Улуу кыргыз дөөлөтү

Тема: «Улуу кыргыз дөө л ө т ү »

Аткарган: Токтожумаев Бахтияр

.

План:

• Киришүү.
• Улуу кыргыз дөөлөтүнүн орношу.
• Алп Сол.
• Корутунду .

Кириш үү

• Теманын актуалдуулугу: Кыргыз элинин тарыхында алтын тамга менен жазылган эң бир маанилүү учурлардын бири болуп саналат.
• Иштин максаты: Кырыз элинин эң бир гүлдөгөн доору болгон «Улуу кыргыз дөөлөтү» деген ат менен тарыхта калган мезгил туурасында маалымат берүү. Ал боюнча кыскача тушундурмо берүү болуп саналат.
• Иштин милдети: Жогорудагы максатка жетүү үчүн кыргыз элинин тарыхындагы белгиүү учурду камтыган доор боюча жазылган. Китептерден, макалалардан маалыматтарды алып,максатка жетүү.

Улуу кыргыз дөөлөтүнүн орношу

• VIII қылымда Борбордуқ Азияда үстөмдүк уйғурлардын қолунда эле. Уйғурлар эзелтеден бери Борбордуқ Азиянын талааларында жашаған. 745-840-жж. Уйғур қағанаты абдан күчтүү мамлекет болғон. Анын күчтүү мезгилинде Қытай мамлекети дағы жыл сайын салық төлөп турған.
• Қырғыздардын өздөрүнүн күчтөрүн ал убақта Жети-Сууну ээлеп алышқан Қарлуқтар менен Чиктер жана түрк урууларынын қалдықтары менен Уйғур қағандығы Элетмиш Билгеге қаршы күрөшүү үчүн бириктиришкен (747-759). Түрк бектеринин арасынан чыққынчылар чығып Элетмиш Билгеге эскертип қоюшат. Ал чечкиндүү арекет қылып союздаштарды жалғыздап талқалаған 758-жылы уйғурлар Ортоңқу Энесайдағы қырғыздардын өлкөсүн басып алышат. 795-жылы қырғыздар уйғур қағанатына қаршы көтөрүлүшкө чыққан. Бироқ жеңилип қалған. Қырғыз Ажолору өч алуу мақсатында 25 жыл бою өз күчтөрүн топтошқон.

• IX қылымдын башында Уйғур қағандығы мурдағыдан бошоңдоп қалған эле. Анда ич-ара чыр-чатақтар күч алып ички-саясий абал абдан начарлаған. Бул учурдан қырғыздар дароо пайдаланып, уйғурларға қаршы соғушуға даярдана баштаған. Қытай булақтарынан төмөнкүлөрдү оқууға болот. Қырғыз қағаны өзүн Ажо деп жарыялап, аялын ханыша деп жарыялаған. Бул қырғыздардын тарыхындағы 820-жылы болғон. Ошол мезгилде Қарлуқдардын қолдосуна ээ болушқан. Қырғыздар өздөрүн Уйғур қағандығынан көз қарандысыз деп жарыялап, Борбордуқ Азияға үстөмдүк қылууға умтула башташқан. Бул мезгилге чейин Қырғыз қағандығы узаққа созулуучу соғуштарға атайын даярдықтардан өтүшкөн. Аскердик административдик системаны түзгөн. Ажо Сибирь элдерине бир нече жолу жортуул жасап, мамлекеттик чек арасын бир қыйла кеңейткен.
• Ошол мезгилде қырғыз Ажосу уйғурлар менен қаршылашқан арабдар, тибеттиктер, қытайлықтар жана Теңир-Тоолуқ Қарлуқ мамлекети менен дипломатиялық байланыштарды түзө алған. 820-жылы қырғыз Ажосунун өзүн Қаған деп жарыялашы Уйғур қағанына соғуш жарыялағанға барабар болғон. Уйғурлар Қырғыз ажосуна қыр көрсөтүү мақсатында Энесайға аскерлерин жиберет, бироқ Уйғур аскерлери жеңилип қалышат. Соғуш андан ары уланып 20 жылға созулат. Қырғыздар бул соғушта басымдуулуқ қыла баштаған.

• Қырғыз ажосу Уйғур қағанына мындай деген қат жиберет «Сенин тағдырың бүттү, мен жақында сенин алтын Ордоңду аламын, анын алдына атымды байлап өзүмдүн туумду илемин. Эгерде мени менен алышқың келсе дароо келгин эгерде алыша албасаң тезинен жоғол». Соғуштағы жеңилүүлөр Уйғур қағандығынын ич-ара күрөштөрүн күчөткөн. 840-жылы қар қалың жаап мал қырылып, ачарчылық жана жуғуштуу оруулар күчөгөн. Ушул жылы Қырғыздардын ажосу Уйғурлардын борбор шаары Ордо-Балыққа 100 миң аскерин жиберип, уйғурлардын борбор шаарын алған. Уйғур қағаны салқылашта қурман болғон, уйғурлардын қалғаны Байқалдын ары жағына Чығыш Түркстанға қачып кетишип өздөрүнүн жақшы жерлерин жана кең байлықтарын қырғыздарға қалтырууға мажбур болушқан.
• Энесайлық қырғыздар уйғурларды қууғунтуқтап отурушуп Чығыш Түркстанға басып киришет. Қырғыздар уйғурлардын шаары Анси жана Беш-Балық шаарларын алышат. Андан ары Теңир-Тоо менен Жети-Сууға чейин жеткен. Ошентип, IX қылымдын орто ченинде Уйғур қағандығынын ордуна «Улуу Қырғыз державасы» пайда болғон.

• Улуу Қырғыз державасынын аймағы чығышта Қурықандарға (Гулиганиге) чейин түштүктө Тибетке чейин, түштүк-батышта Жети-Сууға чейин созулуп жатқан. Радловдун пикири боюнча, қырғыздардын ханы 970-жылы ғана Энесайдағы өзүнүн мурунқу Ордосуна қайтып келген. 924-жылы қытайлардын Орхонғо жортуулу жөнүндө баян қырғыздар 970-жылға чейин Моңғолияда же анын эч болбосо бир бөлүгүндө болушу жөнүндө күмөндөнүүгө мажбурлайт.
• Кытай жазма булактарына караганда, Кыргыз мамлекети дашилер (ал убакта арабдарды атагандай тажиктер), туфандар (тибеттер) жана гелолу (карлуктар) менен дайыма достук байланышта болгон. Кыргыздардын арабдар, тибеттер жана карлуктар менен достугу жөнүндө баяндан кыргыздар ал тугул державалык доорунда да Орто Азиянын батыш бөлүгүндө болуп жаткан согуштарга кийлигишпегендиги жөнүндө корутунду чыгарууга мүмкүндүк берет.
• Белгилүү бир мезгилге чейин алардын душмандары уйгурлар гана болушу мүмкүн, анткени алар 860-жыл менен 873-жылдын ортосундагы мезгилинде азыркы Кытай Түркстанын Кара-Ходжа (азыркы Турфандын жанында) жана Бешбалык (кытайча Бейтин, азыркы убактагы Гучендин жанында) шаарлары менен кошо басып алган болчу.

Алп Сол

• Алп Сол - 9-кылымдын кыргыз кол башчысы жана элчиси.
• 840-жылы кыргыз каганынын уйгур мамлекетине жасаган чоң казатында анын колунун сол канатын жетектеген дана Энесайдагы Улуу Кыргыз империясын негиздөөгө чоң салым кошкон.
• 843-жылы март айында кытайдын Тан династиясынын императоруна элчи катары барган. Кытай жыл баяндарында: “841-жылы такка олтурган император Вуцзун алыскы кыргыз каганынан келген элчиге абдан ыраазы болуп, Бо-Хайдан келген элчиден жогору, төргө олтургузду”- деп баяндалат. Кыргыз каганынын аскер башчысы, ишенимдүү элчи Кытайдан женилген уйгурлардын тагдыры жөнүндөгү саясий иштерден сырткары, соода-экономикалык карым-катнашты кайра жандандыруу үчүн барган. Буга жооп катары кытай императору өзүнун элчилерин бир нече ирет кыргыздарга жөнөткөн.

Корутунду

Кырғыз Ажосу уйғурлар менен қаршылашқан арабдар, тибеттиктер, қытайлықтар жана Теңир-Тоолуқ Қарлуқ мамлекети менен дипломатиялық байланыштарды түзө алған. 820-жылы қырғыз Ажосунун өзүн Қаған деп жарыялашы Уйғур қағанына соғуш жарыялағанға барабар болғон. Уйғурлар Қырғыз ажосуна қыр көрсөтүү мақсатында Энесайға аскерлерин жиберет, бироқ Уйғур аскерлери жеңилип қалышат. Соғуш андан ары уланып 20 жылға созулат. Қырғыздар бул соғушта басымдуулуқ қыла баштаған.

Қырғыз ажосу Уйғур қағанына мындай деген қат жиберет «Сенин тағдырың бүттү, мен жақында сенин алтын Ордоңду аламын, анын алдына атымды байлап өзүмдүн туумду илемин. Эгерде мени менен алышқың келсе дароо келгин эгерде алыша албасаң тезинен жоғол». Соғуштағы жеңилүүлөр Уйғур қағандығынын ич-ара күрөштөрүн күчөткөн. 840-жылы қар қалың жаап мал қырылып, ачарчылық жана жуғуштуу оруулар күчөгөн. Ушул жылы Қырғыздардын ажосу Уйғурлардын борбор шаары Ордо-Балыққа 100 миң аскерин жиберип, уйғурлардын борбор шаарын алған. Уйғур қағаны салқылашта қурман болғон, уйғурлардын қалғаны Байқалдын ары жағына Чығыш Түркстанға қачып кетишип өздөрүнүн жақшы жерлерин жана кең байлықтарын қырғыздарға қалтырууға мажбур болушқан.

Энесайлық қырғыздар уйғурларды қууғунтуқтап отурушуп Чығыш Түркстанға басып киришет. Қырғыздар уйғурлардын шаары Анси жана Беш-Балық шаарларын алышат. Андан ары Теңир-Тоо менен Жети-Сууға чейин жеткен. Ошентип, IX қылымдын орто ченинде Уйғур қағандығынын ордуна «Улуу Қырғыз державасы» пайда болғон.

Көңүл бурганыңарга чоң рахмат!!!