Урыс-Кавказ заор лъэпкъым игууз

«Урыс-Кавказ заор –лъэпкъым игууз»

Хы Ш1уц1э орхэр нэпкъым къытеох,

Гупшысэ чыжьэхэр сыгу къетаджэх.

Адыгэ пшъашъэхэу хык1ыб  аш1ыгъэхэм

Янэпсы къабзэхэр нэпкъым щэтакъох.

Сабый быдзашъохэр зы1эк1атхъыгъэхэм

Ягурмы макъэ псыч1эм къе1ук1ы.

Хьэзаб сурэтхэр нэм къык1эуцох:

Адыгэ ч1ыгу гущэр зэк1эм зэрапхъо,

Ипшъэшъэ гъэрхэр хык1ыбым ращых,

Пачъыхьэжъ бзаджэхэм былым афэхъух….

К1эмэщ С.

 Зао.  Мы  гущыIэр гущыIэ кIаку, макъэу хэтыри бэп, ау мэхьанэу иIэмкIэ мэхъаджэу, гур ригъэучъыIыкIэу мэхьанэ кIоцIылъ. Зао. Ащ ищынагъо шъхьарымыхьагъэу, имашIо темытэкъуагъэу цIыф лъэпкъ дунаим къытекIынэп, цIыфыгухэм къаригъанэрэр кIыжьырэп.

     Адыгэ лъэпкъыри зэо машIом истафэу, икъутафэу дунаим тетмэ ащыщ. ЧIыпIэшIу, чIыгушIу зэрисым бэ лъэпкъым къинэу къыфихьыгъэр.

           Адыгэ чIыгур ыштэн, лъэпкъыр ыгъэкIодын игухэлъэу Урысыем ипачъыхьэ идзэхэр адыгэ чIыналъэм къызэребэныгъэхэм тилъэпкъэу зичIыгу шIу дэдэ зылъэгъурэр къэщтагъэп, къызэкIэкIуагъэп. Зэфэнчъэу къапэуцугъэ пый мэхъаджэм пэуцужьыгъ, ячIыналъэ къаухъумэным, шъхьафитыныгьэ яIэным пае зышъхьасыжьыгъэхэп.

    Лъэхъэнэ чыжьэм щыIэгъэ зэо мэшIуаем тхьамыкIэгъошхоу лъэпкъым къыфихьыгъэр джы къызнэсыгъэми зэхешIэ. Непэ къэралыгъо шъэныкъом ехъумэ тилъэпкъэгъухэр ащэпсэух. МэшIолыгъэшхом хэкIодагъэхэр, хыкIыб гъогоу къыхахыгъэр аджалым игъогу зыфэхъугъэхэр бэдэдагъ. ЧIыгужъым къинэжьыгъагъэр лъэпкъым цIыфышъхьэ пчъагъэ ызыпшIанэ фэдиз хъущтыгъэп Урыс-Кавказ зэо мэхъаджэр зэуцужьым ыужи чIыгужъым къинэжьыгъагъэхэм ащыщы6эхэм псэупIэкIэ Осмэн империер къыхахи екIужьыгъагъэх. Тыдэ зыщэIэхи  гупсэфыгъо ямыIэу, зэо-банэм хэтхэу къахьыгъ.

Тарихъыр щыгъуазэп адыгэхэу ялIыхъужъыныгъэкIэ, яцIыфыгъэкIэ, якультурэ  кIэныжькIэ дуиаим щыцIэрыIуагъэхэр хымэ чIыгу енэцIыгъэхэу, ар къызыIэкIагъэхьаным пае лъэпкъ горэм зао рашIылIагъэу. Ежь адыгэ чIыгур Дунэе джэнэт зыфаIорэм фэдагъ, цIыфэу щыпсэухэрэр зэгурыIохэу зэдэпсэущтыгъэх, шэн-хэбзэ зэхэтыкIэ дахэхэр ахэлъыгъэх, чIыгур алэжьыщтыгъэ, чъыгхэр къагъэкIыщтыгъэ, былымхэр, анахьэу шыхэр бэу ахъущтыгъэх. ЯчIыгуи, ящыIакIи ублэхъопсыкIынэу щытыгъэп.

    А чIыгу гъэбэжъулъэр, хы ШIуцIэ Iушъор, типыйхэм анэ кIэпкIэгъагъ  аIупс къыфечъэщтыгъэ. Зэп, тIоп,  IашэкIэ аштэнэу зэрежьэщтыгъэхэр, ау адыгэхэм нэкум фэдэу алъэгъурэ япсэупIэхэр къагъэгъунэщтыгъэ, къатебанэхэрэм яфэшъошэ утынхэр арахыщтыгъэ. Урыс-Кавказ зэошхор аужырэ ушэтыпIэ ин фэхъугъ лъэпкъым. Урысыем ипачъыхьэхэм адыгэ чIыгур зыIэкIагъахьэ  ашIоигъоу лIэшIэгъум  ехъурэ ыуж итыгъэх, лъэпкъыр зэо зэпымычыжьым хэтыгъ. Тарихъытххэм агъэш1агъощтыгъэ адыгэхэм ялIыхъужъыныгъэ зынэсырэр, къэралыгъошхом идзэхэу ячIыгу къихьагъэхэм утынышхохэр зэрарахыщтыгъэр, апсэ хэтыфэ къызэкIэмыкIохэу зэрязаощтыгъэхэр.   Ау пачъыхьэм адыгэ чIыгур къызIэкIигъэхьаным пае зэблэн щыIагъэп, ицIыфхэми ашъхьамысэу машIом пигъахьэщтыгъэх. Ащ фэдэ чIыпIэ зэжъу лъэпкъыр зефэм адыгэлIыр зыфэдэр нафэ къышIыгъ, дзэпащэхэу, лIыхъужъыхэу адыгэхэм яIагъэхэм ящытхъу дунаем щарагъэIуагъ. ЛIыгъэмрэ адыгагъэмрэ ятамыгъэу, тарихъым щыщы хъугъэхэу, чIыгоу къызэрыхъухьагъэхэм шIулъэгъу мыухыжьэу фыряIэр ящыIэкIэ зекIуакIэ ыкIи лIыгъэр ягъашIэ ылъапсэ хъугъэу щыIэгъэ адыгэлI цIэрыIохэу   Занэкъо Сэфэрбый, Хъырцыжъыкъо (Джанчэтэ) Алэр, Хьатх Мыхьамэт-Гъуаз, Къоджэбэрдыкъо Мыхьамэт, ШэрэлIыкъо Тыгъужъыкъо Къызбэч ыкIи нэмыкIхэри. Мыхэр лIыгъэу зэрахьагъэм  пае къэбарыжъыбэ, орэдыбэ зыфаусыгъэхэ лIыхъужъых. ЛIыхъужъыгъэм итамыгъэу, мыкIосэжьын жъогъо гъуазэу Хъырцыжъ Алэм ыцIэ адыгэ ошъогум къинагъ. «ЛIыбэ пщыналъ» зыфиIорэм лIыхъужъыхэу зыпсэ емыблэжьыхэу, зичIыгу пае зыпсэ зытыгъэхэм зы щылычыпкъэу зэрэзэкъотыгъэхэр къыущыхьатэу мырэущтэу къыщеIо: Тыгъужъыкъо Къызбэч, Сэлэчэрыекъо Мыхьамэт,

          Нарт фэдэу Хъырцыжъыкъо Алэ, -

          Ябырулэ зэшъозэщ,

          Дзэ зэращэзэ,

          Дунаим губгъэнынчъэу

          А лIы купыр ехыжьыгъ. …

        Инджылыз зекIолIэу адыгэхэм адэжь щыIагъэм  Къызбэч инэIосагъ, ар «адыгэмэ яаслъанкIэ» еджэщтыгъэ. Мыхэмэ лIыхъужъыныгъэу зэрахьагъэу  тарихъым хэтыр бэдэд.

        Кавказ заоу   лIэшIэгъу псэу  кIуагъэм, бгъуитIумкIи хэкIодагъэр бэ дэд, аужыпкъэм, лъэпкъ псаумэ заIэтмэ IэкIыб хэгъэгумэ арыкIыжьызэ зышIыгъэри мэкIагъэп. А тхьамыкIагъом тэ тилъэпкъи ыухьагъэп, адыгэхэм анахьыбэр Тыркуем икIыжьынэу хъугъэ, ау ащ нэмысэу, хы нэпкъымэ, хым хэкIодагъэри макIэп. Псаоу къэнэжьыгъэхэри ящыIакIэ нахьышIу зыщыхъущт чIыпIэм лъыхъухэзэ хэгъэгу зэфэшъхьафмэ арысэу хъугъэх. А зэман хьылъэу лъэпкъым пэкIэкIыгъэр, лъэпкъыр кIодыкIае зэхъулIагъэр пшыгъупшэнэу щытэп.

Силъэпкъы ыгур иадыгэ чIыгу

Ыпсэ зыхэлъыр ичIыгоу игупс

Тхьэм къыритыгъэу игъашIэ

ШIулъэгъоу фыриIэм гуигъэуцуагъ.

Ар лIэшIэгъубэхэм къыгъэшъыпкъагъ

АдыгэлI лъыпсыкIэ ар ыгъэшъокIыгъ,

Адыгэ ны нэпсыкIэ  ылъэсыхьажьыгъ,

Шэпхъэнчъэ лIыгъэкIэ ыгъэкIэрэкIагъ,

Гъыбзэ-орэд дахэкIэ ар ыгъэежьыгъ. …  

      Тэ,  адыгэхэм, Кавказ заор кIодыпIэ тфэхъугъ. Мы заор ары адыгэ лъэпкъыр мыжъошъхьалым дэзгъэкIи, итэкъухьагъэу чIыгум  тезыпхъагъэр. Ар заухыгъэр мыгъэ илъэсишъэрэ шъэныкъорэ мэхъу. Джащ фэдиз хъугъэ тилъэпкъ итэкъухьагъэ зыхъугъэр. Сэ зэрэслъытэрэмкIэ, Урыс-кавказ заор къезыгъэжьагъэ урыс дзэпщыхэм гъогоу къыхахыгъэри зэрыкIуагъэхэри анахь гъогу пхэнджыр ары, ащ тилъэпкъ теунэхъуагъ, ек1одыл1агъ, ар лъэпкъым ыгу хэмык1ыжьын мастэу хэлъ, лъэпкъым игууз.