Келлһ өргҗʏллһнə кичəл 11 класст
Кичəлин төр: «Зул – хальмгудын нас авдг өдр»
Кичəлин кʏцл: Одгə цагин көвʏнə хəлəцəр дамҗулад, зулын туск цəəлһвр өгч, хальмг улсин авг-бəрцлə таньлдулҗ, өвкнрин үлдəсн авъясмуд медүлҗ, зулын байрин тускар номтын цəəлһвр медʏлҗ, өдгə цагин баһчудын өмн ямаран төр бəəхинь ʏзʏлх.
Кичəлин йовуд:
1.Багшин ʏг: Эндр би таднд 2010 җил мана Зурһана школ чилəсн Манҗин Баатрин нəəрʏлвр умшҗ өгнəв. Умшхларн, би хойр кʏцл тəвҗ бəəнəв: негдвəр болхла: номтын цəəлһвр, медəтин тодлвр, баахн көвʏнə соньн ухан-тоолвр эн нəəрʏлврəс медҗ авхт; хойрдвар болхла, эн һольшг хальмг келтə көвʏнəс ʏлгʏр авхт – гиҗ тоолҗанав.
(Сурһульчнрт цааснд барлсн нəəрʏлвр төгəҗ өгх, самбрт эн текстиг компьютерар ʏзʏлҗ болҗана, зулын туск презентац ʏзʏлҗ болҗана )
Би Баһ Дөрвдə нутга Дунд Хурл шемнрə ламихн арвна Манҗин Баатр гидг көвүмб. Мини аав Манжин Пүрвə, дəəнə орлцач, тоомсрта малч, Советин йосна цагт эврəннь көдлмшəрн, заң-бəрцəрн нерəн туурулҗ йовсн күн. Дəəнə шавин учрар эрт сəəһəн хəəлə. Мини ээҗ, Васькин Инҗр, ода найн негтə. Чееҗднь кесг тодлвр-тоолврмуд бəəнə, теднə зəрмснь одачн зүркинь шарклулна: дəəнə көл, Сиврин зовлң…Тер бийнь хальмгудын сəн өдрмүдиг даңгин темдглҗ йовсмн, тегəдчн ачнр-җичнриннь җирһл үзҗ йовнав, - гиҗ ээҗм келнə.
Далн җилин туршарт Советин йосн чаңһ кевəр əмтнə уханас эн байрта өдрмүдиг үндсəрнь эргүлҗ мартулла, болв мана өвкнр дотран зальврад, олна хормад багтад, тер авъясмудыг шинəс сергəһəд, баһчудт дасхҗ йовна.
Өдгə цагт сəн өдрмүд дала, зуг өөрдин үлдл улан залатнрин чееҗд төөнрҗ йовсн Зул Цаһан хойрин сəн өдрмүдт бидн дуртавидн. Би бичкндəн Зул ирхиг теңкəн уга күлəдг билəв: кампадь-балта, боорцг, цаһан мөңг элгн-садн өгдг билə. Ода өсəд, əмтнə уха таняд, цагин хүврлтиг шинҗлəд, хальмгудын тууҗ дасад, эн сəн өдрмүдин чинриг олн--əмтнə җирһлд ямаран орм эзлҗəхинь медҗ авув. Мана өвкнр хальмг келəн, сойлан, авъясмудан хадһлҗ, маднд, дорас өсҗ йовх бичкдүдт белглснд, ик ханлт өргҗəнəв. Күүкдин тоолврар, Зул гисн – икчүдин байр, бичкдүдин керг – җөөлкн боорцг идх. Мини санаһар болхла, кезəңк авъясмуд һанцхн əмтəхн хотар күцəгдшго. Седклəн тəвəд, оньган өгəд, көгшдүдиг тевчəд, теднə зовлңгинь хувалцад, эврəннь һазртан дуран өгəд бəəхлə - тиигхлə күн болһн төвкнүн байн җирһхнь лавта. Тегəд би эврəннь уңг-тохман доладгч үй күртл медҗ авад, амн үгин зөөр чееҗəр дасад, «Җаңһр» умшад, «Җаңһрин» бөлгүд дуулдг дасад, Ээлян Овлан, Шавалин Даван билгəр соньмсад, хальмг келнə медрлəн улм гүүнрүлүв. Товчлад келхлə, моңһл яста улсин авъясмуд мини җирһлд ик орм эзлнə. Зулын тускар номтнрин цəəлһвр умшад, көгшəсин тодлвр соңсад, эврəннь аав-эҗиннь сана медəд, багшнрин цəəлһвр шинҗлəд, һундл төрхд, кесг тоотинь геечксинь медүв. Кезəңк дегтр авад, 1875 җилд Зулыг яһҗ темдглҗəснə тускар авад хəлəй. Хальмг литин тогтаһач Бентковский иигҗ бичҗəнə: «Асхн, байрин сүл өдрлə, Зуңкван шүтəнə өмн бичкн нүкнд гертəс авч ирсн зулан тəвəд, ном умшад, зулан өргдг билə. Ик күндтə күн тер зулыг шатадг бəəсмн.Һал шачасн темдгəр шин җил ямаран болхинь медҗ авдг бəəсмн. Кемр зул тегш – иргч җил сəн-сəəхн, кемр утан һархла – зокал уга җирһлин темдг, харвр өңгтə заль болхла – гем-шалтг учрхинь медүлҗəнə…».
Зулын байр 15 зун җилд үүдсмн, юңгад гихлə Зуңква 1357 – 1419 җилмүдт бəəсмн. Хальмгуд дунд Зулын байр 17 зун җилəс авн темдглддг болсмн. Түрүн авгтан Шин җилин байрла эн ирлцдго билə. Нас авлһн, зул өрглһн кезəңк Шин җилин өдрмүдт күцəгддг бəəсмн. 18 зун җилəс авн кезəңк Шин җилин байр Зулла ирлцдг болв. Тегəд эндр күртл хальмгуд Шин җилиг Зулас авн тоолна.
Зулын өдр хамгин түрүнд өрк- бүлин байрин өдр болҗахинь би сəəнəр медүв. Мини ээҗ Зул өдр эрт босад, цəəһəн чанад, дээҗ бəрəд, зулан өргнə. Эцкм цацл цацад, һалд тос, хорһ хаяд, күңгшү үнр һарһна.Терүнə хөөн зулын йөрəл тəвəд, цəəһəн уудувидн. Эн өдр көгшн улсиг тевчдмн, элгн- садндан оддмн. Нанд тавн авһ, хойр һаһа бəəнə, тедниг эргəд иртл, өдр чилнə. Асхн теңгрин одд күцсн цагт ээҗ насна зул оңһцд өргнə. Эртəснь ээҗ цаһан өвс хагсаһад, күүнə тооһар, насарнь зул өргх өвс белдəд авчкдмн. Эн авъясин учрнь: авсн насндан дəкəд деернь бурхнас нас сурҗах юмн. Эн өдр күүкд улс нас авна. Зулын хөөн , 3-5 өдр давхла, Җилин эзнə өдр болна, хуучн җилəн йовулад, шин җилəн тосна. Эн өдр залу күн нас авдг өдр. Хурлд ик мөргүл болна. Тиигəд Зулла хамдан бидн үвлин эклцд ордувидн. Иигҗ Зул ода темдглнə. Мана аав-ээҗнр ик кезəнə болхла, эртəснь белдвр кедг бəəсмн. Бурхан цеврлəд, шинрүлəд, уһаһад, əмрүлəд, əрүслəд, тəрндəд, дуту-дундан күцəдг билə. Кезəнəк цецн əмтнə гүн утхта бəрц, авъясмуд хасгдсн кевəр маднд ирсмн, тегəд өдгə цагт хальмгуд улм шүтҗ, күңкл чееҗтə өвкнрин авг-бəрциг, заңшалыг алтнас үнтəд тоолҗ, харҗ, харулч болҗ хадһлх зөвтə.
Өдгə цагин җисəнд мана кезəңк цуг авъясмудиг босхҗ шинрүлҗ болшго, болв өвкнрин җирһлин зөөриг мартх зөв угавидн. Цуг хальмгудын «һарсн өдр» баһчудын ухан-тоолврт батрулхин төлə, хальмг келəн өргҗүлх кергтə.Тиигхлə, мадна җирһлд буурл сахлта медəтнрин йөрəлəр хөв-кишг ирҗ, өрк-бүл болһн амулң менд бəəх!
Зул - əмтнə кемҗəн уга байр, җирисн, җиңнсн җирһлд өвкнрин үлдəсн зөөриг өдгə цагт хадһллһн – мадна ончта керг.
Эврəннь ахр тоолвран Муутян Инҗəн шүлгəр (невчк үгмүдинь соляд) чилəҗəнəв:
«Хальмгин нер дуудулхар
Шемнр əəмгт төрлəв,
Хəəртə җаңһрчин билгиг
Хамҗ эрдмд тохралав,
Хəəсəн холвҗ олдув,
Хəлəсəн кеһəд үздүв,
Хариг цаһанд тоолдув,
Ламихн тохма залув!
2. а). Товчлврин сурврмуд:
Нəəрʏлвр таасгдв? Ямаран учр деерəс Баатр өвкнрт ханлтан өргҗəнə? Номтын цəəлһврəс ю медвт? Яһҗ зул ода темдглнə? Ямаран төрт көвʏн һундрхҗана? Текстəс олтн. Зулын тускар ю медҗ аввт? Ямаран ончта керг Баатр баһчудын өмн тəвҗəнə? Хальмг келнə тускар юн гиҗəнə? Эн көвʏнəс ʏлгʏр авч болхий?
Баатрин ухан-тоолвр текстəс олҗ авад умшад, эврəннь санаһан келтн.
б).Зура тогталһн.
в). Текстиг əӊгмʏдəр хуваһад, сурһульчнриг амн ʏгəр келʏлх.
3.Ашлвр: Эндр бидн Зулын тускар баахн көвʏнə шинҗллтəс медҗ авувидн. Өдгə цагин баһчуд дунд иим ухан-тоолврта көвʏд-кʏʏкд дала болх, тадн теднə зерглəнд ортн, - гиҗ Баатр таднд ʏлгʏр ʏзʏлҗəнə.
Кичəлəн Бадмин Н. «Зул» гидг шʏлгəр чилəҗəнəвидн ( мини хəлəцəр чиклгдсн шʏлг) .
«Зулд нерəдсн шʏлг умшлһн (эртəрнь белдсн сурһульч)
Дарани җил һарад,
Дарук җил орна.
Ээҗ бурхндан зальврад,
Әмт цəəһəр тоона.
Медəтнр йөрəл тəвəд,
Баһчудын нас йөрəнə.
Заяч җил немəд,
Цаһан хаалһ делднə.
Эрʏл-менд өсч,
Олна хормад багтҗ,
Хəəртə Таӊһчан делгрʏлҗ
Өмəрəн гʏҗрҗ зʏткцхəй!
4.Герин даалһвр: эн соӊссн, умшсн тоотан ухалад, тодлад амн ʏгəр келтн, Эн шʏлг болн дурта Зулын йөрəл чееҗəр дастн.
Даваева Галина Лиджиевна,
Баһ Дөрвдə района
Зурһана дундын школын багш
05.01.2012 җил
9 325
3 674 
