The importance of innovative ideas and technologies in education

fakultet dekani X.M.Yusupova

''___''________2023-yil

TARIX FAKULTETI

60220300 — TARIX (MAMLAKATLAR VA YO’NALISHLAR BO’YICHA)

“IJTIMOIY-GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI

Axmedov Madaminjon Dilshodovich

“JAHON TARIXI” fanidan

Mavzu: “Xitoy tarixida V-VI asrlar”

Himoyaga tavsiya etilsin

Kafedra mudiri: M.O.Qoraboyev

''___''________2023-yil

Ilmiy rahbar: Azamat Sharipov

Talaba: Axmedov Madaminjon

Тoshkent – 2023

MUNDARIJA

KIRISH……………………………………………………………………………5

1.BOB. V—VI asrlarda Xitoyning siyosiy tarqoqligi.……………………….7-8

1.1 Xitoyni siyosiy jihatdan birlashtirish yo’lidagi birinchy urinishlar. Suy imperiyasi………………………………………………………………………7-17

1.2 Tan va Sun dinastiyalari davridagi Xitoy madaniyati va fani…………17-19

II BOB. Qadimgi Xitoy tarixining dastlaki manbalari……………………20-21

2.1 O’rta asrlarda Xitoy o’rta asr va zamonaviy xitoyni taqqoslashi…………21-24

2.2 O'rta asrlar Xitoyning o'ziga xos xususiyati diniy bag'rikenglik va dinlarning o'zaro ta'siri edi.…. ………………………………………………………...….25-28

2.3 O'rta asrlarda Xitoy iqtisodiyoti va rivojlanishi .…..…………………...…29-36

XULOSA…………………………………..….……………………..………...…38

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…..……………………………………39

Kurs ishining dolzarbligi: Xitoy tarixida V-VI asrlarni o’rganish uchun asosiy manbalar Jahon tarixi kitobida O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014. Franklar qirolligi mavzusida yoritilgan. Bu Xitoy tarixi ko’p yillik tarixga ega va tarixda o’chmas iz qoldirgan davlat hisoblanadi.

Kurs ishining maqsad va vazifalari: Xitoy tarixida V-VI asrlarni o’rganish va Xitoy iqtisodiyoti, madaniyatini o’rganishdan iborat. Maqsad quyidagi vazifalarda ko'rsatilgan:

• Xitoy tarixida V-VI asrlar

• V—VI asrlarda Xitoyning siyosiy tarqoqligi

• O’rta asrlarda Xitoy o’rta asr va zamonaviy xitoyni taqqoslashi

• O'rta asrlarda Xitoy iqtisodiyoti va rivojlanishi

Kurs ishining o`rganilish darajasi: ushbu kurs ishining mazmun va mohiyati, O‘.Salimovning "Jahon tarixi" kitobida batafsil, keng yoritilib berilgan. Bundan tashqari mazkur kurs ishini yozishda mavzuga tegishli bir qancha adabiyotlardan foydalanildi. Xususan: V.Q.Furayev<sup>1</sup>, M.Lafasov<sup>23</sup>, E.Z.Nuriddinov, X.Qichqilov<sup>4</sup>, S.B.Djabborovna<sup>5</sup>, X.Qichqilov, M.Fayzullayeva<sup>6</sup>, Q.Najmiddinov<sup>7</sup> asarlari va kitoblari asosiy o’rin tutadi. Bundan tashqari mustaqilligimiz davrida yozilgan jahon tarixining yangi davri bo`yicha bir qator darslik va o`quv qo`llanmalar tub ma’nodagi asos vazifasini o’taydi.

Kurs ishining obyekti sifatida Xitoy davlati tanlab olingan.

Kurs ishining predmetini jahon tarixining eng yangi davriga xususan Xitoy tarixida V-VI asrlar va Xitoy davlatining ravnaqi uchun amalga oshirilgan ishlar, va madaniyat, iqtisodiyoti tashkil etadi.

Kurs ishining tuzulishi: Xitoy tarixida V-VI asrlar mavzusidagi ushbu kurs ishi, kirish qismi, asosiy qismdagi 2 bob va 5 paragraf, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalar ro'yxatidan iborat.

KIRISH

Xitoy,  — Markaziy va Sharqiy Osiyoda joylashgan davlat. Dunyoda aholisi eng koʻp va maydoni jihatidan eng yirik davlatlardan biri. Sharqda Tinch okeanning Sariq, Sharqiy Xitoy va Janubiy Xitoy dengizlari bilan oʻralgan. Maydoni 9,6 mln. km². Aholisi 1 mlrd. 394mln. kishi (2003). Poytaxti — Pekin shahri. Maʼmuriy jihatdan 23 provinsiya (Xitoy Taypeyi ham shu hisobga kiradi), 5 muxtor rayon va markazga boʻysinuvchi 4 shahar (Pekin, Shanxay, Tyendzin, Chunsin)ga boʻlinadi. Xitoy Xalq Respublikasi. Amaldagi konstitutsiyasi 1988-yil 4-dekabrda qabul qilingan; 1988, 1993, 1999-yillarda ayrim tuzatishlar kiritilgan. Konstitutsiyaga koʻra, Xalq vakillari Umumxitoy majlisi (XVUM) davlat hokimiyatining oliy organi. XVUM davlat boshligʻi — XXR raisi (2012-yildan Si Jinping) va uning oʻrinbosarlarini saylaydi. Qonun chiqaruvchi hokimiyatni XVUM amalga oshiradi. XVUM provinsiya, muxtor rayon, markazga boʻysunuvchi shaharlar va qurolli kuchlar tomonidan saylanadigan deputatlardan iborat. XVUMning doimiy ishlovchi organi Doimiy qoʻmitadir. XVUM vakolat muddati 5 yil Ijroiya hokimiyatni Davlat kengashi (hukumat) amalga oshiradi. U XVUM va uning doimiy qoʻmitasi oldida hisob berib turadi. Davlat kengashining vakolat muddati 5 yil.

Xitoy — koʻp millatli davlat. Jami aholining 95 % i xitoylar; qolgan qismi turli til guruhi va oilalariga mansub boʻlgan 56 xalqdan iborat. Xitoylarning koʻpi mamlakatning sharqiy qismida yashaydi.

 Xueylar (7 mln.ga yaqin) ham xitoy tilida soʻzlashadi. Xitoyning shimoli-gʻarbida turkiy tillar guruhiga mansub xalqlar — uygʻurlar, qozoqlar, qirgʻizlar, salorlar va boshqa, shimoliy va shimoli-sharqidagi dasht va chala choʻllarda mongol guruhiga kiruvchi xalqlardan mongollar, dunsyanlar, tular, shimoli-sharqida tungus manjur xalqlari, gʻarbi (Tibet) va janubi-gʻarbida tibet-birma xalqlari, janubida tai tillarida soʻzlashuvchi xalqlar va boshqa yashaydi. Sintszyanning janubi-gʻarbida pomir tojiklari xam bor.

Dindor xitoylar buddizm (shimoliy tarmogʻi), daosizm va konfutsiychilikka eʼtiqod qiladi. Tibetlar va mongollarning dini — buddizm-lamaizm. Xueylar va turkiy guruhga kiruvchi xalqlarning koʻpchiligi islom dinining sunna mazhabiga eʼtiqod qiladi (pomir tojiklari ismoiliya mazhabida). Rasmiy til — xitoy tili. Yirik shaharlari: Shanxay, Pekin, Tyantszin, Lyuyda, Uxan, Chunsin va boshqa

I BOB. V—VI asrlarda Xitoyning siyosiy tarqoqligi.

1.1 Xitoyni siyosiy jihatdan birlashtirish yo’lidagi birinchy urinishlar. Suy imperiyasi.

Xitoyning V—VI asrlardagi tarixi G’arbiy Evropaniki singari varvar-lar hujumi bilan bog’langan edi. Xitoyda shimolda va g’arbda yashagan ko’chmanchi ilk mo’ng’ul va ilk turk qabilalari mamla-katning juda ichkarisiga kirib bordi. Shimoliy Xitoyga ayniqsa ko’p hujum qilindi. Bu hujumlar Xitoyning xo’jaligi- ta juda katta zarar etkazdi. Ko’pdan-ko’p sug’orish inshootlari vayron bo’ldi, butun boshli qishloqlar tayaanib, er bilan yakson qilindi, shaharlar huvillab qoldi. Varvarlarning hujumy natijasida Xitoy juda ko’p mayda-mayda davlatlarga bo’linib, siyosiy jihatdan tarqoq bir mamlakatga aylanib qoldi; bu davlatlarning ba‘zilarining tepasida drujinalari bilan bnrga varvarlarning boshliqlari va ba‘zilarining tepasida esa (janubda) mahalliy¹ xitoy zodagonlari turdi. Bularning ichida eng kattasi SHimoliy Vey davlati bo’lib, uning poytaxti Loyan shahri edi. Bu davlat 386 yildan 584 yilgacha yashadi. 420—589 yillar o’rtasidagi davr Xitoy tarixiga «shimoliy va janubiy dinastiyalar davri» bo’lib kirdi. V—VI asrlarda Xitoy boshidan kechirgan siyosiy tarqoqlikni shu nomdan ham bi-lib olish mumkin. Varvarlar hujumi Xitoyda quldorlikni batamom yo’q qila olmagan bo’lsa-da, lekin unga qattiqqina zarba berdi. Xitoyda o’troqlashgan varvarlar orasida ham, xi-toylar orasida ham erkin dehqonlar soni ko’paydi. Mana shu shaxsan erkin dehqonlar negizida Xitoyda davlat feodal er egaligining o’ziga xos formaei rivojlanib bordi. Jumladan, SHimoliy Veylar davlatida o’rta asrlar Xitoyi uchun xarak- ' terli bo’lgan davlat chek er sistemasi tarkib topa boshladi; bu sistemaga ko’ra davlat boshlig’i eng olyy darajadagi er egasi bo’lar zdi; haqiqatda esa erlar cheklarga bo’linib, dehqonlarga ularning oila a‘zolaridagi mehnatga layoqatli kishilar soniga qarab taqsimlanar, chek er olish uchun esa dehqon ko’proq natura bilan (don, chorva mollari, hunarmapdchilik buyumlari va hokazolar bilan) soliq to’lashi kerak edi. Markazlashtirilgan davlat rentasi,

shunday qilib, hukmron sipfni asrash-ning asosiy manbai bo’lib qoldi. SHu bilan birga xuddi shu davrda Xitoyda ,xususiy pomestelarni (chjuan‘yuan) ham ahyon-ahyonda uchratiщ mumkin edi, bu pomestelar ayni feodalkrepostniklik xarakteriga ega edi. V—VI asr manbalarida «kuch-li xonadonlgr», ya‘ni eng badavlat va zodagon oilalar tilga olinadi, ular jamoaning oddiy a‘zolaridan yuqori darajaga ko’tarilib, o’zining kambag’allashgan urug’-aymoqlarini qaram dehqonlardek ekspluatatsiya qiluvchi katta er egalariga aylanib borgaplar. Xitoyda urug’chilik munosabatlarining qoldiq-lari uzoq vaqtgacha saqlanib keldi. Hali H va XI asrlarda ham krepostnoy dshqonlar o’zlarini rasmiy ravishda o’z xo’jayin-lari — pomsshchiklarning «bolalari va ulardan kichik qarin-doshlari» dsb atar edilar. Xitoyda feodal er egaligining ili turi budda mopastir er egaligi bo’lib, erga egalik qilishning bu turi bu srda V—VI asrlardayoq ancha keng tarqalgan edi.

Ilk o’rta asr zamonida Xitoyni birlashtirishga birinchy bo’lib Suy dinastiyasi urindi. Bu dinastiyaning asoschisn Ya szyan (yoki Vendi) harbiy drujina boshlig’i bo’lib, shimoliy dinastiyalardan birida xizmat qilar edi. 589 yilda YAnszyan butun SHumoliy va Janubiy Xitoyni o’ziga bo’ysundirdi. Suy dinastiyasi davrida sug’orish sistemasi tiklandi va kengaytirildi. Jumladan, VII asr bosh-larida shu dinastiyaning ikkinchi imperatori Yan Guan (yoki YAn-di) davrida Xuanxe daryosini YAnszi daryosi bilan bog’lay-digan umumiy uzunligi 1000 km keladigan Buyuk kanal qazildi. Kanal qurilishida Xitoyning turli qismidan yig’ib olib ke-lingan bir millionga yaqin kishi ishladi. Ammo Suy dinastiya-«ining idora qilishi uzoqqa bormadi.

SHimolning janub bilan birlashuvi juda zaif edi. Markaziy hukumat viloyatlarni •etarli darajada nazorat qilib turmadi. Juda katta hokimiyat mahalliy zodagonlar qo’lida edi- G’arbda turkiy qabilalar hujumining kuchayishi imperiyadan juda ______________________________________________________

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

katta kuch-g’ayrat ta-lab qildi. SHu bilan bir qatorda bu dinastiya imperatorlari istilochilik siyosati yuritishga urindi, bu esa imperiyani yanada battarroq holdan ketkazdi. Suy hukumatning Koreyani o’ziga -bo’ysundirish yo’lidagi urinishlari tamoman barbod bo’ldi. Bu hol dinastiyaning uzil-kesil qulashiga sabab bo’ldi.

618 yilda SHimoli-G’arbiy Xitoyning knyazlaridan biri Li YUan yoki Gaotszu (u kelib chiqishi jihatidan chala turk edi) mmperiyada hokimiyatni bosib olib, yangi dinastiyaga — Tan di-nastiyasiga asos soldi.

Tan imperiyasi. Tan imperiyasi Xitoyda 300 yilga yaqin, ya‘ni 618 yildan 907 yilgacha yashadi. Uning poytaxti CHan‘an (ho-zirgi Sian) shahri edi. Bu juda katta shahar edi. VIII asrda CHan‘an aholisi 1 milliondan ko’p edi. Imperiyaiing ikkinchi poytaxti Loyan shahri bo’lib, u ham juda katta savdo markazi edi. Bu dinastiyaning eыg kuchli imperatori Li YUanning vo-risi Li-SHi-min yoki Tayszun (626—649) edi. Bir necha urushlar natijasida Li-SHi-min imperiya chegaralarini ancha kengay-tirib oldi. Imperatorga qaram, vassal erlarni qo’shib hisob-laganda, Xitoyning territoriyasi SHimolda Amur va Xinganga-cha, janubda Hindiston va Siyomgacha, sharqda Koreyagacha (Tayszun Koreyani ham bosib olishga uringan edi), g’arbda Urta Osiyoning sharqiy chegaralarigacha borardi. Li-SHi-min za-monidagi bu juda katta imperiya imperatorning markazdagi va joylardagi juda ko’p aMaldorlari tomonidan idora qilina-digan murakkab bir byurokratik monarxiya tusini oldi.

Li-SHimip davrida amaldorlar uchun maxsus uyvonlar joriy qilipdi. Amaldorlarning hammasi to’qqiz darajaga bo’-lindi, har bir darajaga ma‘lum hajmda pomestelar belgi-landi, bu pomestelar maosh o’rniga berilar edi. Markaziy idora oltita mahkama palatasidan yoki ministrlikdan (amal-lar ministrligi, soliq ministirligi, harbiy ministrlik, ji-noiy ishlarni ko’radigan sud ministrligi, jamoat ishlari ministrligi, marosim ishlari ministrligidan) iborat bo’lib, uzil-kesil rasmiylashdi. Joylarga ayrim katta-katta oblast-lar tepasida turuvchi gubernatorlar tayinlandi. Oblastlar — okruglarga, okruglar — uezdlarga, uezdlar — bo’lislarga, bo’lis-lar — qishloqlarga bo’lingan edi, Boshqaruvning eng quyi zve-nosi hamma bir-biriga kafil bo’lgan besh xonadon birlashmasidan iborat edi.^

Tan dinastiyasi davrida davlat feodal chek er sistemasi uzil-kesil qaror topdi.

Hukumat tomonidan erga egalik qilish huquqlari tekshi-rishdan o’tkazildi, shu bilan birga davlatga qarashli'erlar fondi ancha oshirildi, bu erlarga davlat dehqonlari ekin zkar edi, ularga ko’pdan-ko’p soliqlar solinar va majburiyat-lar yuklanar edi. Uziga berilgan chek er uchun dehqonlar don tarzida soliq to’lashi va buyumlari tarzida soliq to’lashi va bundan tashqari, yiliga 20—50 kun davlat foydasiga og’ir barshchina ado etishi kerak edi. Erlarning ancha ko’p qismi se-kin-asta yirik amaldor zodagonlar qo’liga o’tdi: ayrim eng katta amaldorlar qo’lidagi er bir dehqon oilasi qo’lidagi er-dan ko’p baravar ortiq bo’lar edi. VIII aerning 20- va 30-yil-larida Tan imperiyasi qonunlarining yagona majmuasi tuzildi, u ijtimoiy hayot va davlat hayotining xilmaxil tomonlarini o’z ichiga.olgan oltita alohida kodeksdan iborat edi.)

VIII va IX Xaerlarda Tan imperiyasining krizisga uchrashi. Tan imperiyasi VII aerning ikkinchi yarmida va VIII asrda Tays-zunning vorislari zamonida Osiyodagi eng katta davlat bo’lib qolaverdi. Bu vorislar ichida eng ko’zga ko’ringani buddizm homiysi imperatritsa U Sze-Tyan yoki Uxou (656—705) bo’ldi. VII—VIII aerlarda Xitoy Arab xalifaligi, Hindiston, Siyom va Vetnam bilan qizg’in tashqi savdo olib bordi. Bir qancha katta-katta karvon yo’llari (bular orasida CHanandan Urta Osiyoga olib boradigan yo’l—«Ipak yo’li» ayniqsa katta ahamiyatga ega edi). Xitoyni SHimoliy, G’arbiy va Janubiy Osiyodagi turli mamlakatlar bilan boglar edi. Bundan tashqari Xitoy sohillaridan Janubi-SHarqiy Osiyo va Hindistonga boradigan dengiz yo’lnnipg ham ahamiyati katta edi. Biroq VIII aerdayoq Tan imperiyasi chuqur krizisga uchradi. Soliqlar, o’l-ponlardan, har xil davlat majburiyatlari o’tashdan ezilgan dehqonlar qashshoqlashib, juda og’ir kun kechirishga majbur edi. Ochlik natijasida tez-tez bo’lib turgan epidemiyalardan yuz minglab dehqonlar qirilib ketdi. Dehqonlarning chek er-lari kamayib bordi, chunki chek erlarni «kuchli xonadonlar»— katta-katta er egalari, davlat amaldorlari, sudxo’rlar doim o’z qo’llariga kirgizib olmoqda edilar (yilnomalarda obrazli qilib aytilganidek, «yutib yubormoqda edilar»). Davlat dehqonlari sonining kamayishi natijasida davlat xazinasiga tushadigan daromadlar ham kamaydi. Dehqonlarning bir qismi xususiy shaxslarga$qaram bo’lib qolayotgan edi, bu shaxslar o’z daromadlarini mana shu dehqonlardan olar edilar. SHu ahvol-«i hisobga olib, hukumat 780 yilda soliq sistemasini islohot qildi. Loyihaning sobiq avtori Yan Yanning yangi qonuniga binoan soliqlar chek eri bo’lgan dehqonlardangina olinib qol-masdan, shu bilan birga xususiy er egalaridan va davlat er-larini vaqtincha ijaraga olgan shaxslardan ham yig’ib olina-digan bo’ldi, ammo mana shu er egalari va ijarachilar ularning erlarida yashab, ularga krepostnoy qaramlikda bo’lgan dehqon-lar uchun ham soliq to’lashlari lozim edi. Vujudga kelgan bu yangi vaziyatni, ya‘ni davlat dehqonlarining bir qismi feodal-ning. krepostnoyi yoki qaram kishisiga aylanganligini tan olib, hukumat «kuchli shaxslare* tomonidan chek erlarning «yutib yubo-rilishiga» qarshi kurashni ataylab susaytirdi, bu hol butun chek er sistemasining krizisi kuchayganlygidan dalolat berar edi.

Feodallashuv protsessi mahalliy erdor zodagonlarni kuchay-tirdi va imperatorning gubernatorlari bilan harbyy boshliq-larining o’zida ham markazga tobe bo’lmaslikka intilish kayfiyatini tug’dirdi. Bosh qo’mondon An-Lu-shan qo’zg’oloni Tan dinastiyasi tarixida burilish nuqtasi bo’ldi. U 785 yilda 120 ming kishilik qo’shinni o’zira ergashtirib, imperatorga qarshi bosh ko’tardi. U 786 yilda ikkala poytaxtni — CHanan va Lo-yanni ham bosib olishga muvaffaq bo’ldi. Imperator qochdi, bu ~ qo’zg’olon kelgusi yildagina yollangan varvarlar, asosan, uyg’urlar yordami bilan bostirildi. An Lu-shan qo’zg’olonidan ke-' yin Janubiy Xitoydagi gubernatorlar qo’zg’olonlari bo’ldi, bu qo’zg’olonlarni ham imperator juda katta kuch sarf qilib zo’rg’a bostirdi.

Xuan CHao qo’zg’oloni. Dehqonlarning haddan tashqari og’ir hayoti IX asrping ikkiichi yarmida ularning g’oyat katta qo’zg’oloni ko’tarilishiga sabab bo’ldi, bu qo’zg’olon 875 yildan 884 yilgacha davom etdi. Qo’zg’olonga ilgari chakana tuzfurush bo’lgan va keyin imperator gvardiyasida soldat bo’lib xizmat qil-gan Xuan CHao degan kishi boshchilik qildi. 875—884 yillardagi xitoy dehqonlari qo’zg’olonining kishini hayratda qoldiradi-gan tomoni shuki, u xiyla uzoq vaqt davom etdi, qo’zg’olonga juda ko’p kishi qatnashdi, qo’zg’olonchilar g’oyat katta kuch-g’ayrat va tadbirlik ko’reatdilar- Bu qo’zg’olon umuman olganda sti-xiyali harakat bo’lsada, bir qadar uyushgan harakat edi va shu uyushganligi natijasida ma‘lum vaqtgacha katta-katta muvaf-faqiyatlarga erishdi. Qo’zg’olon SHandun va Xebey degan shimo-liy viloyatlardan boshlandi. Keyin u

Markaziy Xitoydagi Xenan viloyatiga tarqaldi. Qo’zg’olonning birinchi yilidayoq Xuan CHao qo’l ostida 100 mingta lqin qurollangan dehqon bor edi. 879 yilda Xuan CHao Janubiy Xitoyga yurish qildi, u erda eng boy port bo’lgan Qantonni oldi. Qo’zg’olonchilar bu erda . juda ko’p ajnabiy savdogarlarning hamma tovarlarini bosib oldi. Biroq o’z soldatlari orasyda epidemiya tarqala boshla-ganligi sababli Xuan CHao shimolga, YAnsi daryosi ortiga cheki-nishga majbur bo’ldi. Epidemiya oqibatlariga qaramay, Xuan CHaoning qo’shini tobora ko’payib, 880 yilda uning soni 250—300

ming kishiga etdi. 880 yilda Xuan CHao Loyan ustiga yurish qildi. Oz vaqt ichida CHan‘anni bosib oldi va o’zini imperator deb e‘lon qildi. «Dehqonlar imperatori»ning sotsial programmasini uning bosh ministri o’z gapida ifodalab berdi, u «Da Si-ning (Xuan CHao o’zini Da Si degan nom bilan imperator deb e‘lon qildi) -oddiy xalqqa rohat va farog’atli hayot baxsh etishdan boshqa muddaosi yo’q» dedi. Xuan CHao CHan‘anda ikki yarim yil turdi. 884 yilda Tan dinastiyasining imperatori uy-g’urlar, tangutlar va shimoli-g’arbda yashovchi boshqa ko’chmanchi-lardan iborat varvar to’dalarining 'yordami bilan poytaxtga qaytib keldi. Sahroiy varvarlar xitoy dehqonlarini shafqat-sizlik bilan qirdi. Bu qonxo’r yirtqichlarga xalq «qora quzg’unlar» deb nom berdi. Xuan CHaoning o’zi esa CHan‘andan qochib ketishga majbur bo’ldi va keyingi yili Xenan viloyatida ha-lok bo’ldi (o’zini-o’zi o’ldirdi).

Tan dinastiyasining tugashi. Imperator xizmatidagi feodal-amaldor zodagonlarga suyangan Tan dinastiyasi haqiqatda dehqonlarning qudratli harakati na-tijasida ag’darildi. Bu dinastiyaning imperatorlari qo’zg’olon bostirilgandan keyin yana bir oz vaqtgacha mamlakatni idora qildi. Biroq ularning ho-kimiyati e'ndi butun Xitoyga yoyilmas edi. X asrning boshlarida shimolda kidan qabilalari ittifoqining katta bir varvar davlati tuzildi, bu qabilalar Manchjuriyani,

Mo’g’ulistonning va SHimoliy Xitoyning bir qismini bosib olgan edi. Bu Lyao deb atalgan yangi davlatning poytaxti YAnszin shahri bo’ldi, shu shahar keyinchalik Pekin deb yuritila boshladi.

907 yilda Tan imperiyasi yo’q bo’ldi. Bir necha o’n yilgacha Xi-toyda batamom tarqoqlik hukm surdi. Lekin 875—884 yillardagi dehqonlar qo’zg’oloni bekor ketmadi. Bu qo’zg’olon natijasida erga feodal davlat mulkchiligi va uning chek erdan foydalaishp sistsmasi, ko’pdanko’p amaldorlari, dehqonlarning oxirgi tomchi qopini so’rib oladigan murakkab va aql bovar qilmaydigap soliq solish sistemasi, har bir qishloq va har bir dehqonning ketidan iskovchilik qilib yuruvchi pastkash politsiya nazorati bilan birga qo’shilib bari tamoman puturdan ketdi. Qo’zg’olonchi dehqonlarning bir qismi chek erlarni o’zla-riga mustahkamlab olib, mayda er egalari bo’lib qoldilar. Biroq davlat mulkchiligining zaiflashib qolganligidan xususiy mulkchi bo’lib olgan yangi feodallar ham foydalanib qoldilar, bular o’zlarining xususiy pomestelari hajmini ken-gaytirdilar va xitoy qishlog’iga o’zlarining iqtisodiy ta‘sir-larini kuchaytirdilar.

1. asr o’rtalarida mamlakatda anchagina iqtisodiy yuksalish yuz berdi, Xitoy bu yuksalish sharoitida 960 yilda Sun dinastiyasining hokimiyati ostida qaytadan birlashtirildi. Bu di-' ыastiyaga SHimoliy Xitoydagi harbiy boshliqlardan biri bo’lgan CHjao Kuan-in asos soldi, u kidanlar ustidan bir necha marta g’alaba qozongan edi. YAngi dinastiyaning poytaxti dast- lab Byan (hozirgi Kayfin) shahri bo’ldi. Keyinchalik markaz janubga, Xanchjou shahriga ko’chirildi.

Sun imperiyasi. Sun imperiyasi Tan imperiyasiga qaraganda kuchsizroq bo’ldi. Sun dinastiyasi vaqtida Xitoyning o’zi ham to’la birlashtirilmadi. Tan imperiyasiga kirgan bir qancha ter-ritoriyalar Sun imperatorlarining hokimiyatini tan olmadi-lar va o’zlariga mustaqil davlatlar tuzdilar. Turk, mo’g’ul qabilalari va g’arbdagi boshqa ko’chmanchi qabilalar ham impe-riyaga itoat qilmadilar;' imperiya chegaralariga borgan sari kuchliroq xavf solib turdilar. Sun imperatorlari uyg’urlarga, tangutlarga, kidanlarga, Annamga qarshi urushlar qildi. Biroq bu urushlar natijasida Sunlar bu mamlakatlarni Xitoyga itoat qildirishga muvaffaq bo’la olmadilar. SHunga qaramay, Sun dinastiyasi davrida Xitoyning xalqaro aloqalari yana mustahkamlandi. Urta Osiyo, Hindiston va Hindi-Xitoy bil angina emae, balki Koreya, YAponiya va Indoneziya bilan ham keng miqyosda tashqy savdo olib borildi. Sun boshqaruvi davrida Xitoyda ichki savdo ham kengaydi, mamlakatda pul muomala-larining rivojlanganligi bundan dalolat beradi. Mis pul-lardan tashqari temir pullar earb qilindi. Qog’oz pullar ham sunlar davrida ishlatila boshladi.

asrda Sun imperiyasidagi sinfiy munosabatlarda xud-di Tan imperiyasining so’nggi imperatorlari davridagiga o’x-shash chuqur antagonizm vujudga keldi. Xuan CHao qo’zg’olonidan keyin birmuncha ko’payib qolgan «xo’jayin xonadonlar» deb ataladigan mustaqil dehqonlar soni vaqtlar o’tishi bilan yana kamayib bordi. Ularning erlariii amaldorlar, qisman tobora mustahkamlanib borayotgan qo’shni pomeshchik-er egalari bosib olardi. Qarzga botgan dehqonlar sudxo’rlarga, ulardan olgan qarzlari yuzasidan protsent tarzida juda katta pul to’lashga majbur edilar. Xitoy qishlog’ida mustahkam in qo’yib olgan shahar savdogarlari, erli pomeshchiklar, hukumat amaldorlari-ning o’zlari sudxo’rlik bilan shug’ullanar edilar. Hukumat amaldorlari o’z hukmdorliklaridan foydalanib, ayniqsa deh-qonlarni juda og’ir sudxo’rlik shartlari bilan ulardan qarz olishga majbur qilar edilar. Birovlarning erlarida o’tirib tirikchilik qilayotgan dehqonlarning ________________________________________________________

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

1. ahvoli yanada og’ir edi. Qishloqlarda och-yalang’ochlik hukm surar edi. Ocharchilik, epi-demiyalar, butun bir qishloq, bo’lislarda aholining qirilib ketishi tez-tez takrorlanib turadigan voqea bo’lib qoldi. Dehqonlar harakati yana umumxitoy miqyosidagi katta dehqonlar urushiga aylanib ketish xavfini sola boshladi. Hukumat yangi-dan dehqonlar urushi chiqishining oldini olishga va izdan chiq-qan davlat moliyasini yana joyiga keltirishga harakat qildi, hukumatning bu harakati Sun dinastiyasining bir ministri Van An-shi tomonidan o’tkazilgan anchagina radikal reforma-larda aks etdi.

Van An-shi reformalari. Van An-shi (1021—1086) dastlabki vaq'tlarda viloyat amaldorlaridan biri edi. U aholininG qashshoqligini, amaldorlarning jabr-zulmini va sudxo’rlar-ning hukmronligini ko’rsatadigan eng mudhish faktlarni viloyatdalik mahalida yaxshi bilib olgan edi. Imperatorning birinchi ministri darajasiga ko’tarilib olgach, Van Anshi 1069—1074 yillarda moliyaviy-iqtisodiy va sotsial xarakger-dagi bir qancha tadbirlarni amalga oshirdi. Avvalo, u erlarni qaytadan ro’yxatga oldirdi va imperator xizmatidagy zodagonlarning eriga soliq soldi, bu xizmatchi zodagonlar bu vaqtda er solig’i to’lamay qo’ygan edilar desa bo’ladi. So’ngra Van An-shi dehqonlarni davlat foydasiga barshchina o’tashdan ozod qildi, barshchina o’rniga pul bilan to’lanadigan soliq joriy qildi. Er solig’ini ham dehqonlar qisman mahsulot va qisman pul bilan to’laydigan bo’ldi.

Ocharchilikning oldini olish uchun Van An-shi davlatga qarashli g’alla omborlari tashkil qildi, ocharchipkk yillarida aholiga ana shu omborlardan g’alla berilardi. Sudxo’rlikni tugatish maqsadida Van An-shi davlat banki tashkil qildi, bu bankdan dehqonlar kam protsent to’lash sharti bilan qarz ola oladigan bo’ldi. U, qisman soliq fondidan foydalanish, qisman esa davlatning savdogarlar qo’-lidagi mahsulotni sotib olish yo’li bilan davlat savdosini tashkil qilishga harakat qilgyanligi ham shoyon diqqatdir. Van Anshi harbiy sohada ham katta reforma o’tkazmoqchi bo’ldi. Nl-lanma armiya o’rniga umumiy harbiy m^ajburiyat joriy qilmoq-chi edi. Asosiy qo’shin dehqon lashkarlaridan iborat bo’lishi kerak edi. Har uch xonadon bitta piyoda askar, har o’n xonadon bitta otliq askar berishi kerak edi. Van An-shi reformalari amaldorlar bilan feodallarning qattiq qarshiligiga uchradi. 1075 yilda Van An-shi vazifasidan bo’shatildi. Uning tuzgan planlari davlat uchun «xavfli» deb topilsi, vaholanki, uning maqsadi feodal davlatni uchiga chiqqan parazit elementlardan xoli qilib, uni tartibga solish edi, xolos.

Sun dinastiyasining tugashi. XII asrda ham Sun imperiyasining ahvoli yaxshilanmadi. SHimoldagi xalqlarning hujum qi-lish xavfi tug’ilishi munosabati bilan 1126 yilda imperator poytaxtni janubga, Xanchjouga ko’chirdi. 1127 yildan boshlab Sun dinastiyasi qo’l ostida faqat Janubiy Xitoy qoldi, xolos. SHimoliy Xitoy manchjur-tungus qabilalaridan biri bo’lgan chjurchjenlar tuzgan va Szin deb atalgan yangi bir katta davlat sostaviga kirdi, bu davlat ilgarigi kidanlar davlatini o’ziga singdirib olgan edi. XIII asrning boshlarida SHimoliy Xitoyni mo’g’ullar bosib oldi. Imperiyaning imperator qo’li ostida qolgan janubiy qismida esa uzluksiz g’alayonlar bo’lib turdi. 1127—1132 yillar mobaynida 93 ta ommaviy qo’zg’olon bo’lganligi rasmiy yilnomalarda qayd qilingan. Janubiy Xitoyning faqat o’zidan iborat bo’lib qisqarib qolgan Sun imperiyasi (o’shanda ham hamma viloyatlar uning sostaviga kirmas edi) 1279 yilgacha, ya‘ni CHingizxonning nevarasi Xubilay bosib olguncha yashab keldi. Xubilay yangi mo’g’ul dinastiyasiga asos soldi, bu dinastiya xitoycha YUan deb ataldi.

1.2 Tan va Sun dinastiyalari davridagi Xitoy madaniyati va fani.

VI—XI asrlardagy Xitoy madaniyati juda yuksak bir ma-daniyat edi. Xitoyning ishlab chiqaruvchi kuchlari yuksak taraq-qiy qilgan edi. Xitoyda sug’oriladigan dehqonchilik, qisman poliz dehqonchiligi bor edi. Xitoy qishloq xo’jaligida o’sha vaqtda ham asosan iyuli, paxta, choy, ipak etishtirilar edi. Ko’p miqdorda temir, m'Ys, oltyn, kumush qazib chiqarilardi. Xitoyda hunarmandlik Tan dinastiyasi vaqtidayoq juda rivoj topgan. edi. Xitoy chet mamlakatlarga, asosan choy va xom ipak bilan birga xitoy chinnisi, xitoy shoyisi va ip gazlamalar, temir va misdan qilingan har turli buyumlar chiqarar edi. Xitoyda XI asrda 2 mingdan ortiq shahar bor edi. Bu shahar-lardan ba‘zilarida, masalan, CHan‘an, Loyan, Kanton va Xanchjou singari shaharlarning har birida bir million atro-fida aholi yashar edi.

Xitoylarda ilm-fan yuksak rivoj topdi. Xitoylarda eng qa-dim zamonlardayoq yozuv (ieroglif yozuv) bor edi. YOzuv qog’o-zini birinchi bo’lib xitoylar kashf etdi. Kitob bosishni ham birinchi bo’lib ular chiqardi, ularning dastlabki kitob bosish usuli, albatta, juda sodda edi. Ular kitob bo’ladigan tekstni yog’och taxtalarga o’yib, undan qog’ozga bosib tushirishar edi. Xitoyda VIII asrning boshlarida «Poytaxt axboroti» nomli ras-miy hukumat gazetasi vujudga keldi, bu gazeta XX asrning boshlarigacha chiqib keldi.

Xitoylar matematika, astronomiya, geografiya, tarixni o’r-ganardi. Kompasni va poroxni xitoylar ixtiro qildi (IX—X asrlar). VIII asrda Xitoyda Xanlin fanlar Akademiyasi tashkil qilindi, bu Akademiya davlat ahamiyatiga ega bo’lgan dunyo-dagi eng qadimgi ilmiy muassasa edi. Urta asrlar Xitoyi o’z yilnomalari bilan dong chiqardi. Sun imperiyasining bir o’zi-dan 500 tomdan ortiq yilnoma qolgandir. Xitoyda yuz minglab qo’l yozmalar saqlanadigan katta-katta kutubxonalar bor edi. Bir nechta shaharlarda oliy maktablar bo’lib, bu maktablarda davlat amaldorlari etishtirib chiqarilardi. Amaldorlik la-vozimini egallashga yo’l ochib beradigan ilmiy unvon olmoqchi bo’lgan kishi davlatni idora qilish ilmidan tashqari, yana falsafani (asosan konfutsichilik falsafasini) va adabiyotni ham bilishi va shulardan imtihon berishi lozim edi.

Rasman har bir kimsa imtihon berishi mumkin bo’lsa-da, lekin haqi-qatda amaldorlik lavozimini, ko’pincha hech narsani bilmas-ligiga qaramay, hukmron sinf vakillarigina olar edi. Xitoyda har xil xalqlar bo’lganligi, shuningdek, Osiyodagi boshqa mamlakatlar bilan savdo aloqalari qilib turganligi uchun Xitoyda-o’rta asrlardayoq filologiya: lug’at tuzish, grammatika va sintaksis formalarini taqqoslab o’rganish va shu kabilar taraqqiy etgan edi.

Adabiyot va san‘at. Xitoy adabiyoti ilk o’rta asrlar davri-dayoq klassik asarlar yaratdi. Tan dinastiyasi vaqtida shoir-lardan Li Bo (701—762), Du Fu (712—770), Bo Szyuy-i (772—846) juda ham shuhrat qozongan edi. Bulardan Li Bo juda ko’p lirik she‘rlar (30 tomga yaqin) yozgan bo’lib, bu she‘rlarida nuqul dunyoviy shodiyona, epikurcha — materialistik dunyoqarashni aks ettirdi. Li Bonn xitoy tabiatining kuychisi deb atashadi, chunki u tabiatni juda sevar edi. Du Fu esa o’z dostonlarida xalqning afsonaviy va qahramonlik eposlari-dagi boy materialni qaytadan ishlab chiqdi. Ammo Du Fu o’z zamonasiga juda yaqin turar edi. U o’zining ko’p she‘rlarida ezilgan dehqonlarni jo’shqinlik bilan himoya qilardi. U «mil-lionlarcha qashshoqlar, sho’r peshana odamlar»ning hammasi boshpana topadigan ajoyib bir katta bino quriladigan yaxshi zamonni, go’zal istiqbolni orzu qilar. edi. Tan dinastiyasining so’nggi davrlarida yashagan Bo Szyuy-i jamiyatga chuqur inson-parvarlik bilan qarar edi. Uning she‘rlari insonga muhabbat, kishi qadr-qimmatini hurmat qilish ruhi bilan sug’orilgan edi. U kishining axloqiy go’zalligini kuylar edi.

O’rta asrlar davrida Xitoyda arxitektura bilan tasvirii san‘atni rivojlantirish sohasida ham ko’p ishlar qilindi. Xitoy binolari — saroylar, ibodatxonalar, ________________________________________________________

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

minoralar, shahar darvozalari, ko’priklar, turar joylar o’zlarining stili ji-hatidan xilma-xil, arxitektura formalari jihatidan ixcham va nafis qilib qurilar edi/Bu binolar juda ham xilma-xil materiallardan: tosh, yog’och, marmar, temirdan ishlanar edi. Ular jimjimador naqsh, chinni, tillalar bilan bezatilar edi. Imperator saroylarining, ibodatxonalarning, shuningdek, zo-dagonlar va shahar boylarining uy tomlari ko’pincha oltin lav-halar bilan yopilar edi.

Tan dinastiyasi davrida, keyinchalik Sun dinastiyasi vaqtida Xitoyda rassomlik yuqori darajada rivojlangan edi. Xitoy rassomlari ipak mataga, qog’ozga, yog’ochga, toshga raem solar edilar; devorlarga o’yib naqsh solishda, portretlar chi-zishda juda katta mahoratga ega edilar. Sun dinastiyasi davrida ayniqea ikkita rassom — CHjao Szi («Evvoyi g’ozlar» rasmi) va G’uXu'n-chjun («Zodagon amaldornikida tungi bazm» rasmi) juda katta dong chiqargan edi.

Sun davrida noma‘lum rassom tomonidan ipak mataga so-lingan «Qishloq maktabi» degan raem ham keng shuhrat qozongan. Rasmda uncha katta bo’lmagan qishloq maktabining oddiygi-na jihozlari haqqoniy tasvir etilgan, bu rasmda nafis yumor bilan samimiyat ko’zga tashlanib turadi.

II BOB. Qadimgi Xitoy tarixining dastlaki manbalari

2.1 O’rta asrlarda Xitoy o’rta asr va zamonaviy xitoyni taqqoslashi

Boshqa qadimgi Sharq mamlakatlari kabi Qadimgi Xitoy tarixini oiganishning oʻziga xos ilmiy manbalari bor. Bular qadimgi hujjatlar. jumladan m. av. II m ingyilikkaoid suyaklardagi hamda toshbaqa kosalari ustidagi yozuvlar b o iib, ular Shan-In davlati davridagi (m.av. XVIII-XII asrlar) qadimgi Xitoyning xoʻjalik, ijtimoiy va davlat tuzumini tasvirlashga imkon birmuncha beradi. Diniy marosimlarda ishlatiladigan jez davri idishlaridagi yozuvlar bu davrning oxirgi, shuningdek, m.av. XII-VIII asrlarga oid manbalardir. Bu yozuvlar orasida hadya yorliqlari ham uchraydi. Sin sulolasi, yaʼni m.av. Ill asrga oid tosh barabanlardagi yozuvlar ham katta ahamiyatga egadir. M.av. ill va milodiy 111 asrga oid Xan sulolasi davriga mansub boʻrtm a suratlar ham qadimgi Xitoy tarixi va madaniyatini oʻrganishda juda muhim manba hisoblanadi. Davri aniqlanmagan yozm a manbalar orasida Lu podsholigi davrida. yaʼni m.av. VIII-V asrda toʻplangan „Chun-syu“ va „Bahor va Kuz“ kitobi alohida oʻrin egallaydi. Bu kitobning muallifi haqida turli fikrlar bor. B aʼzi rivoyatlarga koʻra, „Chun-syu“ kitohining muallifi Konfutsiy deyiladi. O 'sha davrda yaratilgan vilnomalardan biri „Szochjuan“ hisoblanadi. „Shanshu“ („Shutszin“) — ’’Tarix kitobi", „Hujjatlar kitobi“ qadimgi Xitoyning mumtoz adabiyoti orasida alohida oʻrinni egallaydi. M aʼlumotlarga ko‘ra, bu kitobga qadimgi podsholar yoki ularning maslahatchilariga qarashli nutqlar. nasihatlar va amr-farmonlar kiritilgan. Bu kitobda mamlakat topografiyasi va boshqarish tizimiga doir qimmatli m aʼlumotlar ham bor. Rivoyatlarga ko‘ra, kitob Konfutsiy tomonidan tahrir qilinib qavta ishlangan ekan. Xitoyning qadimgi tarixi va madaniyatini o‘rganishda „Shi-szin“- „Q o‘shiqlar kitobi“ning ahamiyati ham katta. Kitob xalq qo‘shiqlari asosida tuzilib, unda juda ________________________________________________________

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

qadim zamonlarga oid qoʻshiqlardan parchalar bor. Kitobda xitoyliklaming eng qadimgi davrdagi chinakam havoti xalq qoʻshiqlarida aks ettirilgan. Shuningdek. kitobda m.av. I mingyillik birinchi yarmidagi xitoy xalqining turli urf-odatlari. rasm-rusumlari, toʻylari va turinush tarzi to‘laroq ifoda etilgan. Shuni ham aytib oʻtish kerakki, „Q o‘shiqlar kitobi“ning eng qadimgi qismi m.av. X II-V II asrlarga mansubdir. „Szo-chjuart“ni Xitoy adabiyotida Qadimgi Xitoy tarixiga oid birinchi toʻla asar deyish mumkin. Qadimgi Xitoy manbalari orasida m.av. XI1-VIII asrlarda tuzilgan „Bambuk yilnomalari“ ham muhim ahamiyatga egadir. Mazkur yilnoma o ‘sha davr podsho, hokim va knyazlari uchun tuzgan yilnomalar bo‘lsa kerak. Bu yilnomada m.av. 776-yilda quyosh tutilishi koʻrsatilgan sana. so‘nggi Shan-In sulolasiga mansub podsholarning roʻvxati va boshqa bir qancha qimmatli tarixiy maʼlum otlar saqlangan. Shan-In davriga mansub folkoriad ig an suyaklardagi eng qadimgi iyeiroglif yozuvlari ham xitoyliklaming oʻtm ish tarixini oʻrganishda muhim manbalardan biri boiishi mumkin. M.av. II—I asrlarda Xitoyda dastlabki tarixiy asarlar vujudga keladi. Bu jihatdan m .av,145-90-yillarda yashab o ‘tgan tarixchi Sima Syanning 'Tarixiy xotiralar’'i katta ahamiyatga ega. Sima Syanning bu asari Xitoyning eng qadimgi davridan m.av. II asr oxirigacha boʻlgan tarixiy voqealami o 'z iehiga oladi. Bu kitob besh boiim dan iborat boʻlib. unda qadimgi Xitoyning siyosiy va madaniy tarixiga oid, shuningdek, xronologiyasini tiklash uchun zarur boigan maiumotlar berilgan. Tarixchi „Tarixiy xotiralar“da qadimgi Xitoy tarixining umumiy manzarasini birinehi marta keng koʻlamda bayon etadi. Sima Syanning bu asari Xitoy tarixnavisligining oʻzidan keyingi rivojlanishiga kuchli taʼsir etadi. Ban Byao, milodiy 32-92-yillarda yashab ijod etgan o 'g 'li Ban Gu va qizi Ban Chjaolar „Xan tarixi“ tarixiy kitoblarini yozgan. Bu tarixiy asarlami vozishlarida ular Sima Syanning tarixnavislik uslubidan keng foydalangan. Ban Guning „Xan tarixi kitobi“ Xan, aniqrogi G 'arbiy Xan sulolasi tarixiga bagʻishlangan. Ban Gu boshliq oilaviy tarixchilar yangi xitoy tarixnavisligiga, y aʼni yangi „sulola tarixchiligi“ga asos soladilar. M ilodiy 398-445-yillarda yashab ijod etgan tarixchi Fan E „Soʻnggi xan sulolasi tarixi“ kitobini yozgan. Bu kitobda Xitoyning I—III asrlai’dagi tarixi yoritilgan. Xitoy hududidagi arxeologik yodgorliklar o ik a xalqlari tarixi va madaniyatini oʻrganishda juda muhim manba hisoblanadi. Qazishmalar shuni koʻrsatadiki, Xitoy hududida 600-500 ming yillardan beri kishilar yashab keladilar. 1921-yilda shved olimi I. G. Anderson Xuanxe daryosining oʻrta oqim idanneolit m adaniyatigam ansub vodgorlikni topib oʻrgangan. U Yanshao neolit madaniyati nomi bilan mashhurdir. 1928-yilda esa Shan-In poytaxti Anyan shahri yaqinida arxeologik qazishmalar oikazilib. Qadimgi Xitoy tarixining m.av. XIV—XI asrga mansub moddiy madaniyat buyumlari topib oʻrganiidi. Topilgan buyumlar bizga oʻsha davrdlagi Xitoyning ishlab chiqarish kuchlari va ijtimoiy tuzumi haqida tushuncha beradi. Xitoyda arxeologik tadqiqotlar olib borish va oʻrganish ishlari u yerda xitoy inqilobidan soʻng rivoj lana boshiadi. Bu XX asrning 50-70-yillariga to 'g 'ri keladi. Qazishmalar natijasida neolitdan Xan davrigacha boʻlgan xitoyliklar tarixi haqida yangi. ashyoviy dalillar toʻplandi. Keyingi yillarda arxeologlar Xitoy hududidan Shan-In, Chjou va undan keyingi Xan davriga oid yodgorliklarni oʻrgandilar. Chjou davriga oid bronza idishlar Chansha yaqinidan topilgan. U yerda fol xatlari yozilgan sopol buyum, kiyim-kechak, zargarlik va ziynat buyumlari, yog‘och lavha va ipak matoga bitilgan qadimgi yozuvlar ham topib oʻrganildi. Bu buyumlar m.av. Ill asrga mansub Chanshadagi qabristondan ham topib oʻrganilgan. Xitoyning Shan-In davridagi qadimgi tarixini oʻrgariishda epigrafik manbalar. birinchi navbatda „fol xatlari“ yozilgan buyumlarning topilishi katta ahamiyatga egadir. Mazkur „fol xatlari“ m.av. X IV -X I asrlarga mansub ekan. Bu yodgorliklar birinchi bor 1899-yilda xitoylik olimlar Lyu Te-yunem va Van I-junlar tomonidan ochilgan va oʻrganilgan. Qazishma vaqtida Any an shahri yaqinidan juda k oʻp epigrafik yozuvlar ham topilgan. Van Go-vey, Xu Xou-sban va boshqalar mazkur yodgorliklardan juda koʻp epigrafik yozuvlarni topganlar. M. av. X -V II asrlarga mansub bronza idishga yozilgan Chjou davri yozuvlari ham Qadimgi Xitoyning Chjou davri tarixi va madaniyatini oʻrganishda katta ahamiyatga ega. M.av. Ill va III asrga mansub xilma-xil buyumlar va yozuvlar ham xitoyliklar tarixi va madaniyatini oʻrganishda muhim manba sifatida qimmatlidir.

O'rta asrlardagi Xitoyni kattaligi va aholisi bo'yicha butun xristian Evropasi bilan solishtirish mumkin edi. XII-XIII san'at chegarasida. Xitoyda 100 millionga yaqin odam yashagan - o'sha paytdagi Evropadan ko'proq. Xitoyliklar o'z davlatlarini Yerning markazi deb bilishgan va ular atrofida yashovchi barcha xalqlarni varvarlar deb atashgan. Xitoyda III asrdayoq imperator boshchiligidagi kuchli markazlashgan davlat vujudga keldi. Miloddan avvalgi. O'shandan beri XX asr boshlarigacha. Xitoy har doim imperiya bo'lgan. Xitoy davlatining hukmdori Osmon O'g'li deb atalgan. Uning kuchi meros bo'lib, rasman cheksiz edi. Imperatorning shaxsi muqaddas edi. U nafaqat barcha odamlarning hukmdori, balki Osmon va "samoviy dunyo" o'rtasidagi vositachi ham hisoblangan. Imperiya samoviy tartibning timsoli hisoblangan. Imperiyaning har bir sub'ekti imperator orqali uzatilgan Osmon irodasini bajarish uchun vosita sifatida ko'rilgan. Xitoy jamiyati qattiq ierarxiyaga ega edi. Imperatordan pastda oliy mansabdor shaxslar, odatda uning qarindoshlari turar edi. Hatto pastroq - amaldorlar, bo'lingan ko'p miqdorda martabalar. Xitoyda jami rasmiylar "mandarinlar". Amaldorlar yordamida imperator imperiyani boshqargan. Rasmiy bo'lish uchun siz tegishli ma'lumot olishingiz va imtihondan o'tishingiz kerak edi. Yuqori darajaga ega bo'lish uchun yana imtihon topshirishim kerak edi. Bunday istakni bildirgan barcha "yaxshi odamlar" imtihon topshirishga ruxsat berildi. Odatda amaldorlarning farzandlari imtihonlarga yaxshiroq tayyorlanishlari mumkin edi. Ammo bunday tizim jamiyatning barcha qatlamlaridagi iste'dodli odamlarning kuch tuzilmalariga kirishini ta'minladi. Eng yuqori darajadagi imtihonlardan o'tganlar sudda joy va katta maosh oldilar. Ular hurmatga sazovor bo'lgan va keyinchalik shenshi (shí - olim, shen - kuch kamarini taqqan kishi) nomi bilan mashhur bo'lgan. O'rta asrlarda Xitoyda davlat va jamiyat eramizdan avvalgi 1-ming yillik o'rtalarida Konfutsiy tomonidan ishlab chiqilgan ko'plab hayot qoidalariga rioya qilishni davom ettirdi. O'rta asrlarda u "birinchi avliyo" deb e'lon qilingan. Uni “10 ming avlod ustozi”, “Taxtsiz imperator” deb atashgan. Uning sharafiga ko'plab ibodatxonalar qurilgan. Konfutsiy ta’limoti va xitoyliklar g‘oyalariga ko‘ra, jamiyatdagi har bir kishi o‘z o‘rnini bilishi kerak: hukmdor – xalqiga halol xizmat qilishi va ularga g‘amxo‘rlik qilishi, amaldorlar – unga dono maslahatlar berishi, dehqonlar – halol mehnat qilishi kerak. Sadoqat, kamtarlik, mehr-oqibat va mehr-oqibat, burch tuyg‘usi, kattalarga, ota-onaga hurmat olijanob va munosib insonning asosiy fazilatlari deb e’lon qilingan. U 300 ta asosiy va 300 tani o'rganishi kerak edi qo'shimcha qoidalar xulq-atvor.

Xulq-atvor me'yorlariga rioya qilmaslik va qochish harakatlarini amalga oshirish taqdirda, bu Osmonning g'azabini keltirishi mumkin: zilzilalar, toshqinlar, urushlar. Jannat O'g'li taxtni yo'qotishi mumkin. Xitoyliklar o'lgan qarindoshlar tiriklarga yordam berishlariga ishonishgan. Ammo buning uchun o'liklar barcha zarur narsalar bilan ta'minlanishi kerak edi. Keyinchalik, haqiqiy narsalar qog'ozga almashtirildi. Shunday qilib, hatto ota-onalari hayotida ham bolalar ularga tobut va dafn qilish uchun kiyim berishlari kerak edi. Agar ota-onalar kasal bo'lsa, bolalar yurishmadi, tashrif buyurishmadi, go'sht yemasdi. Ular erta turishlari, yuvinish uchun ovqat va suv tayyorlashlari kerak edi. Va kechki ovqatda, ota-onalarning to'shagini isitib oling.

Eramizning birinchi asrlaridan boshlab buddizm Xitoyda keng tarqalib, rahm-shafqat va'zlariga ko'ra ko'pchilikni o'ziga tortdi, azob-uqubatlarda umumiy tenglik, yaxshi ishlar uchun foyda va ahmoqlar uchun jazo va'dasi. Buddizm konfutsiylik bilan chambarchas bog'langan. Shunday qilib. Buddistlar hatto xudolar qatoriga Konfutsiyni ham kiritdilar. Xitoyda bu dinlardan tashqari boshqa dinlar ham keng tarqalgan edi, xususan, boqiylik yo'lini targ'ib qiluvchi daoizm.

___________________________________________________

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

2.2 O'rta asrlar Xitoyning o'ziga xos xususiyati diniy bag'rikenglik va dinlarning o'zaro ta'siri edi.

Xitoy Suy va Tang sulolalari davrida. III-moddadan. Miloddan avvalgi V va VI asrning oxirigacha. Xitoy sivilizatsiyasi jiddiy inqirozni boshdan kechirdi. Ushbu inqiroz oqibati Xitoy jamiyatini tashkil etish shakli sifatida imperiyaning yakuniy barpo etilishi edi. Bundan tashqari, bu shakl Xitoyga qo'shni xalqlar tomonidan qarzga olingan: yaponlar, koreyslar, vetnamlar.

Imperiya inqirozi, qulashi va umuman yo'q bo'lib ketishi yillaridan omon o'tib, 589 yilda qo'mondon Yang Jian Xitoyning birligini qurol kuchi bilan tikladi. U imperator deb eʼlon qilindi va Suy sulolasiga asos soldi (581—618).

Yang Jianning vorisi Yang Di poytaxtni kichikroq joyga ko'chirdi qadimgi shahar Luoyang va uning qurilishiga 2 million odamni haydab chiqardi. Shuningdek, u Xitoyning 10 000 eng boy oilalarini shaharlarga joylashtirdi va ularni o'z nazoratiga oldi. Shahar muhtasham saroylar va bog'lar bilan bezatilgan. Imperator bog'ida daraxtlar yil bo'yi yashil edi: qishda ularning barglari va gullari ipakdan qilingan. Yang Di ikkita yirik daryoni - Xuanyu va Yantszi daryolarini birlashtirishga qaror qildi va Katta kanal qurilishini boshladi. Bu suv yo'li shimol va janub iqtisodini bog‘lab, savdo-sotiqning rivojlanishiga turtki bo‘ldi. Imperator Buyuk Xitoy devorini ham mustahkamladi va tugatdi, qo'shnilarga qarshi doimiy urushlar olib bordi. Biroq, bu sulola uzoq vaqt davomida hokimiyatni egallashga mo'ljallanmagan. O‘ylamasdan olib borilgan ichki va tashqi siyosat mamlakat resurslarini tugatdi, avvalgi sinovlardan hali o‘zini tiklab olishga ulgurmagan. Nihoyat, imperator Yang Di fitnachilar tomonidan o'ldirildi. Suy sulolasi tugadi.

Tan sulolasi (618-907) hokimiyat tepasiga keldi.Uning birinchi hukmdorlari Li Yuan va Li Shimin Xitoyning gullab-yashnashini taʼminlovchi yetarlicha oqilona siyosat olib bordilar. Yangi hukmdorlar yerlarni qayta taqsimladilar. Millionlab dehqonlarning mashaqqatli mehnati evaziga vayronaga aylangan yerlar serhosil dalalarga aylanib, katta hosil olib keldi. Puxta o‘ylangan soliq tizimi davlatga katta foyda keltirdi. Tan sulolasi faol bosqinchilik siyosatini olib bordi. Xitoy ko‘chmanchi turklarga qarshi uzoq vaqt kurash olib bordi va VII asr boshlarida ularni mag‘lub etdi. Bu imperiyaga nihoyat Buyuk Ipak yo'li ustidan o'z nazoratini o'rnatishga imkon berdi. Imperiya Koreya, Indochina, Tibet ustidan ham o'z ustunligini o'rnatdi. Iqtisodiyot va kundalik hayotda sezilarli o'zgarishlar ro'y berdi. Guruch va choyni etishtirish va iste'mol qilish tez tarqaldi va an'anaviy xitoy taomlariga aylandi. Qand qamishidan qand ishlab chiqarish boshlandi. Yaxshilangan qishloq xo'jaligi texnikasidan foydalanilgan: dehqonlar o'n bir turdagi omochdan, shuningdek, ishlaydigan qoramollar tomonidan boshqariladigan ko'zali sug'orish g'ildiragidan foydalanganlar. Hamma joyda suv tegirmonlari ishlagan. Birinchi chinni buyumlar paydo bo'ldi. VIII asr o'rtalaridan boshlab. Tang sulolasining kuchi zaiflasha boshladi. Jangari qo'shnilar Xitoyga har tomondan oldinga siljishdi. Doimiy urushlar xalqning ahvolini tinimsiz yomonlashtirdi. Butun mamlakat bo'ylab dehqonlar qo'zg'olonlari ko'tarildi, 874 yilda ular eng yirik dehqon urushlaridan biriga aylandi. Qo'zg'olonchilar soliq yukiga, adolatsizlikka va amaldorlarning tashnaligiga qarshi chiqdilar. Xuan Chao boshchiligidagi dehqonlar armiyasi poytaxtni egallab oldi. Imperator saroyi qochib ketdi.

Dehqon urushi haqida yangi Tang hikoyasi. Xuan Chao tuz savdosidan boylik orttirgan oiladan chiqqan. U qilichni a'lo darajada ushlagan, kamondan chopayotgan otga o'q uzgan, o'qish-yozishni ozgina bilgan, so'zgo'y edi. Xuan Chao noqonuniy ravishda o'zini "butun mamlakatning buyuk sarkardasi" deb e'lon qildi. Huang Chao sariq oltin aravada, hashamatli liboslar va rang-barang shlyapalar kiygan soqchilar. Uning atrofi chavandozlar hamrohligida mis aravalarda ergashdi. Hammasi bo'lib poytaxtga bir necha yuz ming kishi kirdi? Bir necha kundan keyin katta talonchilik boshlandi. Odamlarni bog‘lab, qamchi bilan kaltaklagan, mol-mulkini tortib olgan. Bu "tozalash" deb nomlangan. Boylarni kinoga olib, yalangoyoq haydab yuborishdi. Hibsga olingan barcha amaldorlar o'ldirildi, agar u erda hech narsa topa olmasalar, uylar yoqib yuborildi va barcha olijanob odamlar yo'q qilindi.

Huang Cha barcha hukumat lavozimlariga o'ziga yaqin isyonchilarni tayinladi. Keyinchalik ular o'zlarini sobiq imperator amaldorlaridan ham yomonroq tuta boshladilar. Ularning harakatlari keskin norozilikka sabab bo'ldi. Bu isyonni bostirishga yordam berdi. Tan sulolasi yana hokimiyat tepasiga keldi. Ammo unga dehqonlar urushidan tushgan zarba halokatli bo'ldi.

Tang davlati xarobalarida ko'plab mayda mulklar paydo bo'lgan. Ularning mavjud bo'lgan vaqti - 907 yildan 960 yilgacha - "besh sulola va o'n shohlik" deb ataladi. Ular oʻrtasida tinimsiz oʻzaro kurash boʻlib oʻtdi, bu kurash davomida Xitoy Song sulolasi (960-1279) hukmronligi ostida birlashdi. Vayron bo'lgan mamlakatda hayotni yaxshilash uchun Sung saroyining birinchi vaziri Van Anshi islohotlarni taklif qildi. Ular soliq tizimini tartibga solish, irrigatsiya ishlarini yo'lga qo'yish, dehqonlarga ssudalar berish, barcha tovarlar uchun qat'iy narxlarni belgilash va boshqalarni nazarda tutgan.

Bu islohotlarning joriy etilishi mamlakatga inqirozdan chiqish imkonini berar edi. Biroq vazirning muxoliflari uning iste'foga chiqishiga va islohotlarning to'xtatilishiga erishdilar. Bunday sharoitda Xitoyning shimolini Jurchen qabilalari bosib oldi. Ular Jin - Oltin (1115-1234) davlatini tuzdilar.Xitoy imperatori majburan koʻchishga majbur boʻlgan janubda Yujnaya Song sulolasi (1117-1279) tashkil topdi.Guruch, choy, ipakchilik yetishtirishning asosiy markazlari. , va ________________________________________________________

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

chinni ishlab chiqarish uning hududida joylashgan edi. Insoniyat tarixida ulkan rol oʻynagan Song davlatida qogʻoz, porox, matbaa ixtiro qilingan. Aynan shu erda tarixda birinchi marta qog'oz pullar - banknotalar chiqarildi. Muhim ixtirolar harbiy ishlarda olib borilgan.

Qo'shiq imperiyasi kuchli otish moslamalari, o't qo'yadigan idishlar, qo'chqorli harakatlanuvchi minoralar va birinchi qurollar bilan qurollangan edi.

Biroq harbiy texnika imperiyani halokatdan qutqara olmadi. U moʻgʻullarning oʻljasiga aylanmaguncha chirishda davom etgan.

Baland stol va stullar, shuningdek, isitiladigan ko'rpa-to'shaklar foydalanishga kirdi. Aholining badavlat qatlamlari orasida, asosan, shaharlarda, ayollarning o'sishini to'xtatish uchun oyoqlarini bog'lash odati tarqalgan. Kichkina oyoqlar ayollik nafisligining cho'qqisi hisoblangan. Baxtsiz ayollar ko'pincha hatto harakatlana olmasligi ham hisobga olinmagan.

___________________________________________________

1. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

3. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

2.3 O'rta asrlarda Xitoy iqtisodiyoti va rivojlanishi

VI asr oxirida Xitoy yagona davlatga aylandi imperator Ven Dining er islohoti kuchli uylarni sezilarli darajada zaiflashtirdi Uning siyosati printsipi har bir fermerni dila Yankoy bilan ta'minlash edi. Har bir oilaga o'rtacha 120 mln. yer maydoni (0,067 gektar): erkak uchun 80 va 40 - ayol uchun bunday uchastkadan soliq ushlab qolindi - deyarli 3 sentner don.Mehnat xizmati joriy etildi - erkaklar uchun yiliga 20 kun va ayollar uchun sanoat solig'i. ipak yoki ipni xazinaga topshirdi.

Islohotlar natijasida ekin maydonlari ko‘paytirildi. Aholini ro‘yxatga olish jarayonida ilgari soliq to‘lovchilar ro‘yxatiga kiritilmagan 1,5 million dehqonlar topildi, ularga yer ajratilib, g‘aznaga tushayotgan daromaddan sezilarli darajada ko‘p bo‘ldi. Lekin davlatdan yer olgan dehqonlarning bir qismi amaldorlarning yerlariga, qudratli uylarga dehqonchilik qilgan. markazlashgan davlat mustahkamlangan.

Ven Di izdoshlari hokimiyatni kuch bilan mustahkamladilar.Ular yangi poytaxt - Luoyangni qurdilar, uning hashamatli saroylariga turli viloyatlardan 10 ming eng zodagon va boy oilalar ko'chirildi, ularni oziq-ovqat bilan ta'minlash uchun shahar atrofida don omborlari qurildi. , va Yanszi va Xuanxe daryolarini bogʻlovchi Katta kanal.Uni 80 mingdan ortiq kishi qurgan.Eng nufuzli oilalarni yangi joyga koʻchirish siyosati markaziy hokimiyatni mustahkamlashga qaratilgan edi.

Davlatning birlashuvi tarozi va oʻlchovlarning birlashtirilishiga, pul ishlarining bir meʼyorlashuviga, soliqlar yigʻilishiga olib keldi.Yer uchastkalariga soliqlardan tashqari sanoatchilar ham ularni toʻlagan (ipak, ip xazinaga tushdi).

Xitoyda barcha yerlar davlatga tegishli bo‘lib, yer uchastkalari dehqonga faqat mehnatga layoqatli davri uchungina vaqtinchalik berilgan deb hisoblangan, keyin ular qayta taqsimlangan, buning uchun aniq registrlar yuritilgan.Kafolat tiklangan – soliq to‘lash uchun hamma javobgar bo‘lgan. va boshqa vazifalar.Dehqonning mavqei oʻziga xos yashash sharoitlarini belgilab bergan, u yerda yer kam boʻlgan hududlarda ular kamroq yer qoʻygan, yetarli boʻlgan joylarda esa uch dala almashlab ekish asosida shaxtalarga berilgan. Bundan tashqari, yer taqsimlashda qariyalar va nogironlar hisobga olindi.Dehqonlar orasida hech qachon ta'qib qilinmagan qochoqlar va yangi kelganlar bo'lib, Ali ularga yer va qochqinlarga uy berib, agar ular qaytib kelsa, ular tegishli ravishda yer va mol-mulk qaytarildi.

Yerdan foydalanish va soliqlarning o‘z vaqtida to‘lanishi markazdan tayinlangan mansabdor shaxslar tomonidan nazorat qilinar edi.Davlat yerlari yo unvonli zodagonlarga merosxo‘rlik uchun taqsimlanar, yoki amaldorlarga xizmat qilish muddatiga berilar edi.Lekin Xitoy huquq normalariga ko‘ra. , zodagonlik darajasi har bir avlod oʻtgan sayin kamayib, besh avlod yoʻqolib, yer xazinaga qaytarilgach, ular bu jarayonni nazorat qilishga majbur boʻldilar.Oilalarga nafaqat ekin maydonlari, balki xizmat yerlariga ega boʻlgan bogʻdorchilik mansabdor shaxslari ham soliq toʻlaganlar. gʻaznaga emas, yer egasi, xususiy esa nufuzli oilalarga tegishli edi.

Qishloq xoʻjaligining taraqqiyoti, xazinaga tushayotgan daromadlarning koʻpayishi savdo, hunarmandchilik, qurilish rivojlangan shaharning rivojlanishiga xizmat qildi.Davlat hunarmandchiligi rivojlangan boʻlib, ularda asosan vodiy tartibida ishlagan. davlat infratuzilmasi, shahar qishloqqa tenglashtirilgan va faqat shaharning soliq ma'muriy birligi bo'lgan, avvalgidek, ular huquq va imtiyozlarga ega bo'lmagan, soliqlar va ma'muriy birlik rolini o'ynashda davom etgan, garchi ular viloyatlar, viloyatlar yoki okruglar markazlari.Soliq boshqarmasi asosiy davlat tuzilmalariga (soliq solinadigan shaxslarning hisobini yurituvchi, yer uchastkalarini taqsimlovchi, soliq yig‘adigan va yer kadastri bilan shug‘ullangan) va jamoat ishlari (mehnat vazifalarini bajarishni tashkil etish) bo‘limiga kirgan. , sug'orish inshootlari va boshqalar).

Oʻziga xos, aniq ixtisoslashuvi bilan amaldorlarning davlat apparati, imperator boʻlib, uning qoʻl ostida davlat kengashi faoliyat koʻrsatardi; ijro etuvchi hokimiyat - ikkita kantsler (chap va o'ng), ular terining uchta bo'limiga (vazirliklar kabi) rahbarlik qilgan; jamoat ishlari, soliqlar, harbiy ishlar, sudlar va qamoqxonalar, jamoat tartibini muhofaza qilish, shaxsiy tarkib bo'limlari faoliyat ko'rsatgan; mansabdor shaxslarning mahalliy instituti mansabdor shaxslarni tayyorlash va tanlashning markazida meritokratiya (so'zma-so'z eng iqtidorlilarning hokimiyati) tamoyili yotadi. donolik, adolat va insof mezonlari asosida tanlab olindi Asosiy usul mansabdor shaxslarni tayyorlash va tanlash - Konfutsiy tizimi va konsepsiyasi, oilaviy marallik tamoyilini ma'muriy tizimga o'tkazdi.

Mansabdor shaxslarni tanlash uchun birinchi marta imtihon shaklida oʻtkaziladigan lavozimga daʼvogarlar tanlovi joriy etildi.Imtihon uch bosqichda oʻtkazildi.Imtihonga nomzod Konfutsiy tushunchasini bilishi shart. , tarixiy syujetlarni o‘rgatish, she’r yoza olish va adabiy qarashga ega bo‘lish, falsafiy mavzularda mavhum gapira olish. Uchinchi darajani olganlar (qoida tariqasida, birinchi va ikkinchi abituriyentlarning 3-5 foizini olganlar), ijtimoiy kelib chiqishidan qat'i nazar, mas'ul davlat lavozimlarida ishlagan. Muayyan sohada bilimga ega bo'lgan, o'z mavqeini qadrlagan va professional tarzda ishlagan kishi ishonilgan.

Mansabdor shaxslarning jamiyatdagi mavqei obro‘li va yuksak bo‘lgan, ularning hokimiyat oldidagi huquq va majburiyatlari 500 ta moddadan iborat qonunlar to‘plamida belgilab berilgan.Ushbu hujjat iqtisodiy, ijtimoiy va ijtimoiy hayotning barcha murakkabliklariga qaramay, bundan dalolat beradi. siyosiy tuzilma uning mohiyati oddiy – davlat hokimiyati va mulki.Ular inkor etilmaydigan va abadiy edi, qolgan hamma narsa vaqtinchalik edi.Amdorlik maqomi va dehqonlarning yerlari ularning farzandlariga o‘tmagan, shuning uchun ikkinchisi hamma narsani boshidan qilgan.

Xitoyning Osiyoning buyuk davlati sifatida qudratini tiklashi sivilizatsiya rivojiga ta'sir ko'rsatdi.Bu davrda davlat qalay,temir,mis,kumush qazib olishdan katta daromad oldi.Konchilik,hunarmandchilik va savdo keng tarqaldi.Parox ixtirosi. (VIII asr) Yevropada faqat orqali paydo boʻlgan Xitoyliklar bir necha asrlar davomida kompas va tipografiya bilan mashhur boʻlgan.Dalalarda paxta Hindistondan yetishtirilgan.Shaharning boylari boy hunarmand va savdogarlar sonini koʻpaytirgan. 780 islohotidan keyin dehqonlarning yerlari sotuv predmetiga aylandi, garchi davlat bu jarayonni hali ham nazorat qilib turdi. Vaqt o'tishi bilan yerlari dehqonlar tomonidan ishlov berilgan va hosilning 50% yer egasiga berilgan mulklar soni ko'paygan.Ular yer egasidan olgan barcha ishlab chiqarish vositalari.Merlaklar turlicha bo'lgan. kattaligi, ba'zan ularning 200 dan ortiq xonadonlari bo'lgan, ularning egalari asosan soliq to'lashdan osongina qochishgan, buning natijasida g'azna zarar ko'rgan. Uni to'ldirish uchun 846 yilda buddist monastirlarining 60 million gektardan ortiq yerlari tortib olindi. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida ham islohotlar amalga oshirildi: savdo krediti rivojlantirildi, veksellar joriy etildi, sudxoʻrlik operatsiyalari faollashtirildi, choy, tuz va aroqqa davlat monopoliyalari joriy etildi. X-XI davrida Xitoyda savdo-sotiq va hunarmandchilik keng tarqaldi, ularning mahsulotlari hali ham Xitoyning milliy g'ururini tashkil etadi.Bular mashhur Sung chinni, lak va Fil suyagi, nozik nozik ipak Oso quyildi, konchilik rivojlandi, qazib olinadigan kumush va temir hajmi kumush hisobiga ko'paydi va undan mahsulotlar bosqinchilar tomonidan to'landi, temirdan qurol-yarog' yasaldi. Savdoning rivojlanishi pul muomalasining kuchayishiga olib keldi Mis taqchilligi tufayli temir pullar muomalaga chiqarila boshlandi. 1280-yilda 70 yillik kurashdan soʻng Xitoy butunlay moʻgʻullar hukmronligi ostiga oʻtdi.Mamlakat iqtisodiyoti tanazzul bosqichida edi, bu faqat Moʻgʻuliston irasini yengib chiqqandan keyingina yakunlandi (1368-b) Mamlakat gullab-yashnadi, bu davom etdi. 17-asrda mustamlakachilar kelguniga qadar. Ikki tizim - G'arbiy (Yevropa) va Sharq sivilizatsiyalari o'rtasidagi tub farqga misol sifatida Xitoyning tashqi aloqalari, jumladan, Buyuk Ipak yo'li bo'ylab olib borilgan munosabatlar natijasidir.Ular ochiqdan-ochiq jonli emas edi.Ular chet ellik vahshiylarning dunyoga sovg'alari deb hisoblardilar. imperator.Ular unga tashqaridan olib kelinganidan ko'ra qimmatroq bo'lishi kerak.Bu G'olib imperiya imperatoriga umuminsoniy sig'inish xayolini saqlab qolishga yordam berdi. Konfutsiychilikning tan olinishi va tarqalishi o'rta asrlar Xitoy davrida ham kuzatildi.O'sha davr falsafasi va iqtisodiy g'oyalariga singib ketgan an'analar mukammal edi. Davlat arbobi Li Gou Konfutsiyning kanonik kanonlari asosidagi “hukumat doktrinasi”ning asosiy belgilarining klassik namunasidir. Asarda merkantilistlar va fiziokratlar uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘lgan fikrlar mujassamlangan.Muallif hukmdorlarni sudni saqlash uchun mablag‘larni tejash va tejashga, davlat xarajatlarining qat’iy miqdorini belgilashga, hattoki mamlakat moliyasi davlatni boyitishning eng muhim bo‘g‘ini ekanligini ta’kidlagan. va ideal tartibga erishishning asosiy vositasi.U feodal Xitoyda majoziy ma'noda xalq xo'jaligining asosiy "yuz vbur"i hisoblangan qishloq xo'jaligini ma'lum darajada ideallashtirdi, uning "tarmoqlari" - hunarmandchilik va savdo rivojlangan.Shuning uchun u ikkinchi darajali edi. suveren boyliklarni davlat tomonidan boyitish manbai. Li Gou, shuningdek, davlat narxlarni tartibga solishda, ayniqsa, don uchun bozor narxlarini shakllantirish yilida "tekislash", ularni neytrallashda ishtirok etishi kerak, deb hisobladi. mavsumiy tebranishlar"Ob erlari kuzda g'allani juda arzon emas, bahorda qimmat narxlarda sotib olmaslik" uchun kurashdi.Mutafakkir qishloq xo'jaligining barqarorligi va samarali rivojlanishi uchun dehqonlarni davlat tomonidan qo'llab-quvvatlashni taklif qildi. ularga 10-20% toʻlash va 10-20% toʻlash sharti bilan davlat kreditlari berish.

Olim oʻzidan oldingi olimlar singari aholining turli davlatlarining mavjudligining tabiiy xususiyatini belgilab berdi.U ijtimoiy mavqeiga qarab moddiy neʼmatlarni isteʼmol qilish kerakligini taʼkidladi (Lyu Iuda qanchalik baland boʻlsa, u shunchalik koʻp tovar isteʼmol qiladi). homiylikni ma'qulladi.U kambag'allarning ehtiyojlarini qondirish maqsadida o'ziga xos "yig'ish" dasturini taklif qildi va "fondga boy xayr-ehsonlar zodagonlar va zodagonlar saflarini ayamaslik uchun fazilatdir".

Qadimgi Xitoy eng ko'p qadimiy madaniyat, bu bugungi kungacha hayot tarzini deyarli o'zgartirmagan. Dono Xitoy hukmdorlari ming yillar davomida buyuk imperiyani boshqara oldilar. Keling, hamma narsani tartibda tez ko'rib chiqaylik.

Qadimgi odamlar Sharqiy Osiyoga 30 000 dan 50 000 yil oldin etib kelishgan. Hozirgi vaqtda Xitoyning ovchi-yig'uvchi g'orida kulolchilik buyumlari, sopol buyumlar topilgan, g'orning taxminiy yoshi 18 ming yil, bu topilgan eng qadimgi kulolchilik buyumlari.

Tarixchilarning fikriga ko'ra, qishloq xo'jaligi Xitoyda miloddan avvalgi 7000 yillarda paydo bo'lgan. Birinchi ekin tariq deb ataladigan don edi. Guruch ham shu vaqtlarda o'stirila boshlandi va ehtimol guruch tariqdan biroz oldin paydo bo'lgan. Qishloq xo'jaligi ko'proq oziq-ovqat bilan ta'minlay boshlaganligi sababli, aholi soni ko'paya boshladi va bu odamlarga doimiy ravishda oziq-ovqat izlashdan tashqari boshqa ishlarni ham qilish imkonini berdi. Aksariyat tarixchilar Xitoy tsivilizatsiyasi miloddan avvalgi 2000-yillarda Sariq daryo atrofida shakllangan degan fikrga qo'shiladilar. Xitoy to'rtta ilk tsivilizatsiyadan birining vatani bo'ldi. Xitoy boshqa sivilizatsiyalardan farq qiladi, rivojlangan madaniyat bugungi kungacha saqlanib qolgan, albatta, ming yillar davomida o'zgarishlar bo'lgan, ammo madaniyatning mohiyati saqlanib qolgan. Qolgan uchta tsivilizatsiya yo'q bo'lib ketdi yoki butunlay so'riladi va yangi odamlar tomonidan o'zlashtirildi. Shu sababdan ham odamlar Xitoyni dunyodagi eng qadimiy tsivilizatsiya deyishadi. Xitoyda erni nazorat qilgan oilalar sulolalar deb ataladigan oilaviy hukumatlarning rahbarlariga aylandi. Qadimda Yanszi va Xuanxe daryolarining quyi oqimida davlat mavjud boʻlib, u miloddan avvalgi III asrda imperiyaga birlashgan. Hududi, aholisi va madaniyati jihatidan Xitoy ulkan davlat edi. O'rta asrlarda Xitoy 13-asr boshlariga kelib unda 100 milliondan ortiq odam yashaganligi bilan ajralib turardi, bu butun Evropadagidan ancha ko'pdir.

Xitoy tarixida bu davrlar o'sha paytda hukmronlik qilgan imperatorlar Tang, Song, Ming nomlari bilan atalgan bir necha davrlar mavjud. 6-asr oxirida, fuqarolar nizolari va parchalanishdan so'ng, mamlakat nihoyat birlashtirildi. Xitoy Tang sulolasi davrida oʻzining gʻarbidagi davlatlar bilan savdo qilgan. Chunki Ipak yo‘li u yerga borib, O‘rta yer dengizida tugaydi. Savdogarlar bilan bir qatorda ziyoratchilar va missionerlar ham bu yoʻldan keng foydalanishgan. Bu vaqtda Xitoyda konfutsiylik va boshqa dinlar bilan bir qatorda buddizm ham tarqaldi. Xitoyning asosiy xususiyati diniy bag'rikenglik va turli dinlarning o'zaro ta'siri edi. Buyuk Ipak yo‘li ustidan nazorat o‘rnatishga intilayotgan imperatorlar g‘arbiy hududlarni o‘z tarkibiga qo‘shib oldilar. IX asrda butun Xitoyni qo'zg'olon to'lqini qamrab oldi. Soliqlarning ko'payishi va hokimiyatni suiiste'mol qilish dehqonlar orasida tartibsizliklarni keltirib chiqardi. Dehqonlar urushi boshlandi, uning rahbari tuz savdogar Xuan Chao edi. Xitan qabilalari imperiyaning shimoliy hududlarini bosib oldilar. Va faqat 10-asrning boshlarida, Song sulolasi davrida mamlakat yana birlashdi. Song sulolasi Xitoyning gullagan davri edi. Bu vaqtda imperatorlar dvoryanlar qo'zg'olonlarini, dehqonlar qo'zg'olonlarini doimiy ravishda bostirishlari va tahdidlarni qaytarishlari kerak edi.

O'rta asrlarda Xitoyning rivojlanishi. Qayd etilgan asrlarda shaharlarning tez o'sishi jarayoni haqida gapirish mumkin. Shahar aholisi ortib bormoqda, janubiy hududlarda 10% dan ortiqni tashkil etadi, shaharning yangi turi - savdo-hunarmand posyolkasi paydo bo'ladi. Kaifeng, Changsha, Xanchjou, Fuzhou, Quanzhou kabi yirik shaharlarda yarim milliondan ortiq odam yashagan va Song oxiriga kelib Xanchjou aholisi taxminan 1,2 million kishini tashkil etgan.Shahar hayotidagi muhim o'zgarish yopiq shaharlarning bekor qilinishi edi. , dasht bilan oʻralgan mahallalar. Buning sharofati bilan savdo bozordan tashqari shahar ko'chalarini ham qamrab olgan.Shahar hunarmandchiligida haligacha ustaxonalar mavjud edi.

Ular avvalgidan ham batafsilroq va ko'payib ketdi. Ammo ularning xarakteri biroz o'zgardi: ular hokimiyatning qattiq nazorati ostida qoldilar, fiskal funktsiyalarni bajardilar va turli toifadagi ishchilarning ichki tengsizligini kuchaytirdilar. O'rta asrlarda Xitoyning rivojlanishi.

Savdo tez rivojlandi: XI asrning ikkinchi yarmida. uning hajmi taxminan 1/3 ga oshdi. Shu bilan birga, bir qator yangi xususiyatlar kuzatilmoqda: tashqi siyosiy vaziyat tufayli savdo faolligi mamlakatning janubi-sharqiga tobora kuchayib bormoqda, yirik savdo kompaniyalari paydo bo'lmoqda, savdo assortimenti kengaymoqda, savdo soliqlari tizim xarakterini kasb etmoqda. va xazina uchun muhim daromad manbaiga aylanadi. Tashqi savdo ham rivojlanmoqda: Shimolda Liao va G'arbiy Sya bilan chegara va tranzit savdosi, janubi-sharqda dengiz orqali. Ikkinchisi, ayniqsa, Janubiy Song imperiyasi tashkil topgandan keyin gullab-yashnadi. 18-asrda u hamroh va shartli diplomatik elchixona almashinuviga har qachongidan ham kamroq bog'liq edi. Xitoyning janubi-sharqiy sohilidagi yirik portlarda keyinchalik savdo kemalari ma'muriyatlari tashkil etilgan. O'rta asrlarda Xitoyning rivojlanishi.

Savdoning rivojlanishiga pul xo'jaligining takomillashuvi yordam berdi. 19-asrda mis va temir tangalar hozirgacha noma'lum miqdorda tashlanmoqda. Ular hatto Xitoydan tashqarida ham tarqalmoqda. Shu bilan birga, qimmatbaho metallardan foydalanish ko'payadi va birinchi haqiqiy banknotalar paydo bo'ladi, bu, shubhasiz, moliyaviy biznesdagi katta yutuq edi. Bundan tashqari, jurchenlarning mamlakatning katta qismi ustidan hukmronligi, garchi ular Xitoy tartibi va madaniyatidan ko'p narsalarni qabul qilgan bo'lsalar ham, o'zi bilan tengsizlikning ma'lum bir elementini olib keldi. Bu jurchenlarning maxsus harbiy-ma'muriy jamoa tashkilotiga ega bo'lishi, eng yaxshi yerlarni egallashi yoki olishi, xitoyliklarga qaraganda 10 baravar kam soliq to'lashida namoyon bo'ldi.

Xulosa

Xitoy qadimiy tarix va boy madaniyatga ega dunyodagi eng yirik davlatlardan biridir. Davlat bu erda taxminan to'rt ming yil oldin paydo bo'lgan. O'shandan beri yagona davlatning mavjud bo'lgan davrlari bir necha bor parchalanish davrlari bilan almashtirildi. Ammo ko'p asrlar davomida Xitoyning davlat tuzilishi va aholisining turmush tarzi unchalik o'zgarmadi. Xitoyliklar o'z mamlakatlarini dunyoning markazi deb bilishgan va uni O'rta davlat yoki deb atashgan Osmon imperiyasi. Xitoyliklar o'zlarining imperatorlarini atrofdagi barcha mamlakatlarning hukmdori deb bilishgan. Shuning uchun ular xorijiy davlatning har qanday elchixonasini imperatorga bo'ysunish ramzi sifatida qabul qilishdi.

Xitoyliklar butun tarixi davomida chegaradosh davlatlar va qabilalar bilan urush olib borganlar. Asosiy xavf Xitoy chegaralaridan shimolda yashovchi ko'chmanchilardan edi. Ularning bosqinlaridan himoya qilish uchun qadimgi davrlarda Buyuk Xitoy devori qurilgan.

VI asr oxirida mamlakat uzoq davom etgan tarqoqlik va ichki nizolardan keyin yana birlasha oldi. Sulola ostida Tan Xitoy o'zining g'arbiy qismida joylashgan davlatlar bilan ko'p savdo qilgan. U yerga Buyuk Ipak yo‘li olib borib, O‘rta yer dengizida tugaydi. Uni nazorat qilish maqsadida imperatorlar mamlakat gʻarbidagi hududlarni oʻz ichiga oladi. Xitoy qo'shinlari hatto bostirib kirishdi Markaziy Osiyo, lekin 751 yilda Talasda arablar tomonidan mag'lubiyatga uchradi. Savdogarlar, ziyoratchilar va missionerlar Buyuk Ipak yoʻlidan faol foydalanganlar. Bu vaqtga kelib, buddizm Xitoyda keng tarqalgan bo'lib, an'anaviy xitoy konfutsiyligi va boshqa dinlar bilan tinch-totuvlikda yashagan. Xitoyning o'ziga xos xususiyati diniy bag'rikenglik va hatto turli dinlarning o'zaro ta'siri edi.

Asosiy adabiyotlar:

2. Rojer B. Beck. Linda Black. Larri S. Krieger. Fhilip S. Naylor. Dahio ibo Shabaka. World history patterns of interaction. Mc Dougle Little. USA. 2009. 2.История средных веков. Под ред. С.П. Карпова, 2 часть М. МГУ 2001.

3.История средных веков. Под ред.Г.В.Удалсовой, С.П. Карпова, 1-2 часть М. Высшая школа .

МГУ. 2001.

4.Қурбангалиева Р.Р. Ўрта асрлар тарихи. Ўқув-методик қўлланма .Т: Ўқтувчи .1991. 5.Ўрта асрлар тарихи В.И.Семѐнов. Т.: Тошкент. ―Ўқитувчи ‖.1973

6. Jahon tarixi (Evropa mamlakatlariV-XV asrlarda) T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

ORIENTAL UNIVERSITETI

TARIX FAKULTETI

“IJTIMOIY-GUMANITAR FANLAR” KAFEDRASI

2022-2023-o‘quv yili

60220300 — Tarix (mamlakatlar va yo’nalishlar bo’yicha)

____ - guruh talabasi __________________________________ning

“Xitoy tarixida V-VI asrlar” mavzusidagi yozilgan kurs ishiga

TAQRIZ

Taqrizchi _________________________ _______________ _______________

Familiya, ism-sharifi imzo sana

11. Jahon tarixi T.: O‘.Salimov. Toshkent.,―Universitet, 2014.

2. V.Q.Furayev. “Eng yangi tarix 1939-1988)” darslik, “O`qituvchi” .: Toshkent – 1990;

23. M.Lafasov. “Jahon tarixi (1918-2008)” darslik, :Toshkent – 2010 M.Lafasov. “Jahon tarixi”

3

4

5

6

7

14