Үй жаныбарларына саякат

Үй жаныбарлары

Үй жаныбарлары байыртан адамга кызмат кылып келген.

Аларга майда жана бодо мал, үй куштары, ит, мышык кирет. Үй  жаныбарларынын  эл чарбасында мааниси өтө зор.

Алардан  тамак-аш ,  кийим-кечек ,  дары- дармек  алынат.  Медицинада  эксперимент жүргүзүүдө кеңири колдонулат.

Уй

• Уй баласы – музоо, бир жашка торолгондо торпок аталат. Ал эми ургаачы баласы бир жаштан ашкандан кийин тай кунаажын, эки жаштан кийин кунан кунаажын, үч жашында бышты кунаажын болуп айырмаланганы менен, негизи, кунаажын деп туур жашына жетип калган ургаачы уйду аташат. Айрым жерлерде аны тубар уй да дейт. 
• Ал эми үч жаштан өтүп, музоо тууган уйду адатта инек дешет. 
• Уйдун эркеги бука болот, бычылганы өгүз аталат. Дагы оопаз же ноопаз деген сөз айтылат, ал бычылган буканын төрт жашка караганы .

Жылкы

Жылкы баласы – кулун, бир жашка чыкканда тай болот, эки жашта – кунан болот. Кызыктуусу, жылкы баласынын кулуну беш-алты айга чейин жабагы аталат.

Тай, кунанды тестиер балдар минсе, жылкы баласы үчкө толгондон кийин, чоң кишилер да мине берет. Ошон үчүн үчтөн ашып бышып жетилген жылкы баласы бышты аталып калгандыр. 

Бешинчи жылдан тарта бир асый, андан ары эки асый, үч асый деп аталат. Бул жылкы чындап баралына жетип, сатса баа боло турган курагы. Бекеринен асый деген сөз асыл — баалуу деген сөзгө үндөшпөсө керек. 

Ургаачысы бээ болот. Эки жаштан кийинки, кулундай элек бээни байтал дешет. Тукум улай турган бычылбаган эркеги — айгыр, ал кичирээк кезинде айгырак аталат. Жылкынын бычылганын жөн гана ат дешет

Эчки —  сүт эмүүчүлөр  түркүмүнүн көңдөй мүйүздүүлөр тукумундагы ача туяктуу, кепшөөчү үй жаныбары. жалпы эле бакма эчкилердин эркеги.

Орто Азияда б. з. ч. миңдеген жылдар мурда эле колдо асыралган. Түпкү теги - безоар жана бургу мүйүз . Сүт, эт, тери, жүн жана тыбыты кеңири пайда ланылат. Орточо эсеп менен 9-10 жыл, айрымдары 17 жыл жашайт, чарбада 7-8 жашка чейин кармалат. Эчки тез жетилип, куутка 14-18 айлыгында (чебич кезинде) кошулат. Ар 100 эчкиден 120-200 улак алынат. Айрым тубар эчки 3-4 улак тууйт. Тоют жетиштүү болуп, жакшы багылган.Э-лер жылына эки жолу төлдөйт.   Текесинин  тирүүлөй орточо салмагы 60-65 кг, эчкисиники 35-50 кг. Сүт породасындагы Эчкилерден жылына 450-550 кг сүт саалат. Сүтүнүн майлуулугу 3,84,5%. Жүн породасындагы Э-нин текесинен 46 кг, эчкисинен 2-3 кг жүн кыркылат. Жүнүнүн уз. 16-28 сж. Тыбыт багытындагы эчкиден 0,20,5 кг, айрымдарынан 1,0 кгга чейин тыбыт таралат. Бордолгон эчкиден 20-28 кг эт, 4-6 кг май чыгат.

Мышык

Кой

Кой баласы козу болот. Бир жашка толуп калганын күрпөң дешет. Минтип ажыратып аталып калганы, бир жаштан кийин койду соё берсе болот экен. 

Койдун эки жашка чыккан ургаачысы – токту. Ал төлдөй турган жашына жеткенде тубар кой аталат. Бирок жибек кездеменин түрүн атоочу тубар деген сөзгө үндөш болгону менен, бул сөз чынында туур, тууй турган деген сөз менен уңгулаш. 

Бакма коён төлчүл келип, жыл бою төлдөйт, бир төлдөгөндө 18ге чейин бөжөк тууйт. Негизинен 1-1,5 жашында жетилет, 7-10 жыл жашайт. Негизги тоюту - көк чөп, тамыры тоют өсүмдүктөр, сабиз, капуста, жем жана башкалар. Андан эт, тери, тыбыт жана башкалар алынат.

Тooк   - тооктор түркүмүндөгү үй кушу. Банкин жапайы тоогунан таралган. Эт жана жумуртка алыш үчүн багылат.

Жумуртка, эт-жумуртка жана эт багытындагы Tooк породалары бар.Эт-жумуртка багытындагы Tooк чоңураак келет, денеси борпоң, тез же-тилбейт, зат алмашуусу начар, моюну кыска. Tooктун эти мүнөз тамак; анда 63% суу, 20% белок, 16% май, 1% мине-рал заттары бар. Tooк 5-6 айда өсүп жетилет. Жумуртка багытындагы Tooктор жылына 200дөй, алдынкы чарба-ларда 220-250 (мыктылары 365ке чейин) жумуртка тууйт. Жыл өткөн сайын жумуртка туушу 10-15% азайып, 10 жылга чейин жумуртка тууйт.

КМШ  өлкөлөрүндө Tooктун төмөндөгүдөй породалары жана породалык топтору кеңири таралган: жумуртка багы-тындагылар - орус ак тоогу, леггорн; эт-жумуртка багытын-дагылары - австралорп, ераван тоогу, Загорск тоогу, кучин тоогу,  Москва  тоогу : эт багытындагы– корноуэлл тоо-гу,   Кыргызстанда  леггорн, плимутрок жана нью-гемпшир Tooктору аргындаштырылып, кыргыз тоогунун породала-рынын тобу чыгарылган. Tooктун жүнү менен тыбыты жеңил өнөр жайында керектелет, кыгы жер семирткич болот.

Көңүл бурганыңыздар үчүн рахмат!

Башталгыч класс мугалими:

Юсупова Мунавар Абдунабиевна