Тема 4. Кыргызстан турк доорунда

Тема:

Кыргызстан түрк кагандыктарынын

курамында

План

1.“Түрк” этноними жөнүндө. Улуу Түрк кагандыгынын түзүлүшү жана калыптанышы

2. Батыш Түрк кагандыгы

3. Төргөштөр. Карлуктар.

Адабияттар:

• Гумилев Л.Н. Байыркы түрктөр. – Б., 1999.
• Кыргыз ССР тарыхы. 1-том. – Ф. 1973. – С.112-140.
• Өмүркул Кара уулу. Көөнө түрктөр тарыхы. – Б., 1994.
• Өмүркулов А. Аксак бөрүнүн арманы. Тарыхый роман. – Б., 1998.
• Чоротегин Т.К. Этнические ситуации в тюркских регионах Центральной Азии

Улуу Чыгыш таануучу тарых жана география илиминин доктору, Лев Николаевич Гумилев

хунн жана түрк тарыхын терең изилдеген.

Бумын-

Түрк кагандыгынын негиздөөчүсү. Түрк уруулары Бумындын жетекчилиги менен алтай урууларын баш ийдиришкен. Түрктөрдүн атчан аскерлери 546-ж. Жуңгарияны байырлаган күчтүү теле урууларын моюн сундурган. Бумын өз аскерлери менен 552-ж. жуан-жуандарды талкалаган. Ошентип Борбордук Азияда Улуу Түрк кагандыгы (552-603) түзүлгөн. Бумын “илиг-каган” деген титулду кабыл алган. Каган 553-ж. көз жумган.

Истемин каган (510-575)-Улуу Түрк кагандыгынын башкаруучусу, каганы. Аны Византия булактарында Силзибул, Дизабул, Стембис деген ысымдар менен, арабдарда Синжибу деп берилет. Истемин каганды Батыш Түрк кагандыгынын династиясынын эң жогорку титулу менен Ябгу каган деп аташкан. Б.з. 555-ж. Түркий уруулары Жети-Сууну гана эмес, о.э.Борбордук Азиянын Сырдарыя боюн, арал деңизине чейин ээлеп алышкан. Истемин каган “он уруунун каганы” деген титулга ээ болгон. Истемин 558-ж. Волга жана Урал боюн басып алган.

563-ж.Истемин эфталиттерге кол салып, алардын жеринин кыйла бөлүгүн тартып алган. Натыйжада Кытайдан Жер Ортолук деңиз тараптардагы мамлекеттерге кетүүчү Жибек жолуна кожоюндук кылган. Улуу Түрк кагандыгынын өнүгүшүнө салым кошкон чыгаан башкаруучу каган жана аскер башчысы Истемин 572-ж. дүйнөдөн кайткан.

Калкы:

түрктөр

уйгурлар

теле

кидан

Эне-сай кыргыздары

согдалыктар

кыпчактар

Борбору Суяб

Түрк каганаты

(552 - 603 )

Аянты: 13 млн км²

Тили: байыркы түрк

Улуу түрк дөөлөтүнүн бөлүнүш себептери:

Так талашуу

Ички биримдиктин кетиши

Дөөлөттүн алсырашы

Көз каранды мамлекеттердин салык төлөбөшү

Тышкы душмандардын күч алышы

Калкы:

түрктөр

уйгурлар

кидандар

эне-сай

кыргыздары

Борбору: Ордо-Балык

Чыгыш түрк каганаты

603-745-жж

Аянты: 4 млн км ²

Тили: Байыркы түрк

Тоң жабгу кагандын саясий-административдик реформасы:

Көчмөн эл менен, түздүктөрдө жашаган даражалуу адамдардын укуктарын теңеген

Талаа аристократиясынын артыкча укуктарын жойгон

Салык жыйноо үчүн атайы наместниктерди-тутуктарды дайындаган

Борбору Суяб

Калкы:

түрктөр

усундар

каңгылы

түргөш

Батыш түрк каганаты

603-704-жж

Аянты: 7 млн км ²

Тили: байыркы түрк

Түргөш кагандыгы

704-756-жж

Борбору: Суяб

Калкы: түргөш

Тили: байыркы түрк

Борбору: Суяб

Калкы: Карлук

Карлук каганы

756-940-жж

Тили: Карлук

Дини: ислам

Атлах салгылашуусу

Мезгили: 751-ж май-сентябрь

Орду: Талас (суусу)

Жыйынтыгы: Аббасиддердин жеңиши

Тараптар

Аббасиддер Тан

Күчттөрдүн катнашы

90 000 100  000

20 000

20 000 каза болду

каза болду

жана жарадар 50 000 туткун

жана жарадар

Жоготуулар

Атлах салгылашуусунун тарыхый мааниси

• Ислам дини түрктөргө таралды
• Орто Азияда мусулман маданиятынын жайылышына өбөлгө болду
• Арабдардын чыгышка аскердик жүрүшү токтолду
• Карлуктардын көз карандысыз мамлекети түзүлдү
• Кытай туткундары аркылуу кагаз өндүрүү технологиясы батышка тарады
• Тан империясы начарлап батыш чекке 1000 жыл бою жологон жок

Алтайдагы түрктөрдүн күч алышына жуан-жуандардын кайсы саясий кемчилиги түрткү болду деп ойлойсуңар?

а. Жуан-жуандардын ички саясаты начар эле

б. Жуан-жуандар, түрктөрдүн ички ишине кийлигишкен эмес.

Эмне үчүн Бумындын уулу Мухан атасынын ордуна такка отура алган эмес?

А. Такка отурууга жеке сапаттары

туура келген эмес

Б. Түрктөрдүн байыркы салтына туура келген эмес

Түрк мамлекетинин Евроазиялык дөөлөт болуп калышына эмне өбөлгө болду?

а . Калктын көбөйүшү

в . Салыктын өсүшү

б . Аймагынын кеңейиши

г . Мамлекеттин күчтөнүшү

Жуан - жуандарды талкалаган түрк башкаруучусу Бумын 552 - жылы кандай титулга ээ болгон?

а. Жабгу каган

в. Он уруу

каганы

б. Илиг

г. Жуан-жуан

каган

каганы

Батыш Түрк каганатындагы ич ара кагылышуу эмнеге алып келди?

а. Чет элдик күчтөрдүн басып кирүүсүнө

б. Душмандарынан тынчтык суроого

Түргөштөр негизги күчүн арабдарга каршы багытоого эмне өбөлгө түздү?

а. Аскер санынын өсүшү

в. Арабдардын

алсыздыгы

б. Чыгышты бейтап калтыруу

г. Экономикасы-

нын өсүшү

Атлах салгылашуусунун тарыхый мааниси эмнеде?

а. Карлуктардын Орто Азиядагы үстөмдүгүн төмөндөттү

б. Орто Азияда мусулман маданиятынын жайылышына өбөлгө болду