Турция в I половине ХХ в. (каз. яз)

Жаңа және қазіргі Әлем тарихы ХХ ғ. І жартысындағы Түркия .

Орындаушы: Марганбаева С.А.

Қабылдаушы: Джалдоксимова Г.Т.

:

10

09

08

07

06

04

03

02

01

00

05

ХХ ғ. І жартысындағы Түркия .

Мазмұны:

1908-1909 жж. Жас түріктер революциясы.

І дүниежүзілік соғыстан кейінгі Осман империясының күйреуі. Антантаның Түркия халқына соғысы. Севр келісімі.

Ұлт-азаттық күрес. Кемал Ататүрк.

1921 ж. кеңес-түрік келісімі. Лозанна келісімі.

Сұлтанат және халифаттың жойылуы. Түркия республикасының жариялануы.

Ататүрк үкіметінің реформасы. Кемализм қағидасының негізі.

ІІ дүниежүзілік соғыс қарсаңындағы Түркияның сыртқы саясаты.

1908-1918 жж. аралығында

Ел төрт соғысқа қатысты

Триполитан

Екі рет Балқан

Бірінші дүние жүзілік соғыс

1911-1912

1912-1913

Бұл 10 жыл ішінде ел тарихында жүз жылдада болмаған көптеген ірі өзгерістер болды, Туркия тарихында бұрын болмаған бірінші буржуазиялық революция, деспоттық билікті құлатып, буржуазиялық монархиялық басқару жүйесін енгізу.

(Триполитан) соғысы Италия Корольдігі мен Осман империясы арасындағы әскери қақтығыс, 1911 жылғы 29 қыркүйектен 1912 жылғы 18 қазанға дейін, Түркияда "Триполитан", ал Италияда — "Ливия соғысы" деп аталады.

1908-1918 жж. аралығында

• Түркияда 14 үкімет ауысты, үш рет ішкі саяси үкімет күрес үстінде парламент сайлауы өткізілді. Панисламизм орнына енді пантүркизм идеясы кеңінен тарады.
• Осы кезеннің ақыры жастүріктер тәртібінің қулауы және көп ғасырлық Осман империясының құлауымен аяқталды.

• Панисламизм  - XIX ғасырдың соңында пайда болған, мұсылман реформаторы Джемал ад-Дина ал-Афгани есімімен байланысты идеология және қозғалыс; жер бетіндегі барлық мұсылман қауымынын бірлігі концепциясы мен олардын біртұтас ислам мемлекетіне бірігу қажеттілігіне негізделген діни-саяси идеология және тәжирибе.

1908-1909 жж. Жастүрік революциясы.

• Түркияда болған прогресшіл жастар төңкерісі.

Сұлтан Абдулхамид ІІ-нің жеке билігін жойып, мемлекетте конституциялық құрылыс орнату мақсатын көздеді.

Төңкеріске “Бірлік және прогресс” атты құпия ұйым басшылық жасады.

“ Бостандық, теңдік, бауырластық, әділдік” ұранымен салтанатты жиындар мен шерулер болып өтті.

• 1908 жылы 3 шілдеде лейтенант Ниязи басқарған, 6 шілдеде майор Әнуар басқарған түрік партизандары көтеріліске шықты. Бірнеше күннен кейін көтерілісшілерге Солтүстік Македониядағы түрік әскерлері бөлімдерінің көпшілігі қосылып, оларды македон және албан партизандары да қолдады.
• 23 шілде күні көтерілісшілер Македониядағы Салоники, Монастыр, т.б. ірі қалаларды басып алды. Қарсылық көрсетудің пайдасыз екеніне көзі жеткен Абдулхамид ІІ парламент шақыру туралы жарлыққа қол қойды.

1873 – 17 сәуір 1913 ж.

Ахмед Ниязи-бей 1908 жылы кіші түрік төңкерісін бастаған Османлы әскери және саясаткер, жас түрік.

• Жас түріктер төңкерісінің жеңіске жетуі елде жаппай көтеріңкі рух туғызып, “Бостандық, теңдік, бауырластық, әділдік” ұранымен салтанатты жиындар мен шерулер болып өтті. Абақтыға жабылған, айдалған ондаған мың адамдар босатылып, цензура жойылды. Елде конституциялық құрылыс орнады. Бірақ үкімет басына келгеннен кейін жас түріктер өздерінің көптеген уәделерін орындай алмады. Шаруаларға жер бөлініп берілмеді, жұмысшы ереуілдері басып тасталды. Бұл бұқара халықтың наразылығын туғызды. Ірі державалар елдің ішкі-сыртқы саясатына араласа бастады. Жас түріктер сыртқы саясатта Германиямен одақтасып, Түркияны бірінші дүниежүзілік соғысқа киліктірді.

• Бірінші дүниежүзілік соғыстың басталуы Осман империясын максималды шекарада қалпына келтіруге болады деген үміт тудырды. Түркия үштік одақты қолдады және Ұлыбритания, Франция және Ресейге қарсы шықты. Түрік әскерлері Закавказье, Месопотамия, Сирия, Египет және Палестинадағы әскери операцияларға қатысты.

• 1918 жылы 30 қазанда Түркия соғыстан шығып, Мудрос бітіміне қол қойды.
• Мудрос бітімі - бұл Ұлыбритания мен Түркия арасында жасалған келісім. Ол мемлекеттіліктің жойылуын және Түркияның іс жүзінде бөлінуін нығайтты.

1918 жылы Осман империясы соғыстан жеңілді

• Германияның жақтастары жеңілетінін біліп, Болгария мен  Осман   империясы  қыркүйек айында  соғыстан  шығып кетті.

• Туркия әлсіреп жеңуші жақ Антантаға тәуелді болды.

• Англия, Франция, Италия және Греция Турцияның бұрынғы билік еткен территорияларын ғана басып алмай оның өз территориясына да басып кірді.

1-ДҮНИЕЖҮЗІЛІК СОҒЫСТАН КЕЙІН ОСМАН ИМПЕРИЯСЫ ЖЕҢІЛГЕН МЕМЛЕКЕТТЕРМЕН ЖАСАҒАН КЕЛІСІМ ШАРТТАРЫ

Мондрос бітімі 1918 ж 30 қазан

«Агамемнон» 1915 жылы Мондрос порты

Келісімшарттың негізгі талаптары:

• Келісімге қол қойылғаннан кейін бірден Ұлыбритания, содан кейін Италия мен Франция Осман империясының территориясын басып алуға кірісті. Түрік сұлтаны жаулап алынған барлық халықтарды бақылауды жоғалтты. Оның иеліктері Кіші Азиямен және Ыстамбұлдың айналасындағы шағын аумақпен шектелді.

Мондрос келісім шартынан кейінгі жаулап алынған жерлер

Шетелдік жаулап алушыларға қарсы азаттық соғыс басталды. Мұстафа Кемал халықтық қозғалысты басқарды. Сайлау халықтың Кемал Ататүрік партиясын қолдайтынын көрсетті. 1920 жылы 28 қаңтарда парламент «Түркияның тәуелсіздік декларациясын» қабылдады. Бұған жауап ретінде Антантаға мүше мемлекеттер Константинопольді басып алып, Қара теңіз бұғаздарын басып алды.

Севр шарты. 1920 ж 10 тамыз

Севр келісім шарты бойынша Осман империясының бөлінуі

Түркиядағы Ұлт – азаттық қозғалыс (1918 – 1923ж.ж.)

• І Бірінші дүние жүзілік соғыста Үштік Одақ жағында болып, жеңіліске ұшырады. Жеңген Антанта елдері Осман империясын отарлық иеліктернен айырумен қатар, жалпы Түркия мемлекетінің тәуелсіздігімен біртұтастығын сақталуына қауіп төндірді. Түрік халқы ұлт – азаттық қорғау жолындағы күреске көтерілді. Азаттық күресті Мұстафа Кемал Ататүрік басқарды. Мұстафа Кемал Балқан соғыстарында және бірінші дүниежүзілік соғыста өзінің әскери басшы ретінде білгірлігімен және Отанына деген адалдығымен көзге түскен еді. Ұлт – азаттық қозғалыс – Түркия тәуелсіздік алу үшін соғысып ат салысты және ел біртұтастық экономикасын сақтауға ұмтылды. Мұстафа Кемал подполковник атақтан Генерал шендік атаққа көтерілді. 1919 жылы мамыр айында Измирге Грек әскерлерінің енгізілуінен Түркия мемлекетінің егемендігіне қауіп төнгенін түсінген. М.Кемал Анадолы жерінде азаттық күресін ұйымдастыруға ат салысты. Ұлт азаттық қозғалыс  жерлер 20 мың әскер көтерілісшілер – Измир, Анкара, Стамбул, Анталья қалаларында көтерілістер қамтып, Түркияның әлемдік мемлекеттік қатарына тәуелсіздігін жариялау болды.

Югославия

Румыния

Англия

Франция

Грекия

Италия

Жапония

1923 жылы Лозанна келісіміне қол қойылды, ол Түркия Республикасының соңғы шекараларын анықтады (1923 жылы 23 қазанда жарияланды)

Туркия

Лозанна қаласында өткен халықаралық конференция Туркия мен 7 шет мемлекеттің арасында болды.

Бұл шарт бойынша Түркия Осман сұлтандығы қарызының өзіне тиісті бөлігін мойындап, қаржылық бақылаудан құтылды. Бірақ Осман империясы тұсында қол астында болған Таяу Шығыстағы иеліктерінің бәрінен бас тартты. Лозанна бітім шарты нәтижесінде Антанта мемлекеттері 1920 ж. жасалған Севр бітім шартынан бас тартып, Түркияның тәуелсіздігін мойындады. Лозанна бітім шарты кейбір қолайсыздығына қарамастан, Түркияның халықаралық жағдайының нығаюына жағдай жасады. Мұстафа Кемал президент болды. Ол бұл қызметті 1938 жылға дейін (қайтыс болғанға дейін) атқарды.

Мұстафа Кемал Ататүрік

Түркия президенті: 1923, 29 қазан — 1938, 10 қараша

1881 — 10 қараша 1938 ж. (өмір сүрген жылдары)

22

Халықтық;

Жарияланған көппартиялық жүйеге қарамастан, елдегі 1945 жылға дейінгі нақты билікті Ататүрік Республикалық Халық партиясы басқарды. Кемал Мұстафа Ататүрік РХП идеологиясының «Кемалдың алты жебесі» деп аталатын алты негізгі қағидаларын қалыптастырды, олар 1937 жылы түрік конституциясында заң жүзінде бекітілген:

Ұлтшылдық;

Республикашылдық;

Зайырлылық;

Этатизм ;

Реформизм .

22

Сыртқы саясатта Республикашылдық елді демократияландыру.

Реформашылдық – елді тоқыраудан құтқарып, алға қарай дамуына мүмкіндіктер жасау. Алты жебе сыртқы саясатта Түркияныңалға қарай жылжыған мемлекет екендігін көрсетті.

Зайырлы мемлекет құру – мектепті діннен – бөлу.

Халықшылдық қарапайым адамның мүдделеріне көңіл бөлу.

Этатизм – мемлекеттің нарықтық қатынастарды меңгеруге белсене араласу нәтижесінде экономиканы қайта құру және қалпына келтіру.

Ұлтшылдық – ұлттық мақтаныш сезімін тәрбиелеу.

Екінші дүниежүзілік соғыстың басталуымен

Түркия бейтараптық саясатын ұстана бастады. Бейтараптық біршама біржақты болғанына қарамастан, ел фашистік Германияға біршама көмек көрсеткендіктен, түрік әскерлері соғыс қимылдарына қатыспады. Бұл Түркия Республикасын дүниежүзілік қауымдастықтың санкцияларынан құтқарды.

Екінші дүние жүзілік соғыста Түркия 1939ж. 1 қыркүйек айында бейтараптылық жариялады. 1938 жылы Кемал Ататүрік қайтыс болған соң Түркияның президенті болып Исмет Инәню сайланды. Ел президенті – Көршілік мемлекеттік достастық ісіне араласпау ұранын көтерді. 1941  1945 жылы Түркия елінен әскер беру саясатында ұстанған жоқ. Бұл кезеңде ел президенті елде полиция билігі, алдыңғы қатарлы күштерді қудалау әрекеттерін жүргізді.  1945жылы Германия мен Жапонияның жеңілгенін білген Түркия  КСРО жағына шығып, АҚШ әскери – шарт келісіміне қол қойды. Екінші дүние жүзілік соғыста Түркия жерінде дағдарыс жүріп жатты, 1945 жылы – БҰҰ – мүше,1952 ж – Натоға 1955 ж. СЕНТО ұйымына мүше болғандығын мойындады. Әсіресе 1947ж. «Трумен доктринасы» - Греция мен Түркияға 400 млн бөлінді. Елде коммунизм – социолизм саясат билігін құрту болды. 1953 жылы «Маршалл жоспарына» арқа сүйеді. Батыс елінен тек Франция мемлекеті мен ғана жүргізді.

Қолданылған негізгі әдебиеттер көзі:

• Шамсутдинов А.М. Национально-освободительная борьба в Турции 1921-1923 гг. М., 1961 Алиева Г.З. Турция в период правления младотурок. 1908-1909 гг. М., Наука. 1972 г. Ахуднов И.А. Современная Турция. Борьба против империализма. Баку., 1977. Поцхверия Б.М. Турция между двумя мировыми войнами. Очерки внешний политики. М., Наука. 1992. Федеева И.Л. Османская империя и англо-турецкие отношения в сер. ⅩⅠⅩ в. М., Наука. 1982.
• Шамсутдинов А.М. Национально-освободительная борьба в Турции 1921-1923 гг. М., 1961 Алиева Г.З. Турция в период правления младотурок. 1908-1909 гг. М., Наука. 1972 г. Ахуднов И.А. Современная Турция. Борьба против империализма. Баку., 1977. Поцхверия Б.М. Турция между двумя мировыми войнами. Очерки внешний политики. М., Наука. 1992. Федеева И.Л. Османская империя и англо-турецкие отношения в сер. ⅩⅠⅩ в. М., Наука. 1982.
• Шамсутдинов А.М. Национально-освободительная борьба в Турции 1921-1923 гг. М., 1961
• Алиева Г.З. Турция в период правления младотурок. 1908-1909 гг. М., Наука. 1972 г.
• Ахуднов И.А. Современная Турция. Борьба против империализма. Баку., 1977.
• Поцхверия Б.М. Турция между двумя мировыми войнами. Очерки внешний политики. М., Наука. 1992.
• Федеева И.Л. Османская империя и англо-турецкие отношения в сер. ⅩⅠⅩ в. М., Наука. 1982.

Назарларыңызға рахмет!