Урок калмыцкой литературы в 11 классе
Кичəлин төр: «Чонса отг» (Бадмин Алексейин «Зултрһн – теегин ноһан» гидг романа халхар)
Кичəлин кʏцл: Отг яһад Чонс нериг авсн тууҗла таньлдулад, əмтн эврəннь һазр-усан, элгн-садан, уӊг-тохман медтхə гиһəд сурһмҗ өгч цəəлһх.
Кичəлин йовуд:
1). Герин даалһвр сергəҗ сурлһн: а).Бадмин Алексейин җирһлин болн билгин хаалһ ахрар сурһульчнрар келʏллһн (өмнк кичəлд хəлəсн презентацар ул кеһəд көдллһн).
б). «Зултрһн – теегин ноһан» - гидг романа һол төрəр, һол учр-утхар кʏʏндвр кʏцəлһн.
2). Шин төр:
2.1).Герин даалһвр товчлҗ, бичəчин тускар дəкəд немҗ келҗ өгх багшин ʏг;
а).Бадмин Алексей – нертə, тааста бичəч, олна тууҗч, заяни хурц билгт,
түүклəнə эркн эрдмч. Бадмин Алексейин үүдəврмүд уул хальмг келəр бичгдсндəн дорас өсҗ йовх баһчудт эркн сурһмҗ.
Бичəчин үүдəврмүд – хальмг келн-эмтнə литературт чинртə ик халхнь мөн. Эврəннь учр-утхарн, урн үгин билгəрн, ухана болн седклин күчəрн олна мөңк зөөр.
Бадмин Алексей – хальмг улсин урн үгин нəрн бичгин делгрлтд мергн хурц келəрн цагин бəəдлин һоллгч хамгиг тодлҗ, келн-əмтнə урн үгин дамшлтыг делгү икəр бийдəн шиңгəсн бичəч.
«Алтн шорад даргддго» - гидг роман бичəчин мөңк бумблв. Хар гөрəр туугдсн хальмгудын һашута җирһлиг Бадмин Алексей түрүн болҗ үзүлсмн.
«Зултрһн – теегин ноһан» гидг романдан цуг хальмгудын җирһлин тууҗ ʏзʏлҗ, өвкнрин бəəдлиг талдан халхаснь шинҗлҗəнə.
б). «Чонса отг» гидг тууҗ-домг (текстəр дөӊ авад) келҗ өглһн:
Чапчан Арашин келсн тууҗ ахрар:
Чонсин туск тууҗ Зүн һарт бəəх цаг үзүлҗəнə. Тиигхд хальмг келн-əмтн Дөрвн өөрд гиҗ нерəдгддг бəəҗ.
Зөвəр ик хотн һурвн үзгəсн ик уулар халхлсн, урһмл-ноһан шавшад бəəдг, дегд сəн һазрт бəəҗ. Малнь көл идгтə, цасн ховрар ордг һазр бəəҗ. Кесг хортн дəврвчн, эдниг диилҗ чаддго бəəҗ. Һурвн таласнь уулар халхлата, һазадын хортна туст үзгинь нег баахн һолыг өргдүлəд, оңдан һол малтад, терүнлə негдүлəд, күн һатлҗ болшго хурдн урсхлта ик һол кечкнə.
Һучн җил болад, кесг тохм əмтн негдəд, кесг миңһн цергтə хортн дəврв. 21 хонгтан эн хотна улс хортнла ноолдад теслцнə. Болв чидл баһ болад, эдн диилгдв, эврəннь һазран харсҗасн улсас негчн күн үлдсн уга. Тедн дундас нег нəəмтə көвүн һарад сар əрə давсн, өлгəтə дүүһəн авад, уул давшад һарад гүүнə. Йова йовҗ, көвүн муурад, хойр уулын хоорнд көндə нүкнд орад унтна. Өрүн босад, хот хəəнə, ишклң зерлг альм, чи авч ирнə. Дүүһəн үлдəсн нүкнəс чон һарч йовхиг көвүн үзнə, дүүһинь идчксн болвза гиһəд гүүһəд орхла, дүнь унтҗ кевтҗ. Сөөһəр көвүн серхлə, одак чон дүүднь көкəн өгчəсинь үзв. Кесг ухан-тоолвр көвүнə толһад орв. Эврəннь хотн бəəсн һазрур көвүн ирнə, негчн əмтə юмн уга. Өөрнь бəəсн һолын уснд бийəн үзнə: үснь тас цаһан. Көвүн хəрү нүкндəн ирнə: дүнь цадхлң унтҗ кевтнə. Нүкнə амнас хол биш эн генткн эцкиннь һанз үзв. Дəн эклхин өмн эн көвүн ямад хəрүлҗ йовад, чон үзəд, герүрн гүүҗ ирлə. Хотна залусмуд йовад, чоныг хəəһəд эс олдхла, кичгүдинь авад алчксн билə. Тиигхд эцкнь һанзан геесн билə. Тегəд кичгүдинь алсн күүнə көвүг тер чон асрҗах болв. Тер кевтəн чон өдрт хойр ирдг болв. Чон ах-дү хойрт мах авч ирдг болв. Тиигəд зуни, намрин болн үвлин туршарт чонтаһан көвүд бəəв. Уулын дора кесг əмтн нүүҗ ирцхəв.
Зунын нег өдрлə ахнь дүүһəн чонын нурһн деер мордулчкад, наадулҗала. Чонын ардас көөлдсн аңһучнр терүг үзчкəд, өврəд, доран сууһад мөргцхəв. Номта ламд терүгəн келхлə, лам «шар бичгəн» умшна. «Нүл уга улсиг алснд, маниг һазрин эзн Цаһан өвгн ик цааҗла харһулхар бəəнə» - гиҗ лам келнə. Тедн нег хонгин туршарт нүүһəд йовҗ одцхав.
Чон эдниг һурвн җилдəн асрв. Хөөннь ирдгəн уурв, күүнə һарла, эс гиҗ зеткрлə харһсн болх, - гиҗ көвүн һундв.
Түрүн җилмүдт ах дү хойр заһс бəрəд, аңһучлад гесəн теҗəдг болцхав.
Нег дəкҗ күн уга көдəд хө хəрүлҗ йовсн күүкнлə харһна. Күүкн əəчкəд, өвдг деерəн сууһад мөргəд, ууляд, һазр деер унв. Көвүн күүкнд тууҗан келҗ өгнə. Күүкн бас эврəннь тускар келнə: күүкн байна хө хəрүлдг бəəҗ. Делкəн Цаһан өвгнəс əмтн əəһəд зулхла, күүкнə эзн хөөһəн, ялч күүкəн хайчкад йовҗ одна. Тиигəд көвүн күүкн хойр зу һар хөөдəн тууһад, дүүһүрн ирнə.
Җил болад, эдн өрк-бүл болцхав. Цөөкн җил болад, дүүдəн гер авч өгəд, өнчинь салһв. Əмтн эднəс əəдг билə. Ах-дү хойр дала үрдүд һарһад, салу хойр нутг болв. Нег нутгнь – Ик Чонс, хойрдгч нутгнь – Баһ Чонс. Тер кевтəн 17- гч Зун җилин эклцəр наадк дөрвн-өөрдəн дахҗ, Əрəсəһүр эдн нүүҗ ирсмн.
19 зун җилин эклцəр, Чүүчə тəəшин цагт, ах-дү һурвн зəəсң һурвн хурл бəрнə: ахнь – Ик хурл, дундкнь – Дунд хурл, дүнь – Баһ хурл. Хурлмуд эргəд бəəх шевнр кергтə бəəсмн: шүтҗ-сүзглх, мал-гер хəлəх. Тегəд тер һурвн хурлд Баһ Дөрвдин зəəсң болһн арваһад өрк өгсмн.
Өдгə цагт тер тохмас: Ик Чонс, Баһ Чонс бəəнə. Ик Чонсас Бəргəс Чонс арвн һарсмн: һурвн ах-дүүһин нерəр келгдсмн: Бергəсин Төмр, Бергəсин Лаала, Бергəсин Һавнюр. Баһ Чонсин тохмас Му Чонс гидг арвн һарсмн.
в). Талдан нег домгтнь, күнд күүкд күн шавта залудан нөкд болхар, мөр унҗ авад һарад йовна. Зууран мөрнəсн унад, көвү һарһна, бийнь өңгрҗ одна. Тер көвүг күүкн чон үсəрн теҗəсн болдг. Тиигəд Чонсин уңг-тохм эклсн болдг, - гиҗ эн домгт келгдҗəнə.
2.2). а). Товчлвр: Тиим соньн тууҗта Чонса отг бəəҗ. Нертə зəəсң Эмгн-Овш Дондуков чонса тохмта күн бəəҗ. Чонса тохмта улсас кесгнь Алдр Төрскəн Харсгч дəəнд нерəн туурулсмн: Этнə Үлмҗ, Кадша Бемб, Кадша Кекə, Калка Муутл, Шамлда Бавур болн нань чигн дала əмтн. Чонс тохмта Хальмг бичəч Бадмин Үкрчə (Алексей) адрута дəəнə хаалһан Широклагт чилəсмн. Эдн цугтан дала ачлврта: медальмуд болн орденмүдтə. Эрəсəд болсн дəəнмүдт цугтаднь хальмгуд орлцсмн, тедн дунд баатр чонсахн нүүрт йовсмн. 1812-гч җилд болсн дəəнд хальмгуд 1-гч Хальмг полк тогтаҗ французмудла ноолдсмн. 1814-гч җил Парижд орсн дəəчнр заагт Чонса залу Санҗин Цевгə йовсмн. Цевгə тер дəəнəс цаһан мөңгн французск шаальг авч ирсмн, өрчəрнь туссн сумн тер шаальгт цокгдад, Цевгəг əмд үлдəсмн.
б). Текстəр көдллһн: тодрхаһар айслулҗ умшлһн; йиртмҗин туск тасрха олҗ умшлһн; олн əмтнə җирһлин тускар; чонын тускар.
в) .Кʏʏндвр: «Чонса отгин» туск домгуд таасгдв?
Тадна ухан-тоолвр эн домгин тускар? Тууҗ болн җирһл эн домгт яһҗ ирлцҗəнə? Хойрдгч домгин тускар ю келҗ болх? Эн домгудар дамҗулад, өвкнрин туск җирһл, тууҗ, заӊ-бəрц шинҗлҗ болхий?
2.3. Ашлвр: товчлгч кʏʏндврин сурврмуд олзлад, кичəлин ашлвр сурһульчнрар һарһлһн.
3. Герин даалһвр: «Чонса отг» (романа тасрха) амн ʏгəр келх.
9 323
3 673 
