Тема: Азот жана анын касиеттери

Азот

Азот

Азоттун жалпы мүнөздөмөсү

• Азот грек тилинен «азотикос» – (жашоого болбойт) деген сөзүнөн алынган, себеби азот менен дем алууга болбойт.
• Ал эми латын тилинен Nitrogenium – «селитраны пайда кылуучу» деп которулат.
• Азотту 1772–жылы Джон Резерфорд ачкан.
• Ошол эле жылы швед окумуштуусу Карл Шееле да эксперимент аркылуу, азотту алган.
• Азот VА группанын элементи,
• 1,2,3,4,5 деген валенттүүлүктү көрсөтөт.
• Окистенүү даражасы –3 төн 0, +1, +2, +3, +4, +5 барабар болот.

Физикалык жана химиялык касиеттери

• N 2  – азот – түссүз, жытсыз, даамсыз газ.
• t кайноо. –196 o С,
• t эрүү. –210 o С.
• Абанын 78,1% түзөт, инерттүү. –140 o С суюктукка айланат.
• Азотту өнөр жайда абаны конденсациялоо менен, ал эми лабораторияда аммоний нитратын ажыратуу аркылуу алышат:

NH 4 NO 2    N 2  + 2H 2 O

• Кадимки температурада азот литий менен, ал эми жогорку температурада башка металлдар магний, кальций (Mg,Ca). менен да реакцияга кирет.
• Азот окистендиргич да (NH 3 ), калыбына–келтиргич (NO) да боло алат. Суутек менен аракеттенишип, аммиакты пайда кылат. Аммиак NH 3  – кескин жыттуу газ.

Азоттун бирикмелери

• Аммиак суу менен аракеттенишип, NH 4 OH – аммонийдин гидроксидин пайда кылат. Аммоний гидроксиди сууда эрийт, бирок начар негиз болуп саналат.
• Аммиак башка заттар менен донор–акцептордук байланыш менен байланышып, аммоний туздарын пайда кылат.Алар негизинен жер семирткич катары колдонулат. Мисалы, аммоний дигидрофосфаты NH 4 H 2 PO 4 , аммонийдин гидрофосфаты (NH 4 ) 2 HPO 4 . Амонийдин туздарына щелочту таасир эткенде аммиак бөлүнүп чыгат. б.а. аммиактын кескин жыты пайда болот.

Азоттун бирикмелери

• Азот кычкылданып, газ абалындагы оксиддерди пайда кылат. N 2 O – «көңүл көтөрүүчү газ», бул газ менен дем алганда, ал наркоз катары таасир эткендиктен, аны хирургиялык операция убагында пайдаланышат, NO, NO 2  – өңүнө карата  «түлкүнүн куйругу»  деп аташат.
• Азот азот кислотасын (HNO 3 ) пайда кылат.

Азот боюнча кызыктуу маалыматтар

• Кадимки шартта азот түссүз, жытсыз жана даамсыз газ.
• Азот биз дем алган абанын курамынын 78% түзɵт.
• Азот бардык жандуулардын организминде кездешет, (адамдын денесинде жана ɵсүмдүктɵ да).
• Газ абалындагы азот тамак–аш бузулбас үчүн аларды сактоочу жайларда пайдаланылат. Ошондой эле ал ɵндүрүштɵ электрондук тетиктерди жасоодо колдонулат.

Азот боюнча кызыктуу маалыматтар

• Титан, Сатурндун эң чоң айынын атмосферасы толугу менен азоттон (98% кɵп) турат. Күн системасындагы тыгыз атмосферадан турган жалгыз ай болгондугу да белгилүү.
• Азот ɵтɵ тɵмɵнкү температурада суюк абалга ɵтɵт. Суюк азот t(кай) –196  о C кайнайт. Ал транспортто жеңил ташылат жана кɵптɵгɵн пайдалуу касиеттерге ээ: ɵзгɵчɵ криогеникада, компьютердик хладагент катары (ысып кетүүнүн алдын алуу үчүн),сɵɵлдү кетирүү ж.б. колдонулат.
• Декомпрессион оорусу (же кессон оорусу) – бул адам ɵтɵ терең сууга түшкɵндɵ, кан басымы тɵмɵндɵйт, бул денедеги канда азоттун кɵбүгүнүн пайда болушуна алып келет. Ушундай эле кɵрүнүш самолеттордо учкучтарда жана космонавттарда болушу мүмкүн .

Азоттун айланышы

• Жердеги жашоо белок сыяктуу органикалык молекулалардан да көз каранды. 
• А)  Андай молекулалардын пайда болушунда азот чоң роль ойнойт. Азот атмосферанын 78дей пайызын түзөт. Чагылгандын таасири астында азот өсүмдүктөр сиңире ала турган бирикмелерге айланат.
•   Б)  Өсүмдүктөр ал бирикмелерди органикалык молекулаларга айландырат. Ал эми жаныбарлар азотту өсүмдүктөрдөн алат.
•   В)  Өсүмдүктөр чирип, жаныбарлар өлгөндө, бактериялар алардагы азоттун бирикмелерин ажыратат. Ошентип, азот кайрадан топуракка жана атмосферага кайтып келип, анын айлануу циклы аягына чыгат .

Азоттун айланышы