Т?СТАНУ М?СЕЛЕЛЕРІНІ? М?ДЕНИЕТТІ ЖА?АНДАНДЫРУ ?ДЕРІСІНДЕГІ Р?ЛІ

?азіргі білім, ?ылым мен м?дениетті жа?андандыру ?дерісі кезінде ?р ?лт ?з мемлекетіні? рухани м?дени ??ндылы?тарын са?тай отырып, ?лемдік ?ркениетке кірігуі за?ды ??былыс.  Осы?ан байланысты ?азіргі уа?ытта ?о?амды? гуманитарлы? п?ндерді о?ытуды? білімділік, т?рбиелік ма?ызы б?рын?ыдан да арта т?суде. Олар?а «Білім туралы за?» [1], «?аза?стан Республикасыны? 2015 жыл?а дейінгі білім беруді дамыту  Т?жырымдамасы» [2] т.б. сия?ты мемлекеттік ??жаттарда айры?ша к??іл б?лінген.

Б?гінгі т?рбиені? басты ма?саты адамзат м?дениетіні? сан ?асырлы? ?ркениеттік жетістіктері мен ?лтты? рухани – м?дени байланыстарын саралай отырып ме?герту, с?йтіп, о?ушы жастарды нары?ты? экономика?а бейімделген, ?мірге икемделген, жан-жа?ты жетілген, ?абілетті, ынталы да іскер, табанды да талантты отанс?йгіш азамат етіп т?рбиелеу болып табылады.

Елбасымыз Елімізді? ?ркендеуіне аса ?ар?ынмен кірісіп, 2030 стратегиясын жоспарлады. «Жа?а ?лемдегі жа?а ?аза?стан» атты жолдауында ?ылым мен білім м?селесіне к??іл аудармай кетпейді [3]. Себебі:

• заман а?ымы ед?уір ?згерді;

• жа?андану ?дерісі ?ар?ын алды;

• білім беру экономиканы дамытуды? басты факторына айналды.

  «Жа?а ?лемдегі жа?а ?аза?станды» ??ру жеке адамдарды?, ?о?амны? ж?не е?бек нары?ыны? талаптарын ?ана?аттандыра алатын б?секеге ?абілетті отанды? білім беру ж?йесін ?алыптастыруды талап етіп отыр. Осы?ан орай, б?гінгі та?да?ы білім ж?йесіні? ерекшелігінде ?стаз тек ?ана жалпы?а міндетті стандартты орындаушы ?ана емес,  ол шы?армашыл ?стаз ретінде ?ызмет к?рсете алатын м?мкіндікке ие болуы керек.

  К?н – жылу мен жары? к?зі, ол б?кіл бояу ?лемін, колорит пен ?йлесімділікті, ?демілік формасын жасайды.  К?нні? шуа?ы т?сетін заттар к?ле?кедегі заттардан ?лде?айда жары? ж?не ?аны?. Т?с жары?сыз пайда бола алмайды, б?л т?сініктер егіз. ?р затты? жары? ж?не к?ле?ке жа?ы бар. Жары? пен к?ле?ке бізге затты? к?лемі мен бедерін аны? к?руге к?мектеседі.

  Т?сті? пайда болуын зерттейтін, ??ындыратын ?ылым т?стану деп аталады. Т?стану ?ылымыны? негізін т?рмыста ?олданылатын б?йымдарды жасауда, оларды ?шекейлеп безендіруде  білу керек.

  Т?стану негіздерін, технологиялы? ерекшеліктері мен  оны? ?олданылу за?дылы?тары жайлы ?алымдар ?здеріні? е?бегінде (?.Ералин, О.?мір?азин, С.Аманжолов т.б.) жасап ?сынады. ?лтты? на?ышта?ы к?йлектерге ?ойылатын талаптарды? бірі мата т?сіні? киімні? ?олдануына ?рі адам ре?іне с?йкес келуі ?ыз баланы? к?зіні?, ре?іні?, шашыны? т?сі мата т?сіне ?йлесімділігін ескеру ?ажет. Себебі, киім  т?сі адамны? к??іл-к?йіне ?лкен ?серін тигізеді, сонымен бірге мата т?стерін та?дау адам мінезін, к??іл-к?йін білдіреді. ?рбір т?сті? ?з сипаттамасы ж?не ма?ынасы бір болумен ?атар, ?рбір т?сті? жыл мезгілдеріне с?йкес та?далуын да ескерген ж?н. Мысалы, а?, ?ара т?стер  ?ата?ды?ты білдірсе, ашы? т?стер к?тері?кі к??іл к?йді білдіреді. Хроматикалы? т?стер (жасыл, сия-к?к, к?к т?стер, м?з сия?ты суы? болып   к?рінеді) ж?не жылы (?ызыл-сары, ?ыз?ылт, ?о?ыр, от-т?стері-жылулы?ты білдіреді) болып б?лінеді. Жылы т?стерді? к?лемі ?лкен  болып к?рінсе, суы? т?стерді? к?лемі  кішірейіп к?рінеді. Сонды?тан аша? денелі адамдар ашы? т?сті к?п киеді, ал дене бітімі толы? келген ?йелдер ?ара т?сті киімді кигенде ары? болып к?рінеді.  Жазды? киімдерге ашы? т?сті маталар лайы?, себебі ?ызыл, сары т?різді жылы т?стер к?н с?улесіні? спектрлерін ж?не инфра ?ызыл с?улелерді жа?сы ша?ылыстырады. Егер ?ызды? ж?зі жылы, шашы ?о?ыр болса, ондай ?ыздар?а к?к, к?гілдір т?сті к?йлектер жарасымды. Шашы ?о?ыр-?ара, ??і а???ба ?ыздар?а ?ара т?сті киімдер ?йлесімді.

  Кешке арнал?ан с?нді к?йлектерді композицияла?анда жасанды жары?ты? т?стерге ?серін ескеруіміз ?ажет. Киім ?лгілерін ?зірлеуде адамны? мінезіне де к??іл аудар?ан ж?н, себебі же?іл мінезді, шапша? ?имылдайтын ?ыз?а т?рлі желбезектермен немесе к?н пішінді ?ыс?а белдемшелер кигізсе, оны? мінезін тіптен же?ілдетеді, м?ндай юбкалар мінезі ауыр ?ыздар?а жарасымды.

К?птеген елдерді? ?алымдары талай жылдардан бері бірлесе е?бек етіп келеді. Осы орайда т?р-т?с тану ?ылымына к?п е?бек есімдері белгілі Ньютон, Ломоносов, Вернер, Риджвей, Саккардо, Мэтьюс, Хеллок, Рунге, Уорхерст, Обертюр Люнте, Оствальд, Гете, Менсель, Мерц, Поол, Рихтер, Гессельгрин, Мищенко, Чернов, Бухарцев Рабкин сия?ты ?алымдарды? есімін атап ?ту керек.

К?збен к?руге болатын сан т?рлі т?стерді бір ж?йеге келтіру жолында ал?аш?ы ?адамды Ньютон жасады. Ньютон жары? с?улесіні? призмадан ?ткен кезде жеті т?ске б?лінетінін: ?ызыл, ?ызыл сары, жасыл, к?к, к?лгін к?к ж?не к?лгін деп аны?тады.     

Та?дал?ан ал?аш модельге сай киімдегі мата суретіні? к?рерменге ?серін ескеру ?ажет. Мата суретіні? мінездемесі болаша? б?йымны? конструкциясын аны?тау?а ?сер етеді.

Киімді к?ркем конструкциялауда мата т?сі ?лкен роль ат?арады. Белгілі бір т?стер ар?ылы адамны? жеке ерекшеліктерін ай?ындау?а немесе оны керісінше жо?алту?а ?сер етеді. Барлы? т?стер мынадай т?стік ?атар?а жіктеледі:

1. Хроматикалы? т?стер ?атары-спектр т?стері: ?ызыл, ?ызыл-сары, сары, жасыл, к?к, к?гілдір, сия к?к ж?не оларды? арасында?ы т?стер.

2. Ахроматикалы? т?стер, я?ни т?ссіз т?стер: а?, с?р, ?ара т?стер жатады.

   Т?стану м?селелері туралы ?ылыми, педагогикалы?, ?нертанымды? ?дебиеттерді сараптау ?лі де болса, б?л м?селені о?ыту мазм?ныны? бір саласы ретінде ?арастыру ?ол?а алынба?анды?ы белгілі болды.

   Т?стану м?селесін ?арастыр?ан кейбір е?бектерде термин с?здерге тере? м?н беріп, олар?а т?сіндірме жасаумен шектеліп, аны?тамалар мен ережелерін беру, жіктеу ол?ы со?ып жататынды?ы жасырын емес. Сонды?тан т?стану за?дылы?тарын балалар?а о?ытуды т?стану за?дылы?тарынан бастау, т?стану м?селелерін жина?тап ж?йелеуден бастау орынды.

Таби?атты? с?лу к?рінісі мен ?орша?ан ортада?ы заттарды? т?стерін адам к?зі ар?ылы бай?айды. Т?ссіз заттар адам к?зіне к?рінбейді, ал белгілі бір т?ске ие бол?ан заттарды, н?рселерді к?ре алады. Ерте заманнан бастап б?гінгі к?нге дейін т?с адам ?мірімен ты?ыз байланыста болып адам?а психологиялы?, эмоциялы? ж?не рухани жа?тарымен ?сер етуде.

Адамдар ерте заманнан бастап т?стік символ?а ?лкен назар аударып отыр. Мысалы?а, а? т?с ?айырымдылы?, айы?у мен адалды?ты, тазалы?ты, ?ара к?шті же?етін: ?ызыл т?с ?мір энергия, к?ш символы болып саналды. Т?рмысты? ?ажетті б?йымдар дайындауда оны? бетін т?рлі т?ске бояу ар?ылы адамды аурудан айы?тыратын, к?ш ?уат беретін ж?не ба?ыт, ырыс ?келеін т?с деп сенім білдірген.

Т?с не??рлым ?аны? бол?ан сайын ол адам бойында белсенді ?рі т?ра?ты ?сер ту?ызады.

Т?стік ассоциация физиологиялы?  ж?не эмоциялы? болып б?лінеді. Физиологиялы? т?ріне мынадай ассоциациялар жатады:

• < > - кез келген т?с суы? немесе ысты? к?йге ие, жылы т?ске ?ызыл, ?ызыл – сары, сары ж?не т.б. от пен к?н т?стері жатады; суы? т?стер ?ар, м?з, су т?стері к?к, к?гілдір, к?кшіл – жасыл т?с жатады; олар?а ?ара т?сті ?осу ар?ылы оны жылыту?а керісінше а? т?с ?осу ар?ылы суы? етіп к?рсетуге болады.< > - кейбір т?стер ауыр болып, келесі т?стері же?іл болып ?абылданады; хроматикалы? ж?не ахроматикалы? ?ою т?стер ауыр болып к?рінсе ?аны?па?ан т?стер  же?іл сезіледі.

  Ке?істікті  – бір бейнелеу жазы?ты?ында орналас?анымен бір т?с та?басы ал?а ?арай шы?ып к?рінсе келесі т?с біршама ?ашы?та болып к?рінеді. Суы? т?стер кейін ?арай алыстап к?рінсе, жылы т?стер шы?ы??ы болып к?рінеді.

  -  Акустикалы? - кейбір т?с ай?айлап т?рса, екінші бір т?с ?те тыныш секілді ?абылданады, ?сіресе жылы т?стер ай?айлап к?рінсе, ахроматикалы? ж?не ?аны? емес, а?шыл, спектрлі суы? т?стер тынышты?пен ?нсіздікті бай?атады.

  -  Фактуралы? - кейбір т?стер материал, ты?ыз ?рі б?йым формасын шы?ару?а, фактурасын сезуге, к?рсетуге к?мектеседі; олар?а жылы, шамалы ?аны?па?ан т?стер жатады; кейбір т?стер фактурасыз, же?іл болып к?рінеді, олар?а бейматериалды суы?, шегініп к?рінетін т?стеріді жат?ызу?а болады.

  Эмоциалы? к?й ту?ызатын т?стер ассоциациясына мыналар  жатады.

  Позитивті – ашы? ?аны??ан, ашы?, жылы т?стер ?уанышты, к??ілді, жылы шырайлы, жа?ымды болып к?рінеді.

  Негативті – кейбір т?стер ?ай?ы, к??іл к?йді т?сіріп, реніш, ?ор?ыныштылы?ты тудырады, ондай т?стерге сия к?к, ?аралау, шамалы ?аны??ан т?стер жатады. 

  Бейтарап –к?птеген т?стер пассивті болып аса белсенді реакция тудырмай керісінше тыныш, бейтарап, т?ра?ты болып ?абылданады, м?ндай т?стерге сехроматикалы? т?стер, оншалы?ты ?ою немесе ашы? емес т?стер жатады.

  Физиолгиялы? т?стік ассоциация к?птеген адамдарда оларды? ?мір с?ру образы, т?рмысы мен темпераментіне ?арамастан біркелкі ?сер етеді.

  Дегенімен, т?сті? адамдар?а эмоциялы? ?сері т?рліше бай?алады, к?бінесе, халы?ты? м?дени салт-д?ст?ріне байланысты, мысалы, европалы?тарда а? т?с ?уаныш т?сі болып саналса, ?ытай хал?ы ?шін б?л т?с, ?ыс мезгілі мен адамны? ?аза болуына орай ?ай?ы т?сі болып саналады.

Сонымен, ?орыта айт?анда т?стерді? гармоникалы? ?йлесілімділігі ж?не т?стік ассоциация, т?сті? адам?а психологиялы? ?сер етуі, к?з бояушылы? ?сері, адам мінезіне, т?л?асы мен ?ызметіне сай ?рі киімді ?олдану ма?сатына орай киім материалыны? т?сін д?рыс ?абылдай білуге баулып, д?рыс т?рбие беру болып саналады. Ахроматикалы? т?стер бір-бірінен тек бір белігісі бойынша – ашы?ты?ы (ашы?-с?р?ылт немесе ?ара с?р?ылт) бойынша ерекшеленеді. Хроматикалы? т?с, ашы?ты?ы жа?ынан ерекшеленумен ?атар, та?ы да екі неізгі белгілерімен – т?стік ??мен ж?не ?аны?тылы?пен сипатталады. Т?стік ?? – б?л «?ызыл», «сары» ж?не т.б. с?здермен аны?талатын н?рсе ж?не м?ны? ?зі бір т?сті екіншісінен ерекшелеп т?рады. Біра? ?ызыл таза ?ызыл немесе ахроматикалы?, мысалы, с?р?ылт ?оспасы бар болуы м?мкін. Соны? ?зінде ол б?рі бір ?ызыл  болып ?алады - с?р?ылт ?оспа оны? т?стік ??ін ?згертпейді. Егер осындай ашы?ты?та?ы с?р?ылт т?сті алса?, онда жа?а (араластырыл?ан) ?ызылды? ашы?ты?ы да ?згермейді.

Дегенімен м?ндай кезде т?с  бас?аша  болады: онда оны? ?шінші белгісі – ?аны?тылы?ы ?згереді. Ахроматикалы?ты? ?оспасынан хроматикалы? т?сті? ?аны?тылы?ы азаяды. М?ндай ?оспада ахроматикалы? т?с не??рлым аз бол?ан сайын, оны? ?аны?тылы?ы да арта т?седі.

Жалпы ал?анда барлы? хроматикалы? т?с ?ш параметрмен – ашы?тылы?пен, т?стік ??мен ж?не ?аны?тылы?пен сипатталады.

Хроматикалы? т?стерді жылы ж?не суы? т?стер деп шартты т?рде б?леді. Жылы т?ске спектрді? сары-?ызыл б?лігі, ал суы? т?ске к?к-к?гілдір б?лігі жатады. Б?л топтар ?зіні? жылы ж?не суы? т?стер деген атауын бірі к?н мен от т?сімен ойша байланыстырылу, екіншісі – аспанны? су мен м?зды? т?сімен ойша байланыстырылу ар?ылы ал?ан. К?лгін ж?не жасыл т?стер аралы? жа?дай?а ие  болады ж?не алуан т?рлі на?ты жа?дайларда, ?йлесімді байланысты бірде, жылы бірде  суы? т?ске жат?ызылуы м?мкін. Егер к?ршілес т?стер біртіндеп ?згере отырып, бірінен екіншісіне ауысатын спектрлік б?лісуді алып, са?инаша исек, онда б?л са?ина бірікпейді, себебі шеткі т?стерді? -  ?ызыл ж?не к?лгін т?стерді? – арасында ?тпелі ?ызыл-к?лгін (?ара ?ош?ыл) т?стер жетіспейді. Егер оларды ?осса?, ше?бер бірігеді. М?ндай т?стік ше?бер бізге т?стер ж?нінде к?п н?рсені т?сінуге к?мектеседі.

Хроматикалы? т?стік ше?бердегі екі ж?не ?ш т?стерді? негізгі м?мкін болатын гармониялы? ?йлесімділігін ?арастырайы?.

?ызыл, сары ж?не к?к – негізгі т?стер, оларды араластыру ар?ылы ?ал?ан барлы? т?стер мен ре?ктерді алу?а болады. ?ызыл-сары ж?не жасыл, к?кшіл – ?осымша т?стер, оларды араластыру ар?ылы тек а? немесе с?р т?стер алынады.

Варианттарын к?рнекті т?рде к?рсететін т?сілдерді? бірі «т?р-т?с» Т?стерді? кез келегн екеуін араластыру ?шіншіге ?осымша т?с береді: сары ж?не жасыл т?с (?ызыл?а ?осымша), к?к пен ?ызыл к?лгін (сары?а ?осымша), ?ызыл мен сары –?ыз?ылт сары (к?кке ?осымша) т?с береді.

Т?стер ж?ніндегі ??ымды пайдалана отырып модельер т?сті? адам?а ?рт?рлі ?серін ескеруі ?ажет. Киім ?лгісін ?зірлеуде т?стерді? осындай ?асиеттерін ескеруі ?ажет.

Пайдалан?ан ?дебиеттер тізімі

1 ?аза?стан Республикасыны? «Білім туралы» За?ы. – Астана, 2007.- 132б.

2 ?аза?стан Республикасыны? 2015 жыл?а дейінгі білім беруді дамыту  Т?жырымдамасы. – Алматы: Казахстан, 1994.- 40 б.

3 Назарбаев Н.А. ?аза?стан – 2030. Барлы? ?аза?станды?тарды? ?сіп-?ркендеуі,  ?ауіпсіздігі     ж?не     ?л-ау?атыны?     артуы:      Ел Президентіні? ?аза?стан хал?ына жолдауы // Егемен  ?аза?стан. – 1997. –  11 ?азан.