Т?зете - дамыта о?ыту сыныптарында м?мкіншілігі шектеулі балаларды саба?та ойын элементтері ар?ылы ?ызы?ушылы?ын арттыру

Т?зете - дамыта о?ыту сыныбында ойын элементтері ар?ылы о?ушыларды? танымды? белсенділіктерін арттыру жолдары. «Ойын баланы? алдынан ?мір есігін ашып, оны? шы?армашылы? ?абілетін дамытады ойынсыз а?ыл - ойды? ?алыптасуы м?мкін емес». (В. А. Сухомлинский)

   Жалпы орта білім беретін мектептерде ?лгерімі т?мен о?ушыларды? елу пайызы психикалы? дамуы тежелген /ПДТ/ балаларды? ??райтынды?ы б?гінгі к?ні ?ылыми т?рде д?лелденіп отыр. К. С. Лебединская, В. И. Лубовской, т. б дефектологтар зерттеулерінде балаларды? жас м?лшері бірдей бол?анымен, психикалы? дамуы ?рт?рлі, я?ни интеллектуалды ?абілетіні? жасына с?йкес келмейтіндігін ерекше атап к?рсетілген. Психикалы? дамуыны? негiзгi б?зылыстары интеллектуалды даму де?гейi, я?ни, зейiнi, есте са?тауы, ойлауы, ке?iстiктi ба?дарлауы т?мен болып келедi. Осы себептерге байланысты психикасы дамуы тежелген (ПДТ) балаларды? о?у ?лгерiмi т?мен болады. Б?л балаларды? о?у?а ?лгермеушiлiгi жетi - сегiз жастан аны? бай?алады. Оны? негiзгi белгiлерi: саба??а белсендiлiгi бай?алмайды, берiлген тапсырмаларды ?лкендердi? к?мегiнсiз д?рыс орындай алмайды, сыныптастарымен аз араласады, ?з ойын ашы? айта алмайды, о?у мен жазу, есептеулерде к?п ?ателер жiбередi, тез шарша?ыш, зейiнi т?ра?сыз болады ?з ?зiн т?мен ба?алауы; ?орша?ан орта?а сенбеушiлiкпен ?арауы; ?з к?шiне деген сенiмсiздiгi. Психикалы? дамуы тежелген балаларды? тiл байлы?ы ?деттегi балалар?а ?ара?анда 20 - 30% т?мен де?гейде. Осы себептерден баланы? тапсырманы орындауында к?п ?иынды?тар кездеседi. ?азіргі та?да елімізде арнайы білім беруді ?ажет ететін балалар?а арнайы мектептер мен жалпы мектептерді? ішінен арнайы сыныптар ашылуда. Т?зете - дамыта о?ыту сыныптарына ?р т?рлі биологиялы?, ?леуметтік себептерді? салдарынан (орталы? ж?йке ж?йесіні? ?ызметіні? жетілмеуі, соматикалы? ?лсіздік,, педагогикалы? ?араусыз) о?уда, мектепке бейімделуде ?иынды? келтіретін балалар о?иды. Баланы? жеке т?л?алы? ерекшеліктерін аны?тау.Шаршап кетпеуін ?ада?алау.О?у ?рекетін ойын т?рінде ?йымдастыру Сыныптан тыс т?рбие са?аттарына ?атыстыру;Ойын да?дыларын о?у ?рекетіне аудару.Арнайы ?дістемелермен о?ытуды ?йымдастыру.Жылды? диагностикалы? даму де?гейін салыстыру. Бiлiм беру мекемесiнде о?итын психикасыны? дамуы тежелген балалар ?р уа?ытта н?тижеге жету ?шiн ба?ылаудан тыс ?алмауы ?ажет. Сонымен бірге ?р баланы? физиологиялы?, психологиялы? жас ерекшелiктерiн ескере отырып, сынып жетекшісі, психолог, логопед, дефектолог ж?не ата - ана ты?ыз байланыста болып, т?зету ж?мыстары тиімді ж?ргізілген жа?дайда ж?мысымыз н?тижелі болады. Психикалы? дамуы тежелген балаларды? ерекшеліктерін басшылы??а ала отырып, балаларды м?мкіндіктеріне ?арай дамыту, олар?а сеніммен ?арап, жеке т?л?а ретінде ?мірге бейімдеу, о?ытуды? тиімді т?сілдерін іздестіру, п?нге ?ызы?ушылы?ын арттыру ма?сатында т?рлі ж?мыстар.

      М?мкіншілігі шектеулі балалармен ж?мыс барысында оларды? ?мірге деген ?ызы?ушылы?ы ж?не де белсенділігіні? жо?ары екендігі бай?алды. Е? бастысы б?л  балаларды с?би кезінен бастап аны?тап, оларды? орта?а бейімделуіне жа?дай жасауымыз керек. Сонды?тан арнайы саба?ты ойын технологиясын пайдаланып  , ?р баланы? ?абілет-?арымын аны?тап, д?рыс ба?ыт-ба?дар беріп, жарымжан балаларды? жастайынан жасы? болып ?суіне жол бермеуіміз керек. М?мкіншілігі шектеулі балаларды? дамытуда т?л?алы? ?алыптасыуына м?мкіндіктері ай?ындалды, мысалы:

- баланы? ?здігінен к?н т?ртібін орындау?а бейімдеу;

- ?з ара жекелеген досты? ?арым ?атынас;

- ?р т?рлі ба?ытта ?абілеттілікті ?алыптастыру?а бейімдеу;

- психологиялы?, медициналы?, педагогикалы? бірлестікте ж?йелі ?ада?алау.

            ?азіргі кездегі ТДО сынып о?ушыларын о?ыту мен т?рбиелеу ?дерісіне к?птеген жа?а т?сілдер енгізіліп жатыр. Соны? ішіндегі е? бір ма?ызды да ?олайлы т?сіл – ойын ар?ылы баланы? психикасы мен ойлау ?абілетін дамыту. Сондай - а?, о?ушыларды? о?у материалдарын жа?сы ?абылдауына ?серін тигізетін тиімді ?дістерді? бірі - ойын. Ойын - баланы адамгершілікке т?рбиелеуді? бірден - бір жолы. Саба??а ойын мен ойын т?сілдерін енгізу о?уды ?ызы?ты етіп, балаларды? сергек болуына, о?у материалын ?абылдау барысында?ы кездесетін ?иынды?тарды же?уіне жа?ымды ?сер етеді. Ойын – о?ушы?а білім мен т?рбие беру ?дістеріні? тиімді амалдарыны? бірі. Сонымен ?атар, ТДО сынып о?ушыларына ?олданылатын ойындар?а оларды? дене бітіміні? ?алыптасуына арнал?ан ойындар, ?имыл ойындары, с?йлеу, шешендігін, тілін дамыту ойындарды жат?ызу?а болады.  Ойын терапиясы – к?рделі ж?мыс. Бала психикасын д?рісіз емдеу, к??іл - к?йіне, ?зіне, ?орша?ан орта?а ?арым - ?атынасын ?згерту, п?нге ?ызы?ушылы?ын арттыру, іскерлік, белсенділік ж?не с?здік ?оры мен тіл байлы?ын дамытуды? жолы, тиімді ?дісі. Ойын дегеніміз - ?ш?ын, білімге ??штарлы? пен еліктеуді? маздап жанар оты» деуге болады. Баланы? ?иялы ойын ар?ылы шары?тайды, ?р саба?та ойын т?рлерін орнымен ?олданып, оны ?ызы?ты ету ар?ылы жас б?лдіршіндерді? білімге деген ынта - ы?ыласын, п?нге деген с?йіспеншілігін, ?ызы?ушылы?ын ?алыптастыруды к?здейді. Педагогикалы? м?мкіндіктеріне с?йкес ойын т?рлері

     Баланы о?у?а ?ызы?тыру ж?не дамыту ма?сатында, ?орша?ан ортамен байланысын ны?айту ?шін к?нделікті саба? алдында ашы?ты?, сенімділік де?гейін, эмоционалды? еркіндігін ж?не ?жымда бірауыздылы? орнату?а жа?дай жасайтын ж?мыстар ж?ргізген ж?н.

      Психологиялы? ойын - жатты?улар баланы? жан д?ниесіні?, рухани жай - к?йіні? ?йлесімді дамуына ы?пал етеді. Баланы? сезім ?рекетін, ?серленушілік де?гейін аны?тау ?шін ?олданылады. Адамдарды? бiр бiрiмен ?арым - ?атынасы ?те к?рделi процесс. ?орша?ан адамдармен ?арым - ?атынас жасауда ?иынды? к?ретiн балалар, бiрiншiден ?жым?а бейiмделуiнде, бiлiмдi ме?геруiне кедергi болады. Сонды?тан, баланы о?у?а ?ызы?тыру ж?не дамыту ма?сатында танымды? іс - ?рекетін ?алыптастыру ма?сатында саба? алдында, ашы?ты?, сенiмдiлiк де?гейiн, эмоционалды? еркiндiктi, топта бiрауыздылы? орнату?а жа?дай жасайтын психологиялы? жатты?улар ?ткiзу керек. Психологиялы? ойындар: «Мені? к??іл - к?йім» жатты?уы Алдары?да?ы бланкіге ?з к??іл - к?йлері?ді суреттеп салы?дар. Есте ?ал?ан ?ызы?ты о?и?аТоп д??геленіп отырып, ?атысушылар?а доп беріледі. Допты бір - біріне кезектесіп беріп, есте ?ал?ан ?ызы?ты о?и?аларды айтады. Мен са?ан сенемін?уен ойнап т?рады. Ж?п ??рып, бір - біріні? к?здеріне ?арап отырады. «Мен са?ан сенемін...» ?йткені сен жа?сы адамсы?. «Си?ырлы с?здер» ойыны М??алім кез - келген ?тінішті айтады, ал о?ушы оны ?депті т?рде айтуы керек. Мысалы: Алина, д?птерге жаз. «Алина, ?тінемін д?птерге жазшы» Дамыту ойындары – баланы? танымды? ж?не ерік - эмоциялар сферасын дамыту?а ба?ыттал?ан іс - ?рекет.Дамыту ойындарды? ма?ыздылы?ы о?ушыларды? ынта - ь?ыласын есепке ала отырып, о?уды ?ызы?ты етіп, білім, білік, да?дыны ?алыптастыру. Дамыту ойындар?а ?ойылатын бipiншi талап - о?ушыны? танымды? ?рекетін,

?ызы?ушылы?ын дамыту.

     Танымды? ойындар: с?з ж?мба?, с?з тізбек, кроссворд, викторина, психологиялы? жатты?улар, логикалы? есептер, тренинг, тест, т. б. Танымды? ойындар жас ерекшеліктеріне ?арай к?рделене т?седі. Адам бойында?ы ?ызы?ушылы?ын, ?абілеттерін арттыру?а, білімін шы?дауда танымды? ойындарды? алар орны ерекше. Адамны? танымы биіктеген сайын, д?ниеге к?з?арасы да ке?ейе т?седі    Сауса? ойыны - ?рпа?тан ?рпа??а жал?асын тауып келе жат?ан, ?рі ?лкен м?ні бар м?дени шы?армашылы?. Сауса? ойынын ойнай отырып, балалар ?орша?ан ортада?ы заттар мен ??былыстарды, жан - жануарларды, ??старды, а?аштарды т. б к?птеген бейнелерді бейнелей алады.

    Ал, тіл кемістігі кездесетін балаларды? жалпы ?имылдары, соны? ішінде б?лшы? етіні? ?имылдары жеткілікті де?гейде дамымайды.С?йлеу тілі м?шелері ?рекетіні? ?оз?алуларыны? дамуы ?ол сауса?тарыны? н?зік ?имылдарыны? дамуымен ты?ыз байланыста бол?анды?тан, бала ?олыны? ептілігін толы? жетілдіру, т?зету - т?рбие ж?мысын ж?йелі ж?ргізуді ?алайды. ?лтты? ойындар – ата - бабамыздан бізге жеткен м?ра сия?ты ?ткен к?н мен б?гінгіні байланыстыратын ба?а жетпес байлы?ымыз, асыл ?азынамыз, ?неріміз. Сонды?тан оны ?йренуді?, к?нделікті ?мірде пайдалануды? пайдасы орасан зор. Ойын баланы? алдынан ?мірді? есігін ашып, оны? шы?армашылы? ?абілетін оятып, б?кіл ?мірімен жал?аса береді. Ойын сан ?асырлар ?тсе де адамзат баласына а?ыл - ой жетекшісі, денсаулы? кепілі, ?мір тынысы болып ?ала береді.     Дидактикалы? ойынны? негізгі ма?саты баланы ?ызы?тыра отырып, жа?а саба?ты немесе ?ткен материалды берік ме?герту болып табылады. Дидактикалы? ойындар барысында балаларды? есте са?тау, к?ру, сезіну, ?абылдау, ойлау, с?йлеу процестері дамып, заттарды пішініне, к?леміне ?арай іріктеуге ?р т?рлі ?имылдарды орындау?а ?йренеді. О?ушыларды? ?ызы?ушылы?тарын ту?ызатын, ойын ?рекетіні? е? негізгі т?ріні? бірі - дидактикалы? ойындар. О?ыту т?жірибесінде дидактикалы? ойындарды? бірнеше т?рі ?алыптас?ан. Атап айт?анда, т?зете - дамыта о?ыту сыныптарда т?мендегі ойын т?рлері жиі пайданылады.»?ай ?ріпті жо?алттым», «?ай буынды жо?алттым», «Бос торк?зді толтыр», «?ызы?ты торк?з», «С?йлем ?уаласпа?», «Тыныс белгісін тап», «Екі - екіден ж?пта», «Кім тап?ыр», «С?з ойла - тез ойла», «Ойлан, тап», «Кім шапша??», «?ай дыбыстан басталады», «?а?ып алып, жауабын айт», «Си?ырлы санды?». Сюжеттік - р?лдік ойын - б?л ?мірлік жа?дайларды? белгілі бір мінез - ??лы? немесе эмоционалды? жа?тарын ме?геру ниетінде алдын - ала б?лінген р?лдер ар?ылы ?атысушы топтарды? сахналап ойнауы. Р?лдік ойындар ша?ын топтарда (3 - 5 ?атысушы) ж?ргізіледі. ?атысушылар карточка ар?ылы (та?тада, ?а?аз пара?тарда ж?не т. б.) тапсырма алады, р?лдерді б?леді, жа?дайды ойнайды ж?не барлы? топ?а ?сынады (к?рсетеді). О?ытушы балаларды? мінез - ??л?ын ескере отырып р?лді ?здері б?леді. Т?зете - дамыта о?ыту сыныптарында сергіту ойындарын ?ткізуді? ма?ызы зор. Олар - о?ушыларды? шаршамауына, демалуына ?сер етеді. Ойын - о?ушыларды? о?у?а деген ынтасын арттыратын ??рал. Оларды жалы?тырмай ?р т?рлі ойын ?йымдастыру ар?ылы мен саба?ты ?ызы?ты ?ткізуге тырысамын М?мкіншілігі шектеулі балармен ж?мыс жасау т?сілдеріні? та?ы бір т?рі - сурет салу. М?мкіншілігі шектеулі балалар суретті бар ынтасымен салады. Ал?ашында олар ?а?аздар?а шимайларды сызады. Содан кейін отбасында?ы белгілі бір м?шелерді салу?а тырысады. Т?рлі – т?сті, ашы? – жар?ын ?арындаштармен, бояулармен ж?мыс істеу балаларды ?уантады. Балаларды? суреттерінен ойлау, есте са?тау ?рдісіні? т?мен де?гейлігі ж?не ?оз?алыс саласыны? жетілмеуі аны? к?рініс табады. М?мкіншілігі шектеулі балалар?а суретті салдыру ар?ылы ой–?рісін дамыту?а, белсенділігін арттыру?а, ?зіндік «Мен» ?алыптастыру?а септігін тигізеді.   М??алім о?ушылар?а т?зете о?у - т?рбие ?рдісінде т?рлі ойындарды пайдаланып, оларды? танымды? белсенділігін арттыратындай тапсырмалар беріп отырса, онда о?ушыларды? о?у?а деген ынтасы артып, танымды? ?рдістері мен психологиялы? ?асиеттерін дамытып, психикалы? дамуы тежелген балаларды ?з жасында?ы балаларды? даму де?гейiне жеткiзуге болады.

Пайдалан?ан ?дебиеттер:

1. Назарбаев Н.?. «?аза?стан -2050» стратегиясы
2. Бап-Баба С. Психология негіздері, стр , Алматы 2012, ?леуметтік педагогика

1. «Бастауыш сынып» журналы 2012ж