Темір кен орындары

«Қызығушылығын ояту»

Латын тілінен аударғанда «камал» дегенді білдіреді.Бұл металл табиғатта кең таралған жер қыртысында көптеген минералды кендері бар. Оның тұздары теңіз суларында бар,тіптен мұхит түбінде бай табиғи шөгінділері кездеседі.Адамның денесінде 4- 4,5 г болады. Таза түрінде метеориттердің құрамында болады.Оны ертеде «аспан тасы» деп атаған.

Бұл қай металл?

Ой шақыру

1.Темір қандай топшада орналасқан?

2.Темірдің тотығу дәрежелері қандай?

3.Темірдің салыстырмалы атомдық массасы қанша?

4.Қанға  қызыл  түс  беретін  химиялық 

элемент

5.Қазақстандағы темір кені өндірілетін қала.

06.02.2018

Сабақтың тақырыбы:

Қазақстандағы темір кен орындары, темір жəне оның маңызды қосылыстарының биологиялық маңызы

Сабақтың мақсаты

Оқушыларға ежелден қолданылып келе жатқан металдар туралы, олардың қасиеттері, адамға қажеттілігі туралы,

қолдану аясының кеңдігі туралы білімдерін толықтыру. Сын

тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы арқылы оқушыларды

өзіндік жұмысқа дағдыландыру, оқушылардың логикалық ойлау

қабілеттерін дамыту. Оқушыны өз бетінше жұмыс істеуге, бірлесіп

жұмыс жасауға, өзгенің пікірімен санасуға тәрбиелеу.

Мағынаны тану

Қазақстан темір кені қоры жөнінен ТМД бойынша Ресей мен Украинадан кейін үшінші орын алады (16,6 млрд т).

Темір кен орындары көбінесе Солтүстік Қазақстанда, мұнда барлық темір кені қорының 85%-ы шоғырланған. Әсіресе, Қашар, Соколов-Сарыбай кен орындарының маңызы зор. Сарыбай темір кен орнын 1948 жылы үшқыш М.Сургутанов ашты. Мұндағы кен жоғарғы сапалы және оның құрамындағы темірдің мөлшері 50-60%-ды құрайды. Шөгінді жыныстардан пайда болған рудалар Қостанай облысындағы Әйет және Лисаков кен орындарында кездеседі. Руда 30 м тереңдіктен ашық әдіспен өндіріледі. Кеннің құрамында таза темір 37-42%. Темір кенінің шағын кен орны Қарағанды (Кентөбе, Қаратас), Солтүстік Қазақстан (Атансор) облыстарында бар.

  Темірдің табиғи минералдары :

• Fe 3 O 4 магнитті темір немесе магнетит (72% Fe)
• Fe 2 O 3 қызыл теміртас немесе гематит (70% Fe)
• Fe 2 O 3 3H 2 O лимонит (50% Fe)
• FeS 2 пирит немесе күкірт колчеданы (52% Fe)
• FeSO 4 7H 2 O темір купоросы

Қазақстанда темірдің бай қоры бар, ол Торғай темір кенді бассейнінде және Орталық Қазақстанда орналасқан. Қазіргі кезде елімізде темірдің жүздеген кен орындары мен кен жылғалары белгілі болып отыр. Көптеген кен орындарындағы кеннің жер бетіне жақын жатуы оны арзан, ашық әдіспен өндіруге мүмкіндік береді.

Темір сульфат және гидрокарбонат түрінде минералды сулардың құрамына кіреді. Темір тұздары теңіз суларында да бар, сол сияқты мұхиттардың түбінде де темірге әжептәуір бай табиғи шөгінділер кездеседі.

Темірдің табиғи минералдары

Магнетит, магнитті теміртас (грек. magnetіs — магнит ) — оксидтер класының минералы. Химиялық формуласы FeO•Fe 2 O 3 , FeO — 31%, Fe 2 O 3 — 69%, Fe — 72,4%. Сонымен қатар MgO, Cr 2 O 3 , Al 2 O 3 , MnО, ZnO, тағы басқа қоспалары жиі кездеседі. Кубтық сингонияда кристалданады. Жеке кристалдары октаэдр, ромбододекаэдр кейіпті, ал минералдық агрегаттары ұсақ түйірлі масса, сеппе түрінде кездеседі. Түсі қара, металша жылтырайды, қаттылығы 4,9 — 5,2, тығыздығы 4800 — 5300 кг/м 3 . Электр тогын жақсы өткізеді, магниттілігі күшті. Балқу t 1591 — 1597С. Тотыға келе гематитке ауысады. Изоморфты қоспаларына байланысты магномагнетит, манганмагнетит, ванадомагнетит, хроммагнетит, алюмомагнетит, тағы басқа түрлерге жіктеледі. Ильменит, тағы басқа титан құрамды минералдармен тығыз кристалданған түрлері титаномагнетит деп аталады. Магнетит магмалық, метаморфтық, жапсарлық-метосоматикалық жыныстарда, гидротермалдық процестерге ұшыраған жыныстарда түзіледі. Құрамында 60% таза темір бар түрлерінен шойын және болат балқытылады. Техникада көбінесе жасанды Магнетит қолданылады. Кен орындары Қазақстанда Қостанай темір кенді алабында, Атасу кенді ауданында, тағы басқа жерлерде кездеседі.

Темірдің табиғи минералдары

Гематит (грек. hematos — қан қызыл, һаіma (һаіmatos) — қан) - қызыл теміртас – оксидтер класының минералы. Химиялық формуласы Fe 2 O 3 ; құрамында 70%-ға дейін темір болады. Тригональды сингонияда кристалданып пластина, ромбоэдр және тақтай пішінді болып түзіледі. Агрегаттары көбінесе тұтас тығыз жабық кристалды масса, жапырақты немесе қабыршақты. Кейде тау жыныстары арасында топырақша тарап, оларға қызыл рең береді (қызыл яшма, қызыл сазды тақтатастар, т.б.). Қоспалары Ті (11%-ға дейін), Аl (14%-ға дейін), Мn (17%-ға дейін) және т.б.

Кристалдық ішкі құрылысы корунд типтес. Корундтан айырмашылығы сол — ондағы алюминий катионы орнына мұнда үш валентті темір катионы болады.

Түсі қара сұр, қоңыр сызығы шиедей қызыл; металдай жылтыр.

Кристалдық бейнесі пластинка, ромбоэдр және таблетка пішіндес. Мұндай формалар жыныс қуыстарында пайда болады. Қоспақтары да кездеседі. Олар көбінесе ромбоэдр және призма формасында болады. Гематит — тегінде тұтас тығыз зат. Ол жасырын кристалды массаларда, жапырақты немесе қабыршақты агрегаттарда жиі кездеседі.

Темірдің биологиялық маңызы

Темір ағзаға сырттан түседі, тамақтың құрамындағы темір ионы он екі елі ішектің жоғарғы бөлігінде қанға сіңеді. Темір жұмыртқаның сарысында, қарақұмықта, грек жаңғағында, күнжіт, фасоль, өрікте, мейізде көп болады .

Темір — гемоглобиннің, миоглобиннің, тотығу процесін жүргізетін цитохромдық ферменттер құрамы на енеді. Денеде темір бауырда, көк бауырда, ішектің кілегейлі қабығында ферритин түрінде кездеседі. Организмде темір жетіспесе эритроциттердің түзілуі бұзылып, қан азаяды .Бұл элементтің рөлі денсаулық үшін өте зор. Егер темір жетіспесе, баршамызға белгілі анемия немесе қаназдық ауруы пайда болады. Бұл элементтің ағзадағы тәуліктік мөлшері — 11-30 мг. Адам қанында 3 грамға жуық темір бар. Оның мөлшері көрсетілген шамадан төмен болса, қанның қызыл жасушасының, яғни, гемоглобиннің түзілуі бұзылып, тыныс алу қызметі нашарлайды. Темір жетіспеген кезде тері бозарады, тырнақ жұмсарады, әрі тез сынады, ауыз қуысы және асқазанның сілекейлі қабаты бүлінеді.Адам денесінде темір құрамы 3 - 7 гр дейін болады. Темір біздің организмге тамақ арқылы келеді.

«Ой қозғау»

/Постермен жұмыс /

1- топ

Темірдің табылу кезеңдері

2- топ

Адам организміндегі биологиялық рөлі

Қазақстандағы темір кен орындары

3- топ

Ой толғаныс

Жұптық жұмыс Есептер шығару

” Семантикалық карта”

Магнетит

Fe 3 O 4 , (Fe 2 O 3 ∙ FeO)

Гематит

Fe2O3  • 3H2O

Пирит

Fe 2 O 3

Лимонит

FeS 2

Минералдың аты

Формуласы

Минералдың аты

Магнетит

Негізгі құрам бөлігі

Маңызды кен орындары

Гематит

Лимонит

Пирит

11/12/18

Сандар сөйлейді...

56

4-5

26

4,2

7,87

Математика

4

ІІ-ІІІ

+2, +3

8

1539

65

Графикалық диктант

Р/с

Менің тұжырымым дұрыс па?

1

Иә

Темір ҮІІІ топтың негізгі топшасында орналасқан

2

Жоқ

Сыртқы энергетикалық деңгейшесінде 2 электрон бар

3

Темір табиғатта минералдар құрамында кездеседі

4

Темір және оның құймалары шойын мен болат деп аталады

5

Темір S элемет және тұрақты валентті

6

Жер қыртысында массалық үлесі 5 %

7

Темір ең жеңіл металл қатарына жатады

8

Темірдің нейтрон саны 26

” Семантикалық карта”

Fe 3 O 4 , (Fe 2 O 3 ∙ FeO)

Магнетит

Fe2O3  • 3H2O

+

Гематит

Пирит

Fe 2 O 3

Лимонит

FeS 2

+

+

+

Минералдың аты

Формуласы

Минералдың аты

Химиялық формуласы

Магнетит

(негізгі құрам бөлігі)

Маңызды кен орындары

Fe 3 O 4 , (Fe 2 O 3 ∙ FeO)

(72 процентке дейін Fe болады).

Гематит

Оңтүстік Орал (Магнитогорск), Курск магнит аномалиясы

Лимонит

(65 процентке дейін Fe болады)

Fe 2 O 3

Кривойрог аймағы

Fe 2 O 3 ∙ n H 2 O

(60 процентке дейін Fe болады)

Пирит

Қырым (Керч кен орны)

FeS 2

(47 процентке дейін Fe болады)

Урал

Графикалық диктант

Р/с

Менің тұжырымым дұрыс па?

1

Иә

Темір ҮІІІ топтың негізгі топшасында орналасқан

2

3

Жоқ

Сыртқы энергетикалық деңгейшесінде 2 электрон бар

Темір табиғатта минералдар құрамында кездеседі

4

+

+

+

Темір және оның құймалары шойын мен болат деп аталады

5

+

Темір S элемет және тұрақты валентті

6

Жер қыртысында массалық үлесі 5 %

7

+

+

Темір ең жеңіл металл қатарына жатады

8

Темірдің нейтрон саны 26

+

+

11/12/18

ТЕСТ ТАПСЫРМАСЫ (жеке жұмыс)

1.Қанға қызыл түс беретін химиялық элемент? )Ғе ә) мыс

2.Меккедегі темірдің қалқып тұруы неге байланысты?

а) қаттылығына ә) магниттілігіне

3.Өте ертеде сақтар темірді не үшін қолданған?

а)түрлі бұйым ретінде, қару жасауға ә)магниттік қасиетін пайдалануға

4. Темір пер.кестеде қай топта орналасқан?

а)VІІ топ негізгі топша ә)қосымша топша

5.Темір қандай валенттілік көрсетеді?

а)ауыспалы ә)тұрақты

6. Темір таралуы жөнінде нешінші орында?

а) Үшінші ә)Төртінші

7.Темірдің маңызды қосылыстары?

а)Пирит,магнетит ә)Боксит,корунд

8. Қазақстанда темір кені өндірілетін қала?

а) Теміртау ә) Алматы

9. Темірдің қызыл түсті болуы неге байланысты?

а)Гемоглобинге ә) қанға

10. Адам денесінде қанша темір болады?

а )4,5 г ә) 15 г

«Жер бетінде темір жойылып кетсе, не болады деп елестетсек, көшелерде сұмдық көрініс, темір жолда, поъездар да, машиналар да жоқ,  көпірлер үйіндіге айналған,өсімдіктер семіп, өле бастаған. Адам денесіндегі 3г темір жойылса,  тіршілігін тоқтатып, өліп қалар еді.»

академик  А.Е.Ферсман

Рефлексия

Бүгінгі сабақтан сен қандай әсер алдың?

Сабақ саған ұнады ма?

Несімен ұнады?

Сабақта мақсатымызға жеттік пе?

Үйге тапсырма:

Қазақстандағы темір кен орындары, темір жəне оның маңызды қосылыстарының биологиялық маңызы

Хабарлама «Темірдің биологиялық маңызы»

Оқушы эксперименті. 3 шеге алып бір шегені тұзды суға, 2-ші шегені жай суға, 3-ші шегені топыраққа салып, 1 жұма бақылап, қандай өзгеріс болғанын айтып беру.

• Қосымша тапсырма

• Мына өзгерістерді жүзеге асыруға болатын реакция теңдеулерін жазыңдар:

1) Fe → FeCl 2 → Fe(OH) 2 → FeO

2) Fe → FeCl 3 → Fe(OH) 3 → Fe 2 O 3