Кыргызстан, Ноокат
СДЕЛАЙТЕ СВОИ УРОКИ ЕЩЁ ЭФФЕКТИВНЕЕ, А ЖИЗНЬ СВОБОДНЕЕ
Благодаря готовым учебным материалам для работы в классе и дистанционно
Скидки до 50 % на комплекты
только до
Готовые ключевые этапы урока всегда будут у вас под рукой
Организационный момент
Проверка знаний
Объяснение материала
Закрепление изученного
Итоги урока
Была в сети 12.12.2019 05:56
Абдиладилова Айжамал Абдиладиловна
Учитель
30 лет
188
149 883 
Местоположение
Тарбиялыксабактарбоюнча
Категория:
Внеурочка
24.11.2019 12:35
Просмотр содержимого документа
«Тарбиялыксабактарбоюнча»
9-класс: Физика «______» «201______» -ж
Сабактын темасы § 27. ЖАРЫК БУЛАКТАРЫ. ЖАРЫКТЫН ТАРАЛЫШЫ
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар-жарык,жарыктын таралышы б/ча тушунук алышат | Натыйжага жете алат, эгер окуучу , жарык,жарыктын таралышынын ,айрмасын билишсе |
| 2 .Онуктуруучулук | Окуучулар ,жарыктын булактарын атай алышат.жарыктын жаратылышы ж/до маалымат билишет | Натыйжагажетеалат, эгерокуучу: жарыктын жаратылышы б/ча мисалдарды келтирип талдай алышса |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети | Компетенттуулук баалоо | ||
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет | НК-3 | | |
| Уй тап ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат | НК-2 | | |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. Жарык булактарын тушунушот | НК-1 | ПК-2 ПК-3 | |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1.Жарыктын жандуу жаратылыштагы ма'аниси. 2.Жарык булактары кайсылар? Анын кандай түрлөрү бар? 3.Жарыктын таралышынын законченеми кандай? 4.Жарыктын түз сыЗыктуу таралышын мүнөздөөчү тажрыйба- лардын моделин түзгүлө. 5.Күндүн, Айдын тутулушу жөнүндө эмнелерди билңсицер?
| Окуучулар ,жарык булактары, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат | | | |
| Тапшырма | 4 мин | § 27 окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат | | | |
Жаны тема
Турмуштук көп тажрыйбалардын негизинде жарыктын табигый жана жасалма булактары болору аныкталган. Жарыктын табигый булактары - Күн, жыл-дыздар, уюлдук жаркыроо, чагылган, өзү жарык чыгарган өсүмдүктөр жана жаныбарлар, ал эми жасалма булактары - от, лампа, шам, йштеп жаткан те-левизордун экраны ж. б..
Жарыкты адам көзү аркылуу кабыл алат. Жарыктын жардамында башка нерсөлерди көрөт. Кврүү адамдын, жалпы элө жаныбарлардын жашоосунун зарыл каражаты, шарты, жаратылыш тартуулаган асыл белек. Ошондуктан ар кандай баалуу нерселерди «квздүн карегиндей сактайлы» деген на-кыл сөз калган.
Адамдар жарыктын таралышы жөнундө эзелтен эле ойлонуп, изилдеп келишкен. Көп байкоолордун жана тажрый-балардын негизинде жарыктын таралышынын законченеми аныкталган.
Ал төмөнкучө айтылат. Жарык бир тектуу тунук чөйрөдө т\з сызык боюнча таралат. Жарык кыймылга келген сызык жарык нуру деп аталат
Жарыктын чекиттик булагы Тунук эмес шар
К\н тийип турган мезгилде нерсенин көлөкөс\н\н пайда болушу жарыктын т\з сызык боюнча таралышын далилдейт. К\ндө турган нерсенин формасы кандай болсо, андан т\шкөн көлөкөнун формасы да ошондой болот.
Көлөкөн\н пайда болушу, анын өлчөм\ жарык булагы-нан көз-каранды болот. Эгер чөнтөк фонарынын лампочка-сы менен экрандын орто-суна тунук эмес шарды жайгаштырсак, экранда шардын даана көлөквсу пайда болот (66-с\рөт). Мында лампочканын спи-ралынын өлчому шардын өлчөмунөн кичине. Өлчөму эске алынбаган жарык булагы жарыктын чекит- тик булагы деп аталат. Ал эми көлөкө толук көлвкв деп аталат.
Эгер ушул эле тажрый-бада жарык булагы ката-ры чоң лампочканы алсак, 67- сурөттөгудөй көлөкө пайда болот.
Ортосундагы көлөкө (Я) толук көлөкө, ал эми сыртындагысы жана Ай тутулганда байкалат. К\н менен Жердин ортосунда Ай туруп, алар-дын октору бир туз сызыкка туура келген учурда К\н тутулат. К\н тутулган мезгилде Айдын толук көлөкөсу
Жер бетине-тушөт Толук көлөкө- н\н тегерегине жарым кө-лөкө т\шөт.
Жер К\н менен Айдын ортосуна туура келет,
Жердин көлөкөсу Айдын бетине тушсө, Ай тутулат Кыргыз жергесинде К\нд\н тутулушуакыркы жолу 1999-жылдын августунда байкалган.
Жарыктын абасыз мейкиндиктеги ылдамдьпы болжол менен 300000 км/с. Ал Галилей, Ремер, Физо жана Майкельсондор тарабынан ар кандай тажрыйбаларда аныкталган жана такталган
9-класс: Физика «______» «201______» -ж
Сабактын темасы § 28. ЖАРЫКТЫН ЧАГЫЛУУСУ. ЧАГЫЛУУ ЗАКОНУ ЖАЛПАК КҮЗГҮ
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- Жарыктын чагылуусун мүнөздөөчү турмуштук мисалдарды келтире билишет Жалпак күзгүдө алынган сүрөттөлүштүн касиеттери жөнүндө билишет | Натыйжага жете алат, эгер окуучу , Жарыктын чагылуусун мүнөздөөчү турмуштук мисалдарды келтире билишсе Жалпак күзгүдө алынган сүрөттөлүштүн касиеттери жөнүндө билишсе |
| 2 .Онуктуруучулук | Окуучулар , Чачырап чагылуунун, күзгүлүү чагылуунун себебин, алардын айырмасын түшүндүрүп беришет | Натыйжагажетеалат, эгерокуучу: Жарыктын чагылуусу б/ча мисалдарды келтирип талдай алышса |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети | Компетенттуулук баалоо | ||
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет | НК-3 | | |
| Уй тап ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат | НК-2 | | |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. ,,,, тушунушот | НК-1 | ПК-2 ПК-3 | |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 2.Жалпак кузгу деген эмне? 3.С\рөттөлуш деген эмне? 4.Жалпак кузгудө алынган сурөттөлуштун кандай касиеттери бар? | Окуучулар жалпак жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат | | | |
| Тапшырма | 4 мин | § 29 окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат | | | |
Жаны тема
Адамдын көзү жарыкты жарык булагынан кабыл алат, аны көрөт. Ал эми көзгө көрүнгөн бардык эле нерселер өзүнөн жарык чыгарбайт, алар жарыкты өзүнөн чагылтышат. Де-мек, нерселердин бетине түшкөн жарык андан чагылып, өзүнүн багытын өзгөртөт. Эгер чагылган нур адамдын көзүн карай багытталса, ал нерсе көрүнөт. Жарык өлчөмү чон нерседен гана чагылбастан, майда бөлүкчөдөн да чагылат. Кичине тешиктен чандуу
бөлмөгө кирген жарык нурунун изиндеги чандын бөлукчөлөрунун көрунушу буга кубө боло алат.
сурөт. Жарык нурундагы чандардын көрунушу
Ар кандай нерсенин бетицен жарык ар турдуучө чагылат. Беттери бодуракай болгон нерселерден жарык чачырап чагылат. Чагылган жарык нурлары туш тарапка багытталат Чачырап чагылуу.
Ошондуктан мындай беттер-дин бир жери кара, бир жери жарык болуп көр\нөт. Эгер жа-рык тунук жылмакай бетке т\ш-сө, чагылган нурлар бир жакты көздөй багытталат. Мындай чагылуу кузгулуу чагылуу деп ата-
лат
Жарыктын чагылуусун уйрөнуу учун атайын курал кол-донулат. Ал штативге орнотулган металл дискасынан турат (73-сурөт). Дисканын бир четине жарык булагы (лампочка) орнотулган. Ал эми дисканын борборуна жарык тушуучу ар кандай предметтер коюлат.
Эгер дисканын борборуна тунук айнек пластинкасын бекитип, анын бетине жарык булагынан нур тушурсөк уч т\рдуу кубулуш ж\рөт (74- с\рөт), б. а. нур-дун бир бөл\г\ чагылат, бир бөл\г\ айнектен өт\п кетет, ал эми дагы бир бөл\г\ ай-некке журпулат. Жутулган нурлар байкалбайт, бирок
жарыктын жутулушу айнектин ысышы менен аныкталат. Дисканын борборуна жалпак к\зг\ орнотуп, анын бе-тине нур т\ш\рөб\з. Нур т\шкөн чекитке перпендикуляр тургузсак, т\шкөн нур менен чагылган нур перпендику-лярдын эки жагыиа жайгашат. Бирок бул учөө тец бир тегиздикте жатат Бул жарыктын чагылуусунун би-ринчи законун берет.
Жарык тушкөн чекитке тургузулган перпендикуляр, түшкөн жана чагылган нурлар дайыма бир тегиздик- те жатышат.
Дисканын четине орнотулган лампочканы анын кыры боюнча айлантып, нур түшкөн бурчту каалагандай өзгөртүугө болот (76-сүрөт). Нурдун түшүү бурчун α канчалык өз-гөртсөк нурдун чагылуу бурчу φ да ошончого өзгөрөт
Түшуу бурчу менен чагылуу бурчу бири бири- не барабар. Бул жарыктын чагылуусунун экинчи за- кону деп аталат
Бетинен жарык чагылуучу тунук тегиздик жалпак кузгү деп аталат. Жалпак күзгү турмушубуздун бардык тармагын-да кенири колдонулат. Күзгүдөн буюмдардын көрүнүшү эу кимди деле тан калтырбайт. Ошондой болсо да жалпак күзгүдөн нерсенин сүрөттөлүшүн алуунун жолдорун билүү өзгөчө кызыгууну туудурат. Чындыгында эле буюмдун сүрөтү өзү жок жерден кантип көрүнөт?
Күзгүнүн ич жагынан көрүнгөн буюмдун сүрөтү сүрөттөлүш деп аталат. Сүрөттөлүш кантип алына-г? Мисалы, жалпак күз-гүнүн алдына шамды койсок, күзгүнүн ичйнен ошондой эле аралыктагы шамдын сүрөттөлүшүн көрөбүз (79-сүрөт). Эгер күзгүнүн алдындагы буюмду кыймылга келтирсек, сүрөттө-лүш да кыймылга келет: Шамды ϑ ылдамдыгы менен күз-гүгө жакындатсак, шамдын сүрөттөлүшү да ошол ылдам-дык менен күзгү жакка кыймылдагандай көрүнөт (80-сүрөт). Буюмдан күзгүгө чейинки аралык канча болсо, сүрөттөлүш да ошончолук аралыкта жайгашат. Аны далилдеш үчүн төмөнкү тажрыйбага кайрылабыз.
Жалпак айнекти вертикаль багытта жайгаштырып, анын алдына күйгөн шам коңбуз. Айнектин экинчи жагынан шам-дын сүрөттөлүшү көрүнөт. Айнектин ошол жагына гсүйбөгөн шамды коюп, күйгөн шамдын огу боюнча жылдырсак, бир учурда күйбөгөн шам кү$гөндөй болуп көрүнөт. Себеби бул
Шамдын жалпак күзгүдөгү сүрөттөлүшү. Буюм менен сүреттөлүштүн кыймылы.
учурда күйбөгөн шам күйгөн шамдын сүрөттөлүшү жайгаш-кан чекитке дал келет. Тигинен коюлган айнектен күйгөн шамга чейинки жана айнектен күйбөгөн шамга чейинки ара-йыкты ченесек алар бири бирине барабар болот (81-сүрөт).
•Мындан, буюмдан күзгүгө чейинки аралык, күзгүдөн
сүрөттө-*лүшкө чейинки аралыкка барабар деген жыйынтык келип чыгат.
Күзгүдө алынган сүрөттөлүштүн өлчөмү буюмдун өлчөмүнө барабар. Сүрөттөлүш буюмдун өзүндөй түз, бирок тескери болуп көрүнөт. Мисалы, 82-сүрөттөгү баланын оң колу күзгүдөн сол кол болуп көрүнөт. Эгер күзгүнүн алдына оң чүкөнү койсок, сүрөттөлүшү сол чүкө болуп көрүнөт.
Буюм менен сүрөттелүш күзгүдөн бирдей аралыкта болот..Оң колдун сүрөттөлүшү сол кол болуп кврүнөт.
Жалпак күзгүдөн алынган сүрөттөлүш жалган сүрөттө-лүш болот. Анткени күзгүнүн ичине буюм кире албайт, анын артында да жок. Жалпак күзгүнүн күндөлүк турмуштагы колдонулушу ар кимибизге белгилүү. Андан тышкары жал-пак күзгү ар кандай куралдарда колдонулат.
Дениздин теренинде бара жаткан кемеден дениз бетине байкоо жүргүзүү үчүн перископ деген курал пайдаланылат. Окопто туруп Жер бетин көрүүгө арналган перископтун түзүлүшү 83-сүрөттө кврсвтүлгөн. Мында болгону эки гана күзгү алынган. Ал_ эми 84-сүрөттөгү куралда төрт күзгү кол-донулат. Мындай куралдын жардамы менен тоскоолдуктун артындагы буюмдарды да көрүүгө болот.
9-класс: Физика «______» «201______» -ж
Сабактын темасы § 30. ЖАРЫКТЫН СЫНЫШЫ. СЫНУУ ЗАКОНДОРУ :§31. ЖАРЫК НУРУНУН ҮЧ БУРЧТУУ ПРИЗМА АРКЫЛУУ ӨТҮШҮ
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- Жарыктын сынуу закондорун атайын чийме боюнча аныктап беришет үч бурчтуу призмадан өткөндө кандай законченемдүүлүк байкаларын аныктап беришет; | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Жарыктын сынуу закондорун чийме боюнча аныктап беришсе үч бурчтуу призмадан өткөндө кандай законченемдүүлүк байкаларын аныктап беришсе |
| 2 .Онуктуруучулук | Окуучулар Ар кандай заттардын жарыкты сындыруу касиеттери ар башка болоорун тушундурүп беришет | Натыйжагажетеалат, эгерокуучу: Ар кандай заттардын жарыкты сындыруу касиеттери ар башка болоорун тушундурүп беришсе |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети | Компетенттуулук баалоо | ||
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет | НК-3 | | |
| Уй тап ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат | НК-2 | | |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат.жарыктын сынышын тушунушот | НК-1 | ПК-2 ПК-3 | |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор,, Жарык нуру абадан айнек пластинкасынын бетине түшкөндө, багытын кандайча өзгөртөт? Жарык нуру тунук нерседен өткөндө багытын өзгөртөөрүн кандай мисалдардан көрүүгө болот? Жарыктын сынышы деген эмне? 1.Призма деп эмнени айтабыз? 2.Призманын кандай түрлөрү болот? 3.Үч бурчтуу призма аркылуу нурдун өтүү жолун чиймеде көрсөткүлө | Окуучулар жарыктын сынышы жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат | | | |
| Тапшырма | 4 мин | § 31 окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат | | | |
Жаны тема
Мурдагы параграфта жарык нуру айнек пластинкасынын бетине түшкөндө анын бир бөл\г\ чагылып, экинчи бөлүгү айнектен өтүп кетке- нин көргөнбуз. Жарык нуру абадан айнекке өткөн учурда багытын бир аз өзгөртөт (Мындай ку-булуш 86-87-сүрөттөрдөгү суу куюл-ган стаканга кашыкты же каран-дашты салганда даана көрүнөт. -I Жарык нуру бир чөйрөдөн экинчи-сине өткөндө өз багытын өзгөртү-шу жарыктын сынуусу деп аталат.
сүрөт. Карандаш суунун ичинде сынгандай болуп көрүнөи
сүрөт. Кашык суунун ичинде сынгандай болуп көрүнөт.
Тажрыйбага кайрылалы. Тик бурчтуу параллелепипед формасындагы айнек идиштин ичине жарык нурун жи-беребиз. Ичинде суу жок учурда жарык түз сызык боюн-ча таралат (88-сүрөт). Эгер идиштин ичине суу куйсак жарык багытын 89-сүрөттөгүдөй өзгөртөт. Демек, жа-рык абадан сууга өткөндө сынат.
Ушундай эле кубулуш жарык суудан абага же айнектен абага өткөн учурда
да байкалат (90-сүрвт).
Жарыктын сынышын мүнөздөө үчүн 91-сүрөттөгү чийме-ге кайрылалы. МА — аба менен суунун чеги, АО — суу бетине түшкөн жарык нуру, СД – нуртүшкөн чекитке тургузулган перпендикуляр, ОВ - сынган нур, ААОС - нурдун түшүү бурчу φ ДОВ - сынуу бурчу (7 ).
Бир нече тажрыйбалардын негизинде жарыктын сынуу закондору аныкталган.
Түшкөн нур менен сынган нур жана жарык пгушкөн чекитке тургузулган перпендикуляр бир тегиздикте жа-тышат.
Тушуу бурчу менен сынуу бурчу бири бирине барабар эмес.
а) эгер жарык абадан сууга өтсө, сынуу бурчу түшүү бурчунан кичине (у
б) эгер жарык суудан абага өтсө, сАынуу бурчу түшүү бур-чунан чоц (уа) болот. Жарык абадан айнекке же айнек-тен сууга өткөндө да ушул эле эрежелер аткарылат.
Ар кандай заттардын жарыкты сындыруу касиеттери заттын тунуктугуна көзкаранды. Мисалы, алмаз сууга же айнекке караганда жарыкты өтө күчтүү сындырат.
Түшүү бурчунун синусунун сынуу бурчунун синусуна болгон катышы жарык түшкөн зат үчүн турактуу чоцдук. Ал берилген зат үчүн жарыктын сынуу көрсөткүчү деп аталат. Жарыктын сынуу көрсөткүчү n тамгасы.менен белгиленет. У
Чондугу сынуу көрсөткүчү берилген заттагы жарыктын ылдамдыгы абасыз мейкиндикке салыштырганда аз экендигин кбрсөтөт. Бул турактуу чоцдуктун мааниси алмаз үчүн 2,42ге, айнекүчүн 1,57ге, сууүчүн 1,33кө барабар. Мисалы, жарыктын алмаздагы ылдамдыгы абасыз мейкиндикке салыштырганда 2,42 эсе аз.
Призма бул эки граны (негиздери) барабар көп бурчтуктар, ал эми калган гран-дары (капталдары) параллелограммдар болгон көп грандык. Призманын негиздери бири бирине дал келип (конгруэнттүү), параллель тегиздиктерде жайгашат. Эгер каптал грандардын тегиздиктери негизинин тегиздигине перпендикуляр болсо, анда ал тик призма деп аталат (92-сүрөт). Негизи туура көп бурчтук болгон тик призма туура призма деп аталат (93-сүрөт). Негизи үч бурчтук, төрт бурчтукж. б. болгонуна жараша призма үч бурчтуу, төрт бурчтуу ж. б. болот.
Күндөлүк турмушта жарык нурунун үч бурчтуу призма аркылуу өткөн учурлары көп кездешет. Үч бурчтуу
93-сүрөт. Туура призма
нын каптал кырына түшкөн нур анын ичине киргенде би-ринчи жолу, ал эми андан чыкканда экинчи жолу сынат. Андай нурдун өткөн жолдору 94- сүрөттө көрсөтүлгөн.
Көп тажрыйбалар үч грандуу призманын каптал бети-не түшкөн нур призмада эки жолу сынаарын көрсөтөт. Ошондой эле нур призмадан чыкканда ар дайым үч бурчтук-тун негизин карай багытталат (95-сүрөт). Нурдун призма-дан өткөндөгү мындай закон-чрнемдүү көрүнүшү жарык ку- булушунун ар кандай касиетте-рин аныктоого жана жарыктын оптикалык куралдардагы колдо-нулушун далилдөөгө жардам бе-рет. Анткени оптикалык курал-дардын бардыгында ар кандай формадагы айнек пластинкалар колдонулат. Алардагы жарык ну-рунун өтүү жолдорун аныктоодо жарыкдын үч бурчтуу призмада-гы жолун билүү өзгөчө мааниге ээ болот.
95-сүрөт. Үч бурчтуу призмадан нурдун өтүшү.
9-класс: Физика «______» «201______» -ж
Сабактын темасы : § 32. ЛИНЗАЛАР
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- Линзанын негизги милдети эмнеде экенин айтып беришет | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Линзанын негизги милдети эмнеде экенин айтып беришсе |
| 2 .Онуктуруучулук | Окуучулар Линзанын кандай турлөрун жана томпок жана иймек линзалардын негизги айырмасын айтып беришет;
| Натыйжагажетеалат, эгерокуучу: Линзанын кандай турлөрун жана томпок жана иймек линзалардын негизги айырмасын айтып беришет;
|
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети | Компетенттуулук баалоо | ||
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет | НК-3 | | |
| Уй тап ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат | НК-2 | | |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. ,,,, тушунушот | НК-1 | ПК-2 ПК-3 | |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор,,, 1Линза деген эмне? 2.Линзанын негизги милдети эмнеде? 3.Линзанын кандай турлөрү болот? 4.Томпок жана иймек линзалардын негизги айырмасы эмнеде? 5.Эмне учун томпок линза нурларды чогултат? Ал эми иймек линза чачыратат? 6.Линзанын оптикалык огун жана оптикалык борборун кантип табууга болот?
| Окуучулар ,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат | | | |
| Тапшырма | 4 мин | § 32 окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат | | | |
Жаны тема
Адамзаттын күндөлүк турмушунда, техникада ар кандай оптикалык куралдар кецири колдонулат. Аларга эң жөнөкөй лупа, көз-айнек, фотоаппарат, дүрбү, мйкроскоп, теле-скоп, проекциялоочу аппараттарды кошууга болот. Аталган куралдардын негизги бөлүгүн линзалар түзөт. [Линза - эки сфералык бет менен чектелген тпунук нер-се. Алар негизинен айнек, кремний, германий, кварц кристаллы, флюорит, фтордуу литий, иоддуу цезий ж.у.с. заттардын өзгөчө түрүнөн жасалат. Линзанын негизги мил-дети болуп нерселердин сүрөттөлүшүн алуу.
Линзалар формасы боюнча томпок жана иймек болуп эки түргө бөлүнөт. Ортоцку бөлүгү эки четине караганда калыц линза (97-сүрөт) томпок линза деп аталат. Ортоцку бөлүгүнө караганда эки чети калын линза (98- сүрөт) иймек линза деп аталат.
Томпок же иймек линзалардын беттери ар кандай мадагы сфералык беттерден турат. Эки айлананын кайчы-лашкан жеринде (99-сүрөт) же алардын бири бирине жакын жайгашкан жеринде (100-сүрөт) ушундай формадагы нерсе-ни алууга болот. Биринчиси томпок линзаны, экинчиси ий-мек линзаны берет. Сфералык беттердин борборун туташты-руучу түз сызык линзанын оптикалык огу деп аталат. Лин-занын оптикалык огу боюнча анын 0 борборунда жаткан чекит линзанын оптикалык борбору деп аталат.
Практикада беттеринин формасы ар кандай жайгашкан линзалар кездешет. Алардын айрым түрлөрү 101-сүрөттө берилген.
Эгер томпок же ийАек лйнзага бири бирине жарыш жай-гашкан жарык нурларын жиберсек, андан чыккан нурлар 102-сүрөттөгүдөй түргө ээ болот. Демек, томпок линза нурларды бир чекитке чогултат. Ал эми
иймек линза жарык нурларын чачыратат. Эмне \ч\н мындай? Анын себеби эм-неде? Бул суроолорго жооп беру учун төмөнк\ эксперимент-ти оюбузда аткарып көрөл\.
Томпок же иймек линзаларды оптикалык окко жарыш кылып бир нече бөл\ктөргө бөлөл\. Алардын ар бирин \ч бурчтуу призма деп кароого болот (103-с\рөт). Эгер мын-дай линзага жарык нурларын жиберсек, ал нурлар \ч бурч-туу призмаларга т\шкөндөй болушат. Мурдагы параграфта белгиленгендей \ч бурчтуу призмага т\шкөн нурлар, андан чыкканда ар дайым призманын нетизин көздөй багытталат. Ошол себептен лин-заны т\згөн ар бир \ч бурчтуу призма жарык нурун өз\н\н негизин көздөй ба-гыттайт (104-с\рөт). Натыйжада томпок линза жарыкты бир чекитке чогултат. Иймек линза жарыкты чачыратат.
9-класс: Физика «______» «201______» -ж
Сабактын темасы § 33. ЛИНЗАНЫН ФОКУСУЖАНА ОПТИКАЛЫК КҮЧҮ
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- Кун жарыгын колдонуп, чогултуучу линзанын фокус аралыгын аныкташат | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Кун жарыгын колдонуп, чогултуучу линзанын фокус аралыгын аныкташса |
| 2 .Онуктуруучулук | Окуучулар Линзанын фокус аралыгын түшүндүрүп бере алышат; | Натыйжагажетеалат, эгерокуучу: Линзанын фокус аралыгын түшүндүрүп бере алышат; |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети | Компетенттуулук баалоо | ||
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет | НК-3 | | |
| Уй тап ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат | НК-2 | | |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. ,,,, тушунушот | НК-1 | ПК-2 ПК-3 | |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1/Томпок линзадан өткөн нурдун багыты кандайча өзгөрөт? 2/Кайсы чекитти линзанын фокусу дөп аташат? 3/Линзанын фокус аралыгы деген эмне? 4/Эмне учун иймек линзаны чачыратуучу дейбиз? 5/Эмне үчүн иймек линзанын фокусу жалган фокус деп ата- лат? 6/К\н жарыгын колдонуп, чогултуучу линзанын фокус аралы- гын аныктоого болобу? Эгер, болсо аныктап көргүлө. 7/Линзанын оптикалык кучу эмнени түшундурөт? Анын чоцдугу кандайча аныкталат? 8/Линзанын оптикалык кучүнун бирдиги үчүч эмне алынат?
| Окуучулар ,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат | | | |
| Тапшырма | 4 мин | § 33 окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат | | | |
Жаны тема
Жарыктын чагылуу жана сынуу закондорун, линза аркылуу нурдун өт\ш\н тажрыйбада аныктоого арналган курал оптикалык диска деп аталат). Ал металлдан жасалган тегерек дискадан турат. Анын борборунда линзаны, призма-ны, к\зг\н\ ж. б. бекитип коюуга ылайыкталган т\з\л\ш орнотулган. Ал эми дисканын четинде 8 Вко эсептелген электр лампасы коюлган.
Ал лампанын жарыгы ичке нур т\р\ндө дисканын борборуна орнотул-ган к\зг\гө же линзага жиберилет.
Эми тажрыйбага кайрылалы. Том-пок линзаны дисканын борборуна бекитип, анын оптикалык огуна жа-рыш т\рдө бир нече жарык нурун жи- берели. Ал жарык нурлары линза-нын ичине киргенде бир жолу, андан абага чыкканда экинчи жолу сынат. Андан кийин алардын бардыгы линзанын оптикалык огунда жаткан бир чекитке чогулат. Ал чекит линзанын фокусу деп аталат. Фокус Р тамгасы менен белгиленет (106-с\рөт). Линзанын оптикалык бор-борунан жарык нурлары топтолгон Томпок линзанын фокусу.
чекитке чеиинки аралык линзанын фокус аралыгы деп аталат. Ал дагы F тамгасы менен белгиленет.
Томпок линзага жарык нурларын экинчи жагынан жиберсек, нур анда дагы эки жолу сынып, ошондой эле аралыктагы бир чекитке чогулушат (107- с\рөт).
Демек, томпок линзанын эки фокусу болуп, алар линзанын эки жагында бирдей аралыкта жайланышат.
Эми иймек линзанын касиетин карап көрөл\. Иймек линзаны оптикалык дисканын борборуна бекитип, анын опти-калык огуна жарыш т\рдө жарык нурларын жибөрели. Ал нурлар дагы линзада эки жолу сынат. Бирок алар бир чекитте чогулушпастан 108-с\рөт-төг\дөй чачырагандыгын көрөб\з. Ошондуктан иймек линза чачыратуучу линза деп аталат. Эгер ошол
чачыраган нурлардын издерин линзанын карама-каршы жагына улант-сак, ал издер дагы оптикалык октун бир чекитинде кесилишет. Ал чекит иймек линза-нын фокусу болот жана аны линзанын жалган (мнимый) фокусу деп аташат.:
. Иймек линзанын жалган фокусу. а) томпок
линзанын оптикалык огуна жарыш жиберилген нур сынгандан кийин линзанын фокусу аркылуу өтөт;
б) томпок линзанын фокусу аркылуу жиберилген нур сынгандан кийин линзадан өтүп, анын оптикалык огуна жа-рыш таралат;
в) линзанын оптикалык борбору аркылуу өткөн нур ба-гытын өзгөртпвйт.
Ушундай эле көрүнүштү иймек линзадагы нурлардын жүрүшүнөн да байкоого болот Бул сүрөттөрдү талдап, өз алдыцарча жыйынтык чыгаргыла.
сүрөт. Иймек линзадан нурлардын өтүшү.
Томпок линза канчалык калың болсо, ал жарыкты ошончолук күчтүү сындырат. Ал эми жарык канчалык күчтүү сынса, анын фокус аралыгы ошончолук кичине болот (111-сүрөт). Сүрөттө көрсө*үлгөндөй биринчи линзанын фокус аралыгы экинчисиникинеА кыйла кичине. Адатта биринчи линзаны экинчисине караганда күчтүү деп коюшат. Ошон-дуктан физикада линзанын оптикалык күчү деген атайын түшүнүк киргизилген. Ал D тамгасы менен белгиленет.D=
Линзаныноптикалыккүчүлинзанынфокусаралыгынаүтескеричоңдукболот: Бирдигиүчүн 1 диотрия (дптр) алынат. Фокус аралыгы 1 метр болгон линзанын оптикалык күчу 1 диоптрияга барабар. Демек лин- занын оптикалык күчүн диоптрия менен эсептөө үчүн, анын фокус аралыгын ар дайым метр менен туюнтуу керек бо- лот: 1 дптр = —. Эгер линзанын фокус аралыгы 0,5 м болсо, анын оптикалык күчү 2 дптрта барабар.
Чачыратуучу линзанын фокусу жалган болгондуктан, анын фокус аралыгы терс мааниде алынат. Андай линзанын оптикалык күчү да терс мааниге ээ болот. Ошентип, шарттуу түрдө чогултуучу линзанын оптикалык күчү оң, ал эми ча-чыратуучу линзанын оптикалык күчү терс деп кабыл алы- нат. Мисалы, «линзанын оптикалык күчү -4 дптрга бара-бар» дегенде, фокус аралыгы минус 0,25 м болгон чачыратуу-чу иймек линзаны элестетебиз
9-класс: Физика «______» «201______» -ж
Сабактын темасы § 34. ЛИНЗАНЫН ЖАРДАМЫ МЕНЕН НЕРСЕНИН # СҮРӨТТӨЛҮШҮН АЛУУНУН ЖОЛДОРУ
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- томпок линзадан аркандай аралыкта жайгашкан нерсенин сүрөттөлүшүн алуунун жолдору жөнүндө айтып беришет; | Натыйжага жете алат, эгер окуучу томпок линзадан аркандай аралыкта жайгашкан нерсенин сүрөттөлүшүн алуунун жолдору жөнүндө айтып беришсе |
| 2 .Онуктуруучулук | Окуучулар Нерсе линза менен анын фокусунун арасында жайгашкан учуруна талкуу жүргүзүшөт | Натыйжагажетеалат, эгерокуучу: Нерсе линза менен анын фокусунун арасында жайгашкан учуруна талкуу жүргүзүшө алышса |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети | Компетенттуулук баалоо | ||
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет | НК-3 | | |
| Уй тап ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат | НК-2 | | |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат., ЛИНЗАНЫН ЖАРДАМЫ МЕНЕН НЕРСЕНИН # СҮРӨТТӨЛҮШҮН АЛУУНУН ЖОЛДОРУн тушунушот | НК-1 | ПК-2 ПК-3 | |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1.Томпок линзадан өткөн нурдун багыты кандайча өзгөрөт? 2.Кайсы чекитти линзанын фокусу дөп аташат? 3.Линзанын фокус аралыгы деген эмне? 4.Эмне үч\н иймек линзаны чачыратуучу дейбиз? 5.Эмне үчү/-/ иймек линзанын фокусу жалган фокус деп ата- лат? 6.Күн жарыгын колдонуп, чогултуучу линзанын фокус аралы- гын аныктоого болобу? Эгер, болсо аныктап көргүлө. 7.Линзалардын сырткы формасы боюнча фокус аралыктарын салыштырууга болобу? 8.Линзанын оптикалык күчү эмнени түшүндүрөт? Анын чоцдугу кандайча аныкталат? 9.Линзанын оптикалык күчүнүн бирдиги үчүн эмне алынат?
| Окуучулар ,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат | | | |
| Тапшырма | 4 мин | § 34 окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат | | | |
Жаны тема
Мурдагы параграфта берилген материалдарды талдоо-нун натыйжасында линзанын жардамы менен жарык нур-ларынын багытын ар кандай өзгөртүүгө болот деген жыйын-тыкка келебиз. Чындыгында линзага түшкөн жарык нурун бир чекитке чргултууга же чачыратууга, ошондой эле алар-дын жардамы менен нерсенин сүрөттөлүшүн да алууга бо-лот. Ошол себептен линза оптикалык куралдарда кеңири колдонулат. Мисалы, киноаппаратта кинокадрдагы кичи-не сүрөттөр экранда чоңойтулуп сүрөттөлсө, фотоаппарат-та чоң обөектилердин сүрөттөлүшү пленкада кичирейтил-ген формада пайда болот.
Эми томпок линзанын жардамы менен нерсенин сүрөттө-лүшүн алуунун жолдоруна токтололу. Ал үчүн ар дайым колдонууга ылайык болгон эрежени кабыл алабыз. Миса-лы, жарыктанган нерсенин бетинен эң көп сандагы нур-лар чыгат. Бирок ал нурлардын бардыгынын өткөн жо-лун сызып олтуруу ыңгайсыз. Ошондуктан нерсени түз сы-зык формасында кабыл алып, башкы жана аяккы чекити-нен чыккан гана нурлардын жолун сызабыз. Айрым учурда нерсенин бир гана чекитинен чыккан эки нурду алып, анын линзадан өткөн жолун чийүү жетиштүү.
Нерсенин сүрөттөлүшүн алуунун эң жвнөкөй схемасы 112-сүрөттө көрсөтүлгөн. Мында нерсе катары шам алын-ган. Шамдын К чекитинен чыккан эки нурду алабыз. Би-ринчиси линзанын оптикалык огуна жарыш багыттал-
ган. Ал линзадан сынып, багытын өзгөртөт да фо-кус аркылуу өтөт. Экин- чи нур фокус аркылуу өтүп, линзадан кийин анын оптикалык огуна жарыш
9-класс: Физика «______» «201______» -ж
Сабактын темасы § 35. КӨЗ АНДА ЖҮРҮҮЧҮ ОПТИКАЛЫК КУБУЛУШТАР
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар Адамдын, жаныбарлардын жашоосундагы көздүн мааниси жөнүндө айтып беришет;
| Натыйжага жете алат, Адамдын, жаныбарлардын жашоосундагы көздүн мааниси жөнүндө айтып беришсе
|
| 2 .Онуктуруучулук | Окуучулар Көздун көрүүсундөгү оптикалык кубулуштар ды билишет | Натыйжагажетеалат, Көздун көрүүсундөгү оптикалык кубулуштар ды билишет |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети | Компетенттуулук баалоо | ||
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет | НК-3 | | |
| Уй тап ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат | НК-2 | | |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. КӨЗ АНДА ЖҮРҮҮЧҮ ОПТИКАЛЫК КУБУЛУШТАРды тушунушот | НК-1 | ПК-2 ПК-3 | |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1. Адамдын, жаныбарлардын жашоосундагы көздун мааниси. 2.Көздун тузулушу. 3.Көздун көруусундөгу оптикалык кубулуштар. 4.Көздө сурөттөлуштун пайда болушу. 5.Көздун кемчиликтери. 6.Көздун кемчиликтерин оцдоонун жолдору | Окуучулар , КӨЗ АНДА ЖҮРҮҮЧҮ ОПТИКАЛЫК КУБУЛУШТАР жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат | | | |
| Тапшырма | 4 мин | § 35 окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат | | | |
Жаны тема
Адамдар, жаныбарлар маалыматтын 70-80% ин көрүү органы аркылуу алышат. Демек, адам жашоосунда көз эч нерсе менен салыштырууга болбогон өзгөчө мааниге ээ. Ошон-дуктан кыргыз элинде көз жана аны сактоо жөнүндө көптөгөн учкул сөздөр жана макал-ылакаптар сакталып келүүдө. Ал-сак, «Кичинекей медерим, жер түбүнө жетерим», «Көздүн карегиндей сакта», «Көздөй адамым», «Көзге басарым», «Көзкараш» ж. б. Көздүн түзүлүшү жөнүндөгү алгачкы маа-лыматты 5-класстын «Табият таануу» курсунан алганбыз. Ал материалдар «Биология» куреунун «Адам анатомиясы» бөлүгүндө да окулат. Биз бул параграфта көздүн түзүлүшүнө жана анда болуп өтүүчү оптикалык кубулуштарга гана ток-толобуз.
Көз - адамдын, бардык омурткалуу, омурткасыз айрым жаныбарлардын жарыктан болгон дүүлүгүүлөрдү кабыл алуу органы. Көпчүлүк омурткасыздарда көздүн кызматын анча татаал эмес көрүү органы аткарат. Адамдын жуп көзү баш сөөгүндөгү көз чуцкурларынан орун алган. Көз көрүү нерви аркылуу мээ менен байланышкан көз алмасынан жана ко- шумча бөлүктөрдөн (көзАжапкагы, жаш аппараты, көздү кыймылдатуу-4чу булчуц) турат. 125-сүрөттө адам көзүнүн түзүлүшү көрсөтүлгөн. чАдамдын көз алмасы тоголок ке-лип, диаметри 24 ммте жакын. Ал көз булчуцдарынын (5) жардамы ме-нен кыймылга келет. Көздүн кабы \ч катмардан (тышкы, ортонку жана ички) турат. Тышкы катмардын ал- дьщкы тунук бөлүгү тунук чел кабык (1), калган тунук.эмес бөлүгү склера деп аталат. Бул катмар таяныч жана коргоо кызматын аткарып, скелет
ка-тары көзд\н формасын сактайт. Ту-нук челкабык жарыкты эң жакшы сындыруучу оптикалык касиетке ээ.
. Адамдын көз\
(көз алмасынын жара кесилиши):
Тунук челкабыктын артында көзд\н тунук суюктукка толгон алдьщкы камерасы (8) бар. Алдыңкы камерадан кийин т\ст\\ кабык (жаа сымал кабык) (2), анын ортосунда Аарек (3) жатат. Жаа сымал кабыктагы т\стөрд\н санына жана кабыктын калыцдыгына жараша квзд\н т\с\ ар т\рдү\ (кара, көк, койкөз) болот. Кабыктын булчуцу каректи чо-цойтуп, кичирейтип турат. Карек жарыкта кичирейип, ка-рацгыда чоцоңт (карек фотоаппараттагы диафрагманын ро-лун аткарат). Каректин диаметри 2 лшден 8 ммге чейин өзгөр\п турат. Ички катмардын эң арткы бөл\г\ндө - көзд\н т\пк\р\ндө - тор кабыкча (7) жайгашкан. Ал эң жука, на-зикжана эң маанилүү. Анын нерв талчалары көз чарасын аралап өт\п, мээ менен байланыштыруучу көр\\ нервин түзөт. Анда жарыкты жана түстү кабыл алуучу клеткалар пайда болот. Көзгө түшкөн жарык көрүү нерви аркылуу мээнин каракуш бөлүгүнө берилет.
Каректин артында чечекей орун алган. Чечөкей менен тор кабыктын ортосундагы көцдөй тунук килкилдек зат ме-нен толтурулган. Аны айнек сымал дене (6) деп да коюшат. Карек аркылуу өткөн жарык нуру чечекей (линза) аркылуу өткөндө сынып, тор кабыкчага чогулат. Көзгө түшкөн ар кандай нурлардын чечекейдеги сынышы жана тор кабык-чага чогулушу 126-сүрөттө көрсөтүлгөн.
Нормалдуу көзгө түшкөн жарык нурлары көз торчосун-да кесилишип, ошол торчодо сүрөттөлүш пайда болсо, нер-се даана көрүнөт. Кемчилиги бар көзгө нерседен түшкөн жарык нуру көз торчосуна жетпей кесилишип же андан өт\п барып кесилишип, нерсенин сүрөттөлүшү көз торчосу-нун алдында же артында пайда болсо, нерсе начар көрүнөт. Эгер сүрөттөлүш көз торчосунун алдында пайда болсо көз жакын нерселерди жакшы, алысты начар көрөт (127-а, сүрвт). Алыстан начар көрүүчү көздүн кемчилигин оцдоо үчүн иймек линзалуу көзайнекти колдонсо болот. Анын
х
жар-дамы менен нерсенин сүрөттөлүшу көз торчосунун өз\ндө алынат (127-6, сурөт), алыстагы нерсе даана көрунөт.
Эгер сурөттөлуш көз торчосунун артында пайда болсо, көз алыс аралыктагы нерселерди жакшы, жакынды начар көрөт Мындай учурда томпок линзалуу көзай-нек колдонулат. Томпок линзадан жана көз чечекейинен өткөн нурлар көз торчосунда кесилищип, нерсенин даана сурөттөлушу алынат). Дөмөк, көздун жакын-ды көрө албаган кемчилиги оцолот.
. Жакындан начар көруучу кездун кемчилигин ондоо.
Көздун көруу кемчилигин оцдоочу оптикалык курал көзайнек деп аталат. Көзайнектин айрым турлөру көзду ша-малдан, чацдан, кыпындардан жана көзгө көрунгөн же көрунбөгөн кучтуу нурлардан сактоо учун" колдонулат
9-класс: Физика «______» «201______» -ж
Сабактын темасы § 36. КОГЕРЕНТТҮҮ ТОЛКУН БУЛАКТАРЫ
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- Когеренттүу толкун жөнүндө айтып беришет; | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Когеренттүу толкун жөнүндө айтып беришет; |
| 2 .Онуктуруучулук | Окуучулар Кош күзгүдөн чагылган монохроматтык нурлардын когеренттүү булактардан таралган толкундар сыяктуу болушун баяндап беришет;
| Кош күзгүдөн чагылган монохроматтык нурлардын когеренттүү булактардан таралган толкундар сыяктуу болушун баяндап беришсе
|
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети | Компетенттуулук баалоо | ||
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет | НК-3 | | |
| Уй тап ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат | НК-2 | | |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. тушунушот | НК-1 | ПК-2 ПК-3 | |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор,, 1.Кандай толкунду когеренттүү толкун деп атайбыз? 2.Когеренттүү толкун булактары деп эмнени айтабыз? 3.Суу бети боюнча таралуучу толкундардан когеренттүү толкун булактарын кантип алууга болот? 4.Кош күзгүдөн чагылган монохроматтык нурлардын когеренттүү булактардан таралган толкундар сыяктуу болушун баяндап бергиле. 5.Бипризмадан сынуу менен өткөн монохроматтык нурлардын когеренттүү булактардан таралган толкундар сыяктуу болу-шун баяндап бергиле. 6.Эгерде 55-6, сүрөттө А пластинкасынын учуна эки учтуу өзөктү бекитип, терметсек, алар кандай толкун булактары болуп ка-лышат? | Окуучулар , КОГЕРЕНТТҮҮ ТОЛКУН БУЛАКТАРЫ жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат | | | |
| Тапшырма | 4 мин | § 36 окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат | | | |
Жаны тема
Гюйгенс принцибин ырастоо үчүн келтирилген тажрыйба-да (56-сүрөт) эки көзөнөкчө жаңь/ толкун булагынын ролун аткарып, алардан андан ары тегерек толкундардын таралаа-рын карап кеттик. Бул толкундар бир тегиздикте, бирдей тер-мелүү мезгили мөнен таралышат. Алардын фазаларынын айыр-масы да турактуу сакталат. Бир тегиздикте бирдей тер- мелүү мезгили жана турактуу фазалар айырмаеы ме- нен таралган толкундар когеренттүү толкундар, ал эми толкун булактары когеренттүү булактар деп аталат. Жарык электрмагниттик толкун болгондуктан Гюйгенс принцибине таянып, когеренттүү жарык толкун булакта-рын да алууга болот. Аны ишке ашыруунун эки жолун карайбыз.
Алардын бири: бири бирине дээр-лик 180° бурч менен бириктирил-ген эки күзгүдөн турат. Бул күзгү-лөргө монохроматтык, б. а. бирдей («моно» - жеке, жалгыз дегенди түшүндүрөт) толкун узундугундагы нурларды 5 булагынан жиберебиз (129-сүрөт). Алар күзгүдө чагылуу менен, күзгүдөн МА, Ма2 нур-ларын, ал эми ҮҮ күзгүдөн М2М3, ЛАЛА нурларын пайда кылат. Ча-гылган толкундардын М2М2МЭ ай-мактарында толкундар өзара кат- талышып калат. Ошентип, бир бу-лактан чыккан жарык толкундары кош күзгүдөн чагылуу менен кан-дайдыр эки булактан таралган ко* геренттүү толкундарды элестетет. Эгерде экранга түшкөн нурларды күзүлөрдүн артын көздөй үзүк сызыктар (пунктир) менен улант-сак, алар 5хжана 82 чекиттерин-де кесилишет. 8Х жана 2 чекит-терин ушул когеренттүү
толкун-дарды пайда кылуучу жалган (ми-нимый) булактар (көзөнөкчөлөр сыяктуу) катары кароого болот. Когеренттүу толкунду Фре-нель бипризмасы (би - эки деген-ди түшүндүрөт) менен алууга бо-лот. Ал бири бирине негиздери менен бириктирилген эки тунук призмадан турат (130- сүрөт). 8
булагынан призманын каптал беттерине түшкөн нурлар андан сынып өтүү менен, МАг, МАМ2, МАУ3, М^\А4 нурла-рын пайда кылат. Мында да М2а2М3 аймактарында тол-кундар өзара катталышат. Эгер экранга түшкөн нурларды оюбуз менен призмалардын артын көздөй үзүк сызык ме- нен созгон болсок, алар 5А жана 52 чекиттеринен кесили-шет. 5А жана 2 чекиттери бул учурдагы когеренттүү тол-кундарды берүүчү жалган толкун булактарын элестетет.
9-класс: Физика «______» «201______» -ж
Сабактын темасы § 37. ТОЛКУНДУН ИНТЕРФЕРЕНЦИЯСЫ жана ЖАРЫКТЫН ИНТЕРФЕРЕНЦИЯСЫ
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- Интерференция кубулушу жөнүндө билишет; | Натыйжага жете алат, эгер окучу Интерференция кубулушу жөнүндө билишсе |
| 2 .Онуктуруучулук | Окуучулар Кандай учурда туруктуу интерференциялык сүрөттөлүштү алууга болорун айтып беришет;
| Натыйжагажетеалат, эгерокуучу: Кандай учурда туруктуу интерференциялык сүрөттөлүштү алууга болорун айтып беришсе;
|
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети | Компетенттуулук баалоо | ||
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет | НК-3 | | |
| Уй тап ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат | НК-2 | | |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. ,,,, тушунушот | НК-1 | ПК-2 ПК-3 | |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1. Интерференция кубулушу деп эмнени айтабыз? 2.Кандай учурда туруктуу интерференциялык сүрөттөлүштү алууга болот? 3.Ваннада пайда болгон интерференциялык сүрөттөлүш жөнүндө айтып бергиле 1.Жарыктын интерференция кубулушунан кандай с\рөттөл\штөрд\ байкоого болот? 2.Монохроматтык нурлар деп эмнени айтабыз? 3.Жарыктын интерференциясы анын кандай жаратылышын ыра- стайт?
| Окуучулар ,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат | | | |
| Тапшырма | 4 мин | § 38 окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат | | | |
Жаны тема
Өтүлгөн тема боюнча окуучулардын алган билимин текшерүү,бышыктоо
Чөйрөдө бир эле убакта ар кандай багыттагы бир нече Үтолкун таралышы мүмкүн. Ал толкундар чөйрөнүн кандай- ,дыр бир чекитинен өтсө, ал чекитти өздөрү таралган багыт- та, амплитудасына жана фазасына жараша термелүүгө кел- тирүүгө умтулат. Ар бир толкун чөйрөнүн бул чекитинде баш- ка толкундар жок сыяктуу өз амплитудасы менен ал чекит- ти термелүүгө келтирет. Натыйжада каралып жаткан чекит татаал термелүүгө катышып калат.
Биз эң жөнөкөй учур катары когеренттүү толкундар-дын кошулушу менен чөйрөнүн чекиттери кандай тер-мелүүдө болоорун карайбыз. Элестетүү оцой болсун үчүн негизинен 55-а, сүрөттү кайталаган 131-сүрөткө токтоло-лу.
131-сүрөт. Ваинадагы пайда болгон тегерек толкундардыи
интерференциясы.
Бул сүрөттө экинчи толкун булактарынан чыккан те-герек толкундардын өркөчтөрү туташ, ал эми ойдуцдары үзүк сызыктар менен көрсөтүлгөн. Мг чекити өркөч ме-нен өркөчтүн, М2 чекити ойдуц менен ойдуцдун, ал эми М3
чекити өркөч менен өркөчт\н туура келген орунда-рын көрсөтөт (131-а, сүрөт).
Мг жана М2 чекиттеринде термелүүлөр бирдей фазада кезиккендиктен, өркөчтөр дагы көтөрүлүп, ойдундар ан-дан да төрөңдөп, термелүүлөр күчөйт (131-6, сүрөт). На-тыйжалоочу амплитуда кошулуучу термелүүлөрдүн ампли-тудаларынын суМмасына (А = АА + А^) барабар болуп ка-лат.
Тескерисинче, М3 чекитинде термелүүлөр карама-каршы фазада кездешкендиктен (131-е, сүрөт) алар бири-бирин на-чарлатып, ал жерлерде термелүүлөрдүн' болбой калышы дамүмкүн. Ушундай эле кубулушту когеренттүү жарык толкун-А дарынын катталышкан аймактарында (М2л2Аа ~ 129, 130-сүрөттөр) да байкоого болот. Когеренттүү толкундардын бири-бири менен катталышында термелүүлөрдүн күчөшү же начарлашы интерференция деп аталат. Интерференция кубулушунда интерференциялык сүрөт-төлүш байкалат. Эгер 131-сүрөттө көрсөтүлгөн ваннанын алдынан жарык жиберген болсок, биз суунун үстүнөн кара-ганда, өркөчтөр кошулган жерлерде жарык начар өтүп, кө-бүрөөк карарып калса, ойдуңдар кошулган жерде, ойдуң андан да тереңдеп, суунун катмары жукарып, жарык кый-ла күчтүү өтөт. Ал эми ойдуң-өркөчтөр кездешкен жерлер-де суунун калыңдыгы дээрлик өзгөрбөй, жарык да орточо өтөт. Ошентип, интерференциялык сүрөттөлүш, биз карап жаткан учурда, карарган, агарган жана орточо жарык бол-гон кыркалар болуп, туруктуу кармалып турат. Эгер кат-талган толкундар когеренттүү эмес болушса, мисалы, фаза-ларынын айырмасы турактуу болбосо, анда ойдуң-өркөч-төрдүн кошулушу тез өзгөрүп, биз аларды ачык байкай ал-байбыз. Туруктуу сүрөттөлүш болбойт.
Жарык толкундук жаратылышка ээ болгондуктан, кал-ган толкундар сыяктуу эле алар да интерференция кубулу-шун пайда кылууга тийиш.
Кош к\зг\дөн же бипризмадан когерентт\\ толкундардын катталышуу аймактарын алууга болорун карап кеттик. Мын-дай катталуу болгон жерлерде жогоруда белгиленгендей (§37) интерференция кубулушу, аны менен бирге интерференция-лык с\рөттөл\ш пайда болот. Эгерде катталуу болгон аймак-тарды экранга т\ш\ргөн болсок, бири-бири менен алмашып жайланышкан караңгы-жарык тилкелерин байкайбыз. Карацгы жерлер толкундардын бири бирин начарлатып, өч\ргөн аймактарына туура келсе, жарык жерлер бири-би-рин к\чөткөн аймактарга туура келет. Катталышуу аймак- гарынан пайда болгон жарык жерлер, экрандын башка же-'риндеги жарык болгон беттерден кыйла к\чт\\рөөк болуп, 'айырмаланып турат.
Эгер кош к\зг\гө же бипризмага монохроматтык эмес, ак жарык жиберилсе, анда спектрлердин ортосунда ак тил-ке орун алып, анын эки жагында бири-бири менен тыгыз жайланышкан т\ст\\ тилкелер байкалат. Мындай жарык спектрлери жөн\ндө кийинки главада кецири сөз кылабыз.
Жарык толкундары менен болгон интерференция ку-булушун суу бетинде пайда болгон интерференция кубу-лушу менен салыштырып, ал кубулуштардын жалпы ма- цызы бирдей экендигин, тагыраак айтканда, когерентт\\ тол-кундардын өзара катталышынан пайда болоорун ырастоого болот.
9-класс: Физика «______» «201______» -ж
Сабактын темасы § 40. ДИФРАКЦИЯ КУБУЛУШУ
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- Дифракция деп кандай кубулушту айтышын билишет | Натыйжага жете алат Дифракция деп кандай кубулушту айтышын билишсе |
| 2 .Онуктуруучулук | Окуучулар Дифракция кубулушу кандай шартта байкаларын айтып беришет; | Натыйжагажетеалат, эгерокуучу: Дифракция кубулушу кандай шартта байкаларын айтып беришсе |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети | Компетенттуулук баалоо | ||
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет | НК-3 | | |
| Уй тап ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат | НК-2 | | |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. ,,,, тушунушот | НК-1 | ПК-2 ПК-3 | |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1.Дифракция деп кандай кубулушту айтабыз? 2.Дифракция кубулушу кандай шартта байкалат? 3.Жарык толкундары менен байкалган (137-138-сүрөт) диф- ракция кубулуштарына баяндама бергиле | Окуучулар ,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат | | | |
| Тапшырма | 4 мин | § 40 окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат | | | |
Жаны тема
Толкундардын тоскоолдукту айланып (ийилип) өшүшү же анын артында «көлөкө» калтырып, четтери боюнЧа түз сы-зыктуу тарапышы, таралып жаткан толкундардын толкун узундугу менен тоскоол болгон нерсенин өлчөмүнө (чоцдугуна) байланыштуу. Эгер тоскоолдуктун өлчөмү толкун узун-дугуна барабар же андан кичине болсо, анда толкундар нер-селерди айланып же ийилип өтүшөт. 133-сүрөттө мамылар-дын өлчөмү (туурасы) толкундардын толкун узундугуна са-лыштырмалуу кыйла кичине. Эгер нерселердин өлчөмү тол-кун узундугуна салыштырмалуу чоц болсо, анда толкун нерсенин артын көздөй ийилбей, анын чети боюнча түз сы-зыктуу таралат (134-сүрөт).
Толкундардын тоскоолдукту айланып (ийилип) өтүшү дифракция деп аталат. Дифракция кубулушун байкоонун негизги шарты -толкун узундугунан тоскоолдуктун кичине болушу.
Эми бул айтылгандарды элестетүү оцой болсун үчүн
адегенде суу бети боюнча таралган толкундарга кайрылалы. 135-а,А
сүрөттө кичине көзөнөкчөдөн өткөн толкундар анын артын көздөй ийилип
таралып жаткандыгын көрөбүз. Ал эми жолуна көзөнөгү жетишээрлик чоц
тоскоолдукту жай-гаштырсак, көзөнөктүн четинен толкундар түз сызык
боюн-ча гана таралат (135-6, сүрөт). Бул учурда толкундардын ийилип
өтүшү байкалбайт. Ушу сыяктуу эле карацгы бөлмөдө жайгаштырылган
экранга (аралык анчалык чоц эмес) диа-
134-сүрөт. Толкундардын тоскоол-
дуктун чети боюнча түз сызыктуу
таралышы.
135-сүрөт. Көзөнөкчө аркылуу суу бети боюнча таралуучу толкундардын өтүшү.
метри 2-3 см көзөнөкчөдөн жарык түшүрөлү. Экранда жарыктын тегерек ак тагы пайда болот. Аралыкка жа-раша анын өлчөмү бир аз чоц болот. Демек, жарык бул учурда көзөнөкчөдөн түз сызык боюнча таралып өтөт деп айтабыз (136-сү-рөт). Эми көзөнөкчөнүн өл-
136-сүрөт. Толкундардын чоң көзөнөктөн өтүү менен таралышы.
чөмүн мм дин жүздөн бир үлүыгүнө чейин кичирейткен бололу. Анда экранда бири би-рин курчаган ак-кара шакек-челерден турган сүрөттөлүш-тү көрөбүз (137-сүрөт). Ал дифракциялык сүрөттөлүш деп аталат. Шакекчелердин өлчөмү көзөнөкчөгө салыш-тырмалуу кыйла чоц болот. Мындан көзөнөкчөдөн өткөн жарык толкундары туш та-рапты көздөй кецейүү, б. а. ийилүү менен таралат деп ай-табыз. Натыйжада жарык-тын дифракция кубулушу бай-калат.
Эгер жогорку тажрыйбада көзөнөкчө жайгашкан орун-га чачтай ичке зымды жайгаштырган болсок, бул учурда да ак-кара тилкелерден турган (138-сүрөт) дифракциялык сүрөттөлүштү байкаган болобуз. Ак-кара тилкелердин пай-да болушун жарык толкундарынын зымдан ийилип өтүшү менен гана түшүндүрө алабыз. Дифракциялык сүрөттөлүш-төрдүн пайда болушу жогоруда карап өткөн интерферен-ция кубулушу менен түшүндүрүлөт.
9-класс: Физика «______» «201______» -ж
Сабактын темасы §41. ДИФРАКЦИЯЛЫК ТОРЧО ЖАНА ЖАРЫК СПЕКТРИ
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- Дифракциялык торчо жөнүндө билишет | Натыйжага жете алат, эгер окуучу Дифракциялык торчо жөнүндө билишет |
| 2 .Онуктуруучулук | Окуучулар Дифракциялык торчонун жылчыгынан өтүү менен толкун фронту кандайча өзгөрөрүн баяндап беришет;
| Натыйжагажетеалат, эгерокуучу: Дифракциялык торчонун жылчыгынан өтүү менен толкун фронту кандайча өзгөрөрүн баяндап беришет;
|
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети | Компетенттуулук баалоо | ||
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет | НК-3 | | |
| Уй тап ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат | НК-2 | | |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. ,,,, тушунушот | НК-1 | ПК-2 ПК-3 | |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор 1. Дифракциялык торчо деп эмнени айтабыз? 2.140-с\рөттө дифракциялык торчонун жылчыгынан өт\\ ме-нен толкун фронту кандайча өзгөрөр\н баяндап бергиле. 3.Дифракциялык торчодон өткөн толкундардын кандайдыр багыт боюнча бири бирин к\чөт\ш\же начарлатышы эмнеге көзкаранды?
| Окуучулар ,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат | | | |
| Тапшырма | 4 мин | § 41 окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат | | | |
Жаны тема
Дифракция кубулушун байкоо үчүн пайдаланылган ичке зымдын же көзөнөкчөнүн ордуна узатасынан кеткен жыл-чыктарды да алууга болот. Тунук же тунук эмес тегиз беттүү пластинкага атайын кескичтин жардамы менен ар бир мил-лиметрине жүздөгөн тиликтер жасалат. Мындай прибор 108
•ПЫI
I
139-сүрөт. Дифракциялык торчо. Дифракциялык торчонун мезгили. дифракциялык торчо деп аталат (139-а, сүрөт). Азыркы эц жакшы дифракциялык торчонун ар бир миллиметрине 1200гө чейин жылчык туура келет. Бир жылчык менен экинчи жыл-чыктын аралыгы (й=а+&) дифракциялык торчонун мезгили деп аталат (139-6, сүрөт). Дифракциялык торчо-нун кандайдыр жылчыгы-нан жарык толкунунун өтү- шүн карайлы (140-сүрөт). Элестетүү оцой болсун үчүн ал жылчыктын (в) кендигин чоц кылып алалы. Жыл-чыкка туш келген жарык-тын толкун фронту се тегиз-диги болот. Ал тегиздиктин ар бир чекитин экинчи тол- кун булагы деп карап, ки-йинки кандайдыр убакыт моменти үчүн слел толкун фронтун алабыз. Анын эки чети ийилген болот. слелтолкун фронту аркылуу, жогорку ой жүгүртүүлөрдү кайталап, кийинки убакыт моменти үчүн сге2 толкун фронтун табууга болот. Анын эки чети андан да кө-бүрөөк ийилген болот.
Эгерде 141 -сүрөттөгү толкун фронтторун тол-кундардын таралуу багыт-тары, б. а. нурлар менен көрсөтсөк (141-сүрөт), толкундардын жылчык-тан ийилип өтүү багытын жакшы байкай алабыз. Ошентип,
жарык толкун-дары дифракциялык тор-чонун жылчыктарынан өт\п, өзүнун таралуу ба-
гытын өзгөртөт же ийилип өтүүгө аргасыз болушат. Диф-ракция кубулушу байкалат. Катар жайгашкан бир нөче жылчыктан өткөн жарык толкундары бири биринө катта-лышканын 142-сүрөттөн элестетүүгө болот. Мындай катта-лыштар, ар бир жылчык когеренттүү толкун булактары-нын ролун аткаргандыктан, интерференция кубулушунун пайда болушуна алып келет.
Дифракциялык торчонун жылчыктарынан өткөн жарык толкундары дифракцияланып, кандайча дифракциялык сүрөттөлүштөрдү пайда кылаарын карап көрөлү. Дифрак-циялык торчонун мезгили й болсун дейли. Торчого тик багыт менен монохроматтык жарык түшкөн болсун деп эсептейли. Жылчыктан өтүү менен нурлар өз багытын өзгөртөт. Биз »вертикаль
багыт менен
ды карайлы (143-сүрөт). Алардын ичинен 1-жана 3- нурларды бөлүп алалы.
(р бурчу менен таралган бардык нурлар чогултуу-чу линза аркылуу өтүп,
эк-рандын кандайдыр бир че-китинё (Е) топтолгондой кылалы. 1-жана 3-
нур-Е лардын бул чекитке че-
йин жүрүү аралыктары
143-сүрөт. Дифракциялык торчодон
кандайдыр 6иРи биринен МС аралы- катталышы менен интңрференциялык гына аиырмаланат. МС шарттын аткарылышы. аралыгына кандай тол- 110
кун узундугу туура келерине жараша Е чекитинде жарык голкундары бири бирин күчөтөт же начарлатат. Эгерде МС аралыгына бүтүн толкун узундуктары (1, 2, 3....) туу-
Е чекитинде бирдей фазада кезде-"шип, бири бирин күчетөт. Эгер МС аралыгына (0,5; 1,5;
"2,5 ) толкун узундуктары туура келсе, анда ал толкун-
дар Е чекитинде карама-каршы фазада кездешип, бири-бирин начарлатат. Эгер (р бурчу боюнча бардык жылчык-тардан өткөн толкундарды карасак, алардын айрымдары бири-бирин күчөтсө, айрымдары бири-бирин начарлатып (өчүрүп) ак-кара тилкелерди - дифракциялык сүрөттөлүштү пайда кылат. 144-сүрөттө монохроматтык кызыл жарык торчодон өткөндөн кийин экранда байкалган спектрлери көрсөтүлгөн. Анын ортосунда кыйла күчтүү кызыл спектр жайгашып, эки четинде улам
*
жарыгы начарлаган спектр-лер орун алган. Алар кыйшаюу бурчунун чоцоюшу менен байланыштуу болот.
Эгер дифракциялык торчодон ак жарык өтсө, экрандын ортосунда ак жарык орун алып анын эки жагында негизги т\стөрд\ улам кайталаган спектрлер жайгашат (145-с\рөт).
9-класс: Физика «______» «201______» -ж
Сабактын темасы § 43. ТҮСТӨРЖАНА АЛАРДЫН ТОЛКУН УЗУНДУКТАРЫ жана ТҮСТӨР БИЗДИН ТУРМУШУБУЗДА
Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.
Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.
Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.
| Сабактын максаттары | Корсоткучтор | |
| 1.Билим беруучулук | Окуучулар- Эмне \ч\н светофордо кызыл, сары жана жашыл түстөр пай-даланыларын айтып беришет | Натыйжага жете алат, эгер Эмне \ч\н светофордо кызыл, сары жана жашыл түстөр пай-даланыларын айтып беришсе |
| 2 .Онуктуруучулук | Окуучулар Негизги түстөр толкун узундуктары боюнча кандай жайла-нышарын баяндап беришет; | Натыйжагажетеалат, эгерокуучу: Негизги түстөр толкун узундуктары боюнча кандай жайла-нышарын баяндап беришет; |
| 3. Тарбиялык | Турмуштагы мисалдарды угуп жана байкоо менен ойлоо сезимдери калыптанат, таанып-билуу жондому жогорулайт | Натыйжага жете алат, эгер окуучунун:: Мисалдарды кунт коюп угуусу, ойлонуусу терен болуп, кызыгуусу артып, жаныланса. |
Сабактын журушу:
| этап | убакыт | Мугалимдин иш аракети | Окуучунун иш аракети | Компетенттуулук баалоо | ||
| уюштуруу | 3 мин | Класста жагымдуу маанай тузуу, (кыскача кон.жасоо,туш коргонун айттыруу анегдот айтуу жанылык айтуу ж.б.)
| Саламдашат,жагымдуу маанайда сабакка киришет | НК-3 | | |
| Уй тап ыр масын текшеруу | 12 мин | Уй тапшырмасын текшеруу,ал боюнча баалоо | уй тапшырмасын кайталашат суроолорго жооп беришет,оз ара суроо беришет.тапшырманы аткарууга жооптуу болушат | НК-2 | | |
| Жаны теманы тушундуруу | 20 мин | Отулгон теманын негизги элементтерин кайталоо,жана аны жаны темага байланыштыруу мн жаны теманы баштоо Тема боюнча кыскача тушунук беруу,турмуштан мисалдарды келтируу, (Формуласын тушундуруп анализдоо ж.б | Окуучулар ой жугуртуп жооп беришет,турдуу жоопторду айтышат,кайсы жооп тура экенине оздору ынанышат. ,,,, тушунушот | НК-1 | ПК-2 ПК-3 | |
| бышыктоо | 6 мин | Теманы бышыктоочу суроолор Негизги т\стөр толкун узундуктары боюнча кандай жайла-нышат? 2.Бир эле т\ст\ кайра призмадан өткөр\\ менен дагы т\стөргө ажыратууга болобу? 3.Эмне \ч\н светофордо кызыл1.Турдүү түстөрдү өз алдынча ажыратып көрүшүбүз эмнеге бай- ланыштуу экендигин айтып бергиле. 2.Коо (жс ыш) ото кара затка кирет. Алар эмне үчүн капкара? 3.Эмне үчүн жаратылышта кара түстө гүлдөгөн есүмдүктөр дээрлик кездешпейт? 4.Термелүү жана толкун кыймылдарын жалпы жана айырмалап мүнөздөөчү чондуктарды атап бергиле. 5.20 м аралыкка толкундук кыймылдын 5 синусоидасы жай-гашкан. Толук, жарым жаыа чейрек толкун узундуктарын аныктагыла. , сары жана жашыл т\стөр пай-даланылат | Окуучулар ,, жонундо тушунугун айтып берет.тушунбогон жерлерин сурашат | | | |
| Тапшырма | 4 мин | § 43 окуп келуу | Тапшырманы кундолукко жазышат | | | |
Жаны тема
Түстөрдүн белгилуү удаалаштыкта спектрге ажырашы, б. а. призмадан кандайдыр сынуу бурчу менен чыгышы эки баалуу кортундуга алып келген. Биринчиси: ар бир тус белгилуу толкун узундугу менен мунөздөлөт. Бир түскө тиешелүү болгон мындай толкундар, б. а. бирдей толкун узундуктарына ээ болгон толкундар,
биз жогоруда сөз кылган монохроматтык толкундар деп аталат. Толкун узундуктары кызыл нурдан кызгылт-көк нурду көздөй кичирейип, ал эми жыштыктары тескерисин-Ае, чоцоюп отурат. Болжол менен түстөрдүн толкун узудук-тары төмөнкү интервалда жатат:
| Кызыл | - 700 нм. |
| Кызгылт-сары | - 630 нм. |
| Сары | - 590 нм. |
| Жашыл | - 520 нм. |
| Көгүш | - 480 нм. |
| Көк | - 440 нм. |
| Кызгылт-көк | - 420 нм. |
Экинчиси: бир эле зат үчун призманын сынуу көрсөткучу толкун узундугуна көзкаранды экендигин бекемдейт. Тол-кун узундугу кичирейген сайын призманын сынуу корсөтк\ч\
чопоңт. Кыска толкундуу нурлар призманын негизин кездөй кө6\рөөк сынуу менен өт\шөт
Түстөр бизди курчап турган айлана-чөйрөнүн кооздугун пайда кылат. Күн көтөрүлүп калганда асман бизге көгүш болуп, көрүнсө, жайдын күнү жер бети жашыл түбкө боң-луп, өзгөчө кооздукту тартуулайт. Ак карлуу Алатообуз аларга кошумча көрк берип турат.
Жаан-чачын күндөрү булут арасынан чыккан жарык нур-лары жантайып тийген кайсы бир жерде жаа болуп ийилген түстөрдүн ажыралышын, б. а. Асан-Үсөндүн пайда болушун көрөбүз. Ошондой эле кубулушту ачык күндөрү фонтандан ча-чыраган тамчылардан да байкоого болот. Алар жарыктын дисперсиясы менен байланыштуу экендиги күмөн туудурбайт Жарыктын тустөргө ажырашы эмне үчүн биз ар түрдүү тустөрдү көрөрүбүздү түшүңдүрөт. Жер атмосферасынан квгүш нурлар өтүп, бизге келип жеткенде асман көгүш бо-луп көрүнсө, Күн чыгаар жана батаар алдында бизге кел-ген кызыл нурлар үстөмдүк кылгандыктан, кызарып кө-рүнөт. Өсүмдүк, бак-дарактын жалбырактары өзүнө ак жа-рыкты жутуп, жашыл нурларды гана кайра чагылдырат. Кандай нурлар жутулуп, кандай нурлар кайра чагылаары заттардын сапал1ына байланыштуу болот. Кара нерселер бардык нурларды өзүно жутуп, эң аз бөлүгүн гана чагыл-дырат. Биз нерселерди боңо менен аны кайсы бир түстү жу-туучу жана кайра чыгаруучу затка айландырабыз.
Вебинар для учителей
Свидетельство об участии БЕСПЛАТНО!
Полезное для учителя
Реализация образовательных программ осуществляется с применением исключительно электронного обучения и ДОТ
