Урок калмыцкой литературы в 9 классе по поэме "Алтма" Гаря Даваева

Хальмг утх зокъялын кичǝл 9 класст

Багш Даваева Г. Л.

Кичǝлин төр: Даван Һəрə «Алтма» (поэм)

Кичǝлин күцл: нойдудин көлд бүдрсн угатьнрин зовлңгла таньлдулҗ, өвкнрин гиигн биш җирһл үзүлх.

Кичǝлин йовуд:

Герин даалһвр сергǝҗ сурлһн: Даван Һǝрǝн бǝǝсн цагин тускар ахрар келх; Шүлгчин намтр болн үүдǝлтин хаалһ тодрхаһар келх; Даван Һǝрǝн талдан үүдǝврмдин тускар келҗ өгх;

Шин төр:

1.Багшин үг:

Поэмин һол учр-утхнь: мөрнə хулхачин дүрəр дамҗулад, Даван Һəрə хурц олмһа келǝр өвкнрин гиигн биш җирһл үзүлҗ бəəнə. Олн əмтнə амн үгин зөөр олзлад, Ончхин Җирһлин цецн ухаһинь маднд медүлҗəнə. Ямаран йовдл эс учрвчн, күүнə закврар – күүнə əм авч болшго гисн ухан тодлгдна. Зуг тер цагин гүүдл болн неквр талдан бəəсмн.

Əəмгин зəəсң Овшин Санҗ олна ик марһанд Эрктнə зəəсң Орлмад шүүгднə. Терүнəс өшəһəн авхар, арвн нəəмтə Алтмаг меклəд, терүнə аду көөҗ авч ир гинə. Алтма зөвəн өгнə, зуг аду авч ирсн цагт, му, эццн мөрдиг угатьнрт хот-хоолын теҗəл гиҗ өгтхə гинə. Зəəсң зөвшəрнə.

Аҗрһ аду саллһнд нег адуч үкнə. Адуһан авад холд һарчкад, хулхач амрна. Толһаһаснь тер үксн күн һархш. Кү алсндан, эн икəр зовна. Негинь алад, наадкинь кишгтə кеҗ болшго. Баячуд хоорндан зүтклдəд, угатя улсин җирһл хамхлна. Алтма терүг сəəнəр медҗəнə. Уханднь кезəнəк тууҗ орна: орс хаана закврар хальмгуд Əрəсəг харсад, «сөм хамрта парнцсла ноолдна». Нег дəкҗ амрлһнд, нойдуд хоорндан марһа кенə. Эн марһаг Бадм-Тəəшң нойн толһална. Марһан – шатр наадх. Нойдуд неҗəдəр Бадмла шатр наадад, цугтан шүүгднə. Харчудас Ончхин Җирһл наадад бас шүүгднə. Шүүгдсн улс нойнас ташулдг бəəҗ. Ончхин Җирһл ташулхиннь өмн нəрн келнə билг үзүлх зөв авна. «Һурвн зүүл» (Ташлһна һурвн зүүл, чичлһнə һурвн зүүл…) келəд, «иткл нойна зергиг иигҗ шүүсн болдг». Эн тууҗин җирһлин ухан адучд өврмҗ болв, күүнə адуна төлə, улан залуһин əм авсндан хулхач зовҗ, бийəн нохан кичгт тоолв. Тууҗин халхар авад хəлəхлə, «отгин андн» болсан медв.

Кеҗ-күцǝсǝн үнлҗ, һарһсн йовдлан ашлҗ, керг угаһинь медсн Алтма күчр кевǝр зовна.

2.Дегтрǝр көдллһн: поэмар түүвр умшлһн (Алтман өрк-бүлин тууҗ, байн Санҗин аду хǝрүллһн, Алтман тахшлт, Санҗин даалһвр)

3.Толин көдлмш: һаң – зной, теҗǝл – пропитание, белвсн – вдова (вдовец), күүшǝд уга – не повзрослевший, элч – слуга, посол, зǝрлг – приказ, указ, шуукрх – вздыхать, берк төр – срочная (острая) проблема, үгин мөткǝ гетҗ – цепляться за слово (дегтрт бǝǝсн тольла бас таньлдх).

4.Күүндвр: Алтма ямаран өрк-бүлд төрҗ өссмн? Ямаран зовлң эн бичкнǝсн авн үзсмн? Ямаран шинҗ көвүн дасв? Байн Санҗ ямаран тууҗ көвүнд келҗ өгнǝ? Санҗин даалһвр ямаран? Алтман андһар болн сурвр? Ямаран йовдл аду көөлһнд учрв? Алтман ухан-тоолвр? Эн йовдлын учрас Алтма ю медҗ йилһв? Таднд эн поэм таасгдв? Тадна санан-тоолвр Алтман тускар? Эн үүдǝврин келнǝ тускар ю келҗ болх?

5.Ашлвр: багшин үг:

Алтма чееҗин зовлңгин тəəлврəн тууҗин халхст олна. Ончхин Җирһл цецн ухаһарн, хурц келəрн нертə нойиг диилнə. Угатя адуч-хулхач байна закврар аду көөһəд, кү алсндан бийəн гемшəҗəнə. Ончхин Җирһл энүнд тууҗин холдкас үлгүр болҗ уха заана.

6.Герин даалһвр: 92 – 109 халхс, дегтрт бǝǝсн сурврмудт хǝрү өгх.