազանումևայլվայրե-րումմղվածկռիվներումԱսորեստանիգահակալներըպարտությունկրեցին, ևՎանիթագավորությանհաղթարշավըշարունակվեց։Այնքանսարսափազդուէրնրաանունը, որասորեստանյանզորքերիհրամանատարըխոստովանելէ. «Ար-գիշտին, որիանուննանգամահարկուէ»։

ԱրգիշտիԱ-իօրոքտերությունըձգվելէՈւրմիայիավազանիհարավիցմինչևՋավախք, ՍևանալճիավազանիցևԿուրգետիցմինչևանդրեփրատյանաջափ-նյաշրջաններ (ներառյալՄելիտենեևԹաբալերկրները), ՄասիուսևԿորդվացլեռներիցմինչևՃորոխիավազան: 

Արգիշտի I-իգործըշարունակելէորդին` Սարդուրի II-ը (մ. թ. ա.  764–735 թթ.): Նրաօրոքտերությանկառավարմանհամակարգումնկատվումէկարևորան-ցում.  կախյալթագավորություններըվերածելէպետությանվարչականմիավոր-ների, դրանովհամադաշնայինկառավարմանհամակարգիցանցելգերկենտրո-նացվածպետության:

Ինչպեսիրնախնիները, ՍարդուրիԲ-նէլսկզբումուշադրությունդարձրեցիրտերությանհյուսիսայիներկրամասերիվերջնականհնազանդեցմանը, ինչպեսնաևնորերկրներինվաճմանը։ԱրշավանքձեռնարկվեցանհնազանդՇիրակիդեմ, ՍևանալճիարևմտյանափիննվաճվեցինՎելիքուխի (Գեղարքունիք) ևնրանհարևաներկրները՝պետությանսահմանըհասցնելովմինչևԱրցախ։ՀյուսիսումնագրավեցԿողքիս (Կոլխիդա) երկիրը, ՋավախքիտարածքըևԱղստևիավազա-նը։ՍարդուրիԲ-նոչմիայնկարողացավվերստինհնազանդեցնելՄելիդիթագա-վորությունըևայնծանրհարկիտակդնել, այլև՝Եփրատիհոսանքովշարժվելովհարավ, հաստատվելՍիրիայինշանակալիցմասում։ՀաստատվելովԲաբելոնիհարակիցշրջաններում (Բաբիլուերկիր)՝նաձգտումէրաքցանիմեջառնելԱ-սորեստանըև՛արևմուտքից, և՛արևելքից։Չնայածսկզբնականհաջողություններին՝թագավորը, ցավոք, բախվեցվերստինուժեղացածևվերելքիուղինբռնածԱսո-րեստանիդիմադրությանը։

Այսշրջանում, երբսահմաններըձգվումէին 4 ծովերիմիջև, «Սարդուրյանտա-րեգրության» համաձայն, բանակիընդհանուրթիվըշուրջ 350 հզ. էր՝ներառյալնաևնվաճվածուհարկատուերկրներիզորքերը:

ՍարդուրիԲ-իպայքարըԱսորեստանիդեմ, որռազմավարականլուրջպլան-ներէրշոշափում, դժբախտաբար, ավարտվեցանհաջողությամբ։ԱսորեստանյանգահբարձրացածԹիգլաթ-ՊալասարԳ-ն, որկարողացելէրամրապնդելԱսորես-տանիբանակը, Ք.ա. 743 թ. պարտությանմատնեցԵփրատիհոսանքովհարավշարժվողՍարդուրիիզորքերին։Ավելին, Ք.ա. 735 թ. ասորեստանյանբանակը, շարժվելովառաջ, մոտեցավմայրաքաղաքՏուշպայինևպաշարեցայն։Ճիշտէ, քաղաքիմիջնաբերդըթշնամունգրավելչհաջողվեց, սակայնՏուշպանավերվեց, ևթշնամինավարովուգերիներովհեռացավ։

Սակայնմ. թ. ա. 743–735 թթ-իարշավանքներիհետևանքովԹիգլաթպալասար III-ըվերականգնելէԱսորեստանինախկինդիրքերը` կրկինդառնալովՎանիտերությանախոյանը:  

Սարդուրի II-իորդիՌուսա I-ը (մ. թ. ա. 735 – մոտ 710 թթ.) կատարելէպետա-կանհամակարգիևբանակիբարեփոխումներ: ՍարդուրիԲ-ինհաջորդածՌուսաԱ-ն (Ք.ա. 735-713 թթ.) հսկայականջանքերգործադրեցպետությանհզորությունըվերականգնելուհամար։ՆամեծնվաճումներկատարեցՍևանալճիավազանումևնրանիցարևելքուհարավընկածտարածքներում։Ամենուրեքկառուցվումէինամրոցներ՝պետությանիշխանությունընվաճվածերկրներումամրապնդելուհա-մար։ՆաստիպվածէրծանրկռիվներմղելՀյուսիսայինԿովկասիցներխուժածկիմմերականցեղերիդեմ, որոնքսկզբումծանրհարվածներհասցրինՎանիթա-գավորությանը։ԻվերջոՌուսայիդիվանագիտությունըհաղթեց, ևվտանգավորթշնամիննրահորդորներովշարժվեցդեպիՓոքրԱսիա։Կիմմերներըհաստատ-վեցինԿապադովկիայում, որընրանցանունովստացավԳամիրքանվանումը։ԱյստեղիցնրանքհաճախակիհարձակվումէինԱսորեստանիվրա։

ՎանիթագավորությունըծանրհարվածստացավՌուսաԱ-իգահակալությանվերջինշրջանում։ՌուսաԱ-ՆսկզբումամենկերպխուսափումէրԱսորեստանիհետբախումից։Իսկերբպարզդարձավ, որդաանհնարէ, նասկսեցվարելար-տաքինակտիվքաղաքականություն։Դրանիպատասխան, ասորեստանյանբա-նակըՔ.ա. 714 թ. ներխուժեցթագավորությանկենտրոնականերկրամասերը։Թըշ-նամին՝անխնաավերելովուավարիենթարկելովերկիրը, անգթորենոչնչացնումէրոչմիայնբնակավայրերը, այլևայգիներնուցանքսերը։Վերադարձիճանա-պարհինթշնամինհարձակվեցՎանիթագավորությանըենթակաՄուծածիրիիշ-խանությանվրա, որտեղգտնվումէրթագավորությանգլխավորաստվածԽալդիիհռչակավորմեհյանը։Մեհյանը, որնիրոճովհիշեցնումէրԳառնիիտաճարինա-խատիպը, ավերվեցևկողոպտվեց։

Այսուհանդերձ, դրանիցհետոկիմմերականցեղերիևայնուհետևքաղաքականասպարեզումհայտնվածսկյութականցեղերիարշավանքներընշանակալիցչա-փովմեղմացրինհակամարտությունըերկուերկրներիմիջև։Բախումներընրանցմիջևգործնականումդադարեցին։

Ռուսա I-ինհաջորդելէորդին` Արգիշտի II-ը (մ. թ. ա. մոտ 710–680-ականթթ., ըստասորեստանյանաղբյուրների՝  մ. թ. ա. 708 թ-ին):

Բիայնիլի-Ուրարտու-ԱրարատիվերջինհզորթագավորըՌուսա II-նէ (մ. թ. ա. մոտ 680–650-ականթթ.): ՆաշարունակելէՍարդուրիII-իսկսածկառավարմանհամակարգիբարեփոխումը` համադաշնություններիհամակարգիցանցումըգեր-կենտրոնացվածպետականկառավարմանձևին։Զարկէտվելքաղաքաշինությա-նը: Ռուսա II-նարշավանքներէկատարելևԵփրատիցարևմուտքգրավել5եր-կիր: Նրանհաջողվելէբարեկամականևդաշնակցայինհարաբերություններհաստատելհյուսիսիցարշավողկիմերներիհետևնպաստելնրանց` ՓոքրԱ-սիայիարևելքտեղափոխվելուն։ԿիմերներըհաստատվելենԿապադովկիայիտարածքում (Գամիրք), որտեղիցՌուսանկարողացելէնրանցուղղորդելԱսորես-տանիդեմ:

Մ. թ. ա. 652 թ-ինՌուսա II-ըբարեկամականուղերձովպատվիրակությունէու-ղարկելԱսորեստանիարքաԱշուրբանիպալիմոտ, որինվերջինսմեծպատիվնե-րովընդունելէԱրբելաքաղաքում:

ՀաջորդտասնամյակներումՎանիթագավորությանռազմականգործողություն-ներիմասինտեղեկություններչկան։Ռուսա II-ինհաջորդելենևսմիքանիթա-գավորներ, որոնցօրոքպետությունըթուլացելէ։Վերջինհստակթվագրվողար-քանՍարդուրիIII-նէ, որնասորեստանյանարձանագրություններումհիշատակ-վումէմ. թ. ա. 643 թ-ին։ 

ՀամեմատաբարլուսաբանվածէՌուսա III-ի (Էրիմենայիորդու)իշխանությանշրջանը, որիցմեզհասածարձանագրություններըհայտնաբերվելենՎանալճիարևելյանշրջաններումևԱրարատյանդաշտում, որոնքվկայումենՌուսաIII-իօրոքպետությանսահմաններինեղացմանմասին:

Պետությանանկմանընպաստելեննաևհյուսիսիցասպատակողսկյութականցեղերը։Վանիթագավորությանանկմանժամանակնստույգհայտնիչէ: Հիմքերկանկարծելու, որՎանիարքայատոհմիցիշխանությանանցումըհաջորդարքա-յատոհմինկատարվելէ  պալատականհեղաշրջմանմիջոցով՝նախքան  մ. թ. ա. 609 թվ.:  

Հայկականլեռնաշխարհիարևմտյանմասումմ. թ. ա. 612 թ-ին, ըստՄովսեսԽորենացու, ձևավորվելէհայկականնոր՝Հայկազուններիիշխանությունը՝Պա-րույրՀայկազունուգլխավորությամբ: 

Վանի թագավորության պետական կրոնը

Վանիթագավորությանկրոննուսումնասիրելուհամարկաներկուհիմնականաղբյուրներ` սեպագիրարձանագրություններըևպատկերազարդհուշարձանները:

Սեպագիրարձանագրություններիհաղորդածտեղեկություններըսահմանա-փակեն. դրանցումհայտնվումենԱստվածներիանունները, պատմվումէտա-ճարներիկառուցմանմասին, ևթվարկվումենզոհաբերությունները:

Բունկրոնականբնույթիայնպիսիտեքստեր, ինչպիսիքենառասպելները, ա-ղոթքները, մոգականհմայությունները, համարյաթեհայտնիչեն: Պաշտամունքա-յինառարկաներնուպատկերներըլրացնումենգրավորաղբյուրներիտեղեկու-թյունները:

ՎանիթագավորությանդիցարանումկենտրոնականտեղէգրավումԽալդի(Հալդի) Աստվածը: ՆագերիշխողդիրքուներևհամարվումէրԵրկրիութագա-վորիհովանավորԱստվածը:

Սեպագիրարձանագրություններում, որոնքպատմումենտաճարներիշինարա-րությանևնախատեսվողզոհաբերություններիմասին, Խալդիիցհետոհիշատակ-վումենԹեյշեբաևՇիվինիԱստվածները: ՆրանքմիասինառանձնանումենմյուսաստվածներիշարքիցևկազմումենԱստվածներիգերագույներրորդու-թյունը: Խալդինպատկերվումէրռազմիկիկերպարանքով: Նաօրհնումէրթագա-վորինարշավանքիմեկնելիսևօգնումնրանհաղթելութշնամուն: ԽալդիԱստծուկինըդիցարանիգլխավորԱստվածուհիԱրուբանինէր: Մհերիդռանարձանա-գրությունումթվարկվումենՎանիթագավորությանԱստվածներիանուններըևնրանցմատուցվողզոհաբերությունները (ցուլեր,կովեր, ոչխարներ, այծեր, զենքեր, գինիևայլն):

Աստվածներըպատկերվումէինմարդուկերպարանքով, սակայնկարելիէհանդիպելնաևկենդանիներինութռչուններինբնորոշառանձինբաղադրիչների: Դրանքհինտոտեմականպատկերացումներիարտացոլումեն:

Վանիարքաներիյուրաքանչյուրարշավանքսկսվումէրարարողությամբ, որիժամանակարքանաղոթքովդիմումէրԽալդիին, Թեյշեբային, Շիվինիինևմյուսաստվածություններին՝բարձրաձայնհայտարարելովարշավանքիուղղությունըևնպատակը, խնդրելովնրանցիցհովանավորություն`գործնիրնպատակինհասց-նելուհամար: Այնուհետևհնչումէրռազմակոչը. «Խալդինզորեղէ,ԽալդիԱստծոզենքըզորեղէ», ևբանակըշարժվումէրառաջ, զորքիառջևիցտանումէինդ-րոշ,որըԽալդիինէրներկայացնում: ԱրշավանքիավարտիցհետոհաղթանակածբանակըվերադառնումէրՏուշպա: ԱրքանԽալդիաստծոտաճարումբարձրա-ձայնզեկուցումէրկատարվածարշավանքիարդյունքներիմասինևհաղթանակըձոնումԽալդիին: Արքայիխոսքըարձանագրվումէրքարիվրա. այնուհետևկա-տարվումէինզոհաբերություններ, տեղիունենումտոնականհանդիսություններ:

Երկրագործական–եղանակայինևթաղմանծեսերը

Այսծեսերիկարգիուանցկացմանժամանակիմասինտվյալներկան«Մհերիդռան» արձանագրությունում: Այստեղհիշատակվածենտարվաընթացքումկա-տարվելիքերեքտոնակատարությունները` կապվածայգեգործականաշխատանք-ներիհամապատասխանփուլերիհետ: Առաջինտոնըանցկացվումէրխաղողու-տիէտումիցհետո: ԽաղողիորթիէտումըՀայաստանումսկսվումէմարտամսիվերջինտասնօրյակինևավարտվումապրիլամսվաառաջինկեսին:

ԱյսժամանակՀայաստանումնշվումէրԲարեկենդանիտոնը (տոնվումէրմարտամսին, տևումէր 1-2շաբաթ)՝կապվածՆորտարվագալստյանհետ:

«Արևի (Շիվինիի) ամսին»կարգադրվումէրզոհերմատուցելպետությանբոլորաստվածություններինուսրբություններին: Վանիթագավորության«Արևիամիսը»համապատասխանելէմարտին: Այսառումովուշագրավէ, որԲունհայոցտո-մարումևսմարտամիսըձոնվածէրԱրևինևկոչվումէրԱրեգ(«Արևիամիսն»):

Ժամանակիպատկերացումներիհամաձայն` մարդումահվանիցհետոնրահո-գինշարունակումէգոյատևել՝տեղափոխվելովայսաշխարհիցմյուսը: Այդմա-սինէվկայում«Հոգիներտեղափոխողաստծո» պաշտամունքիգոյությունըպե-տությանդիցարանում:

Ուրարտուումկարժայռափորդամբարաններումմահացածինթաղելուսովո-րույթ: Նմանգերեզմաններում, որոնքկազմվածէինլինումմիքանիսրահներից, դրվելենարքաներիուազնվականներիաճյունները՝իրենցհագուստով, զենքով, զարդերովուկատարվածզոհաբերություններով: ԺայռափորդամբարաններենՎանաժայռինփորվածկառույցները:

Կնիքներիվրականկենացծառիպաշտամունքիհետկապվածարարողու-թյուններըպատկերողփորագրություններ: Հետաքրքիրէ, որայդարարողություն-ներինմասնակցելէնաևարքան՝առյուծիուղեկցությամբ: Վերջինս, ինչպեսեն-թադրվումէ, պահվելէտաճարներում՝որպեսսուրբկենդանի:

Վանիթագավորությանմշակույթը

Վանիթագավորությանդիցարանըհիշատակվումէ«Մհերիդռան» արձանա-գրությանմեջ. այնկազմվածէեղել70 աստվածությունից՝ 35 իգականև35արա-կան, ևշուրջ30 սրբություններից: Դիցարանըգլխավորելէգերագույնեռյակը՝Խալդի (աստվածներիհայրևարքայիգլխավորհովանավոր), Թեյշեբա (ամպրոպիևռազմիաստված) ուՇիվինի(արևիաստված): Երկրպագելեննաևդաշտերի, լեռների, ծովերիևայլաստվածությունների: 

Վանիթագավորությունումգործածվելէգրային3 համակարգ, որոնցիցմեկը՝բնիկտեղականը, մեհենագրերնեն՝բաղկացածշուրջ300 մեհենանշանից (հիերոգ-լիֆ), որոնքգրվելենաջիցձախևվերիցվարուղղություններով: Այսհամակար-գիվերծանմանարդյունքներըհիմքենտալիսեզրակացնելու, որՎանիմեհենա-գրությանլեզունհնագույնհայերեննէ:

Վանիթագավորությունումկիրառվելենսեպագիրհամակարգերը: ՍարդուրիI-իևնրահաջորդներիօրոքգրվելենասորեստանյանսեպագրերովևասուրե-րենարձանագրություններ: Իշպուինիարքայիօրոքստեղծվելէտեղականսեպա-գրերիհամակարգը (շուրջ 200 նշան՝ձախիցաջգրությամբ), որովմեզենհասելավելիքան 600մեծուփոքրբնագրեր:

Վանիտիրակալներըմեծնվաճումներիենհասելքաղաքաշինությանբնագա-վառում: ՍարդուրիI-ըկառուցելէՏուշպան: ՄենուայիօրոքԱրաքսիաջափինկառուցվելէՄենուախինիլիքաղաքը, ԱրածանիիափինհիմնադրվելէՆերքինԽնձորիհզորամրոցը (Կայալի-դերեհնավայր), Տուշպայիցհյուսիս-արևելք` ՎերինԱնձավիբերդաքաղաքը, տասնյակայլամրոցներպետությանկենտրոնումևՈւր-միալճիավազանում: ԱրգիշտիI-ըմ. թ. ա. 782 թ-ինհիմնադրելէԷրեբունին, մ. թ. ա. 776 թ-ին՝Արգիշտիխինիլին` Արարատյանդաշտում, մեկայլԱրգիշտիխինիլի` Մուշիշրջանում: ՍարդուրիII-ըՏուշպայիցոչհեռուհիմնելէՍարդուրիխինիլին (Հայկաբերդ, Աստվածաշեն), ապա` նույնանուն2 այլքաղաքներ` ԱրճեշիցհյուսիսևԱղձնիքում: ՌուսաI-ըՍևանալճիավազանումվերակառուցելէ 2խոշորբերդ-ամրոցներ` դրանքանվանակոչելովԽալդիևԹեյշեբաաստվածներիանուննե-րով: ԱրգիշտիII-ըկառուցելէխոշորամրոցներ` Խալդիաստծուևիրանուննե-րով: ՌուսաII-ըհիմնադրելէԹեյշեբաինիքաղաքը (Կարմիրբլուրհնավայր), ա-պա՝ «Ռուսայիփոքրքաղաքը» (Բաստամհնավայրը՝ներկայիսԻրանիտարած-քում), ԶիուկունիերկրիԽալդիիքաղաքը (Արծկե, Ադիլջևազհնավայր), Ռուսախի-նիլիանվամբ2 քաղաք (ԹոփրակկալեևԱյանիսհնավայրեր), վերակառուցելևընդարձակելէբազմաթիվամրոցներուքաղաքներ:

Զարգացելէտաճարաշինությունը: Վանիթագավորությանտաճարներըմիքա-նիտեսակէին: ՄեկըԱրդինի-Մուսասիրիհայտնիտաճարնէր, որիմիայնվերա-կազմությանպատկերնէպահպանվել: ՏաճարներիայսոճըՀայաստանիցանցելէՓոքրԱսիա, այնտեղից` Հունաստան, ապա` Հռոմ, որտեղիցէլտարածվելէողջաշխարհում: ԱյդոճիհիանալինմուշներիցէԳառնիիհեթանոսականտաճարը: Տաճարիմյուստեսակըկոչվումէ «Աստծուդարպաս»:

Պալատներիուտաճարներիպատերըներսիցզարդարվելենորմնանկարնե-րով (աստվածների, ռազմի, կենդանիներիևայլբազմագույնպատկերներ), զինա-տեսակներով: Պեղումներիցհայտնաբերվելենմեծթվովսաղավարտներ, վահաններ, գոտիներ, կապարճներ, որոնք զարդարվածենմարտակառքերի, հեծ-յալների, քրմերի, առյուծների, ցուլերիութևավորէակներիպատկերաքանդակնե-րով:

Պեղումներիցհայտնաբերվածմշակութայինարժեքներըպահպանվում, ուսում-նասիրվումևցուցադրվումեն«Էրեբունի» պատմահնագիտականարգելոց-թան-գարանում, Հայաստանիպատմության, Երևանքաղաքի, Բրիտանական (Լոնդոն), Առաջավորասիական (Բեռլին) թանգարաններում, Էրմիտաժում (ՍանկտՊետեր-բուրգ) ևայլուր: