Татарларда язу тарихы

Татарларда

язу

тарихы

Татарлар дүрт алфавит кулланган :

• рун язуы,
• гарәп язуы,
• латин язуы,
• кириллица

Рун - Скандинавия халыкларында «серле» дигән мәгънәгә туры килә.

Төрки рун язуының үрнәкләре кайбер археологик казылмаларда - балчык чүлмәк, таш диварлар, савыт-сабаларда табыла.

Рун хәрефләре белән уңнан сулга таба язалар. Хәрефләр һәрберсе аерым кулланыла, сүзләрне аерыр өчен махсус билгеләр була.

Рун хәрефләре белән уңнан сулга таба язалар. Хәрефләр һәрберсе аерым кулланыла, сүзләрне аерыр өчен махсус билгеләр була

Гарәп алфавиты хәзерге Казан татарларының бабалары- болгарлар тарафыннан тугызынчы гасырда - ислам дине белән бергә кабул ителә.(922) Шулай ук бу алфавитның аннан элегрәк – фарсылар аркылы сәүдә мөнәсәбәтләре нәтиҗәсендә килеп кергәнен әйтүчеләр дә бар. Гарәпләр уңнан  сулга язалар. Алфавитта барлыгы 28 хәреф. Шуларның егерме бише тартык авазларны, өчесе сузыкларны һәм ярымсузыкларны белдерә. Идел буе төркиләрендә табылган язма истәлекләрнең күбесе гарәп хәрефләре белән язылган. Әлеге язу татарларга 1929 нчы елга кадәр хезмәт итә.  Татар халыклар дөньясында укымышлы кешеләр күп булган, чөнки белемле булу ислам дине белән хуплана. Белемсез кешенең абруе булмаган, халык та укымышлы кешеләрне хөрмәт иткән. Ә алар гарәп, фарсы, иске төрки телләрне яхшы белгәннәр.

Яңалиф-2

Яңалиф

A a

G g

Ə ə

L l

Ğ ğ

B b

S s

C c

M m

H h

Ş ş

Ç ç

N n

Y y

I ı

T t

Z z

Ñ ñ

İ i

D d

U u

’

O o

E e

J j

Ü ü

K k

Ɵ ɵ

F f

V v

Q q

P p

R r

W w

X x

A a

B ʙ

G g

C c

Ƣ ƣ

N n

Ş ş

H h

Ñ ñ

Ç ç

D d

T t

I i

O o

Ь ь

J j

Ɵ ɵ

U u

E e

P p

V v

K k

Ə ə

X x

F f

Q q

L l

Y y

R r

M m

Z z

S s

Ƶ ƶ

Яңа татар латин әлифбасы « Яналиф-2 » дип атала (1920—30нчы елларда кабул ителгән «Яналиф» дигән әлифбага нигезләнеп).

Яңалиф  (яңа әлифба/Jaŋa əlifʙa сүзләреннән кыскартма, баш. яңы әлифбa/jaŋь əilfʙa, рәсми совет матбугатта — Яңа төрки әлифбасы) — гомумсоюз латинизация проекты чикләрендә 1920-елларның ахырында тәкъдим ителгән барлык төрки телләрнең латин язуына күчерү буенча проекты.

Ул Татарстан Республикасының №232 нче кануны нигезендә 1999 елның 15 сентябрендә кабул ителә. Ләкин Русия Федерациясенең Конституцион мәхкәмәсе №16-П кануны нигезендә әлифбаны 2004 елның 16 ноябрендә канунсыз дип таный.

Рәсми рәвештә төрки телле республикаларда һәм автономияле өлкәләрдә 1928 елда гарәп язуы нигезендәге әлифбаларга алмашка кертелә. 1938—1940 елларда тизләтелгән темплары белән кирилл язуы нигезендәге әлифбаларына алмаштырыла.

Борынгы төрки әдәби тел һәм аның үрнәкләре

Хәзерге татар милли әдәби теле

гомумтөрки әдәби тел

гомумтөрки әдәби тел иске төрки әдәби тел

( V-X йөзләр) (XI-XVнче йөзләр)

- рун язма истәлекләр, -М.Кашгарыйның «Диване лөгать –әт-төрек»;

• каберташ язмалары -С.Сараи, Харәзми һ.б. әсәрләре
• уйгур язулары

Идел, Урал елгалары, Азов (Азак) диңгезеһәм Кырым тирәләрендә яшәгән төркиләр арасында кулланылу сәбәпле, 15-16нчы йөзләрдә уртак иске төрки әдәби телдән Идел буе әдәби теле аерылып чыккан. Аны башта Идел буе төркисе дип атаганнар, соңрак ул иске татар әдәби теле дип йөртелә башлаган.