Суутек жана анын касиеттери, жарытылышта таралышы, алынышы жана колдонулушу

Суутектин мезгилдик системада алган орду, жаратылышта таралышы, алынышы, касиеттери жана колдонулушу

Химия мугалими: Кимсанова Максуда

Менделеевдин мезгилдик системасында алган орду

• Суутек Д.И.Менделеевдин химиялык элементтердин мезгилдик системасынын биринчи мезгилинин химиялык элементи, атомдук номери 1.
• Суутектин монотомдук формасы Ааламдагы эң кеңири таралган химиялык зат болуп саналат, жалпы барион массасынын болжол менен 75% түзөт.
• Белгиси:
• Атомдук массасы: 1,00784 а.
• Ачуучу: Генри Кавендиш
• Кайноо температурасы: -252,9°C
• Электрондук конфигурация: 1s1
• Атомдук номер: 1
• Ван дер Ваальс радиусу: 120 pm

Суутектин жалпы мүнөздөмөсү

• Суутек 1766–жылы Г. Кавендиш тарабынан ачылган.  «Hidrogenium» (гидрогениум)  латын тилинен которгондо «суу пайда кылуучу» деген маанини билдирет, М.В. Ломоносов аны «суутек» деп атаган.
• Суутек Н  (аш)  деген белги менен белгиленет.
• Салыштырмалуу атомдук массасы A(r) = 1,008 (1,0) м.а.б. барабар.
• Бул IА группанын элементи жана бардык бирикмелеринде валенттүүлүгү 1ге барабар.
• Суутектин молекуласы эки атомдон турат Н 2 .
• Суутек абада жана таза кычкылтекте күйөт.

Касиеттери

• Суутек – өңсүз, түссүз, жытсыз газ. Абадан 14,5 эсеге жеңил, кайноо температурасы –252,8  о С, сууда начар эрийт. Электр тогун жакшы өткөрөт. Кээ бир металлдарда балкып эрийт (Pt, Pd, Ni), абада күйөт.
• 2 көлөм суутек H 2  жана 1 көлөм кычкылтек O 2  аралашса, «күркүрөк газ» деген жарылгыч затты пайда кылат.

Жаратылышта таралышы

• Жер катмарында суутек суунун, нефттин, минералдардын жана жандуу организмдин курамында кездешет. Бардык химиялык заттардын 95% өзүнө суутекти кармап жүрөт.
• Эң жеңил газ катары атмосферанын жогорку катмарында космос мейкиндигинин – 63%,
• литосферанын – 0,15%,
• гидросферанын – 4% түзүп турат.

Изотоптору

• Суутек үч изотопту пайда кылат:   – жеңил суутек  (Протий) ,    – оор суутек   (Дейтерий )  и   – өтө оор суутек  (Тритий) .

Изотоптор

• Суутекте 3 табиятта изотобу бар. Алар  1 H,  2 H жана  3 H.
• Башка, абдан туруксуз ядро ( 4 H- 7 H) лабораторияда жасалган.

• 1 Н 99,98% ашык табылган суутек изотобу. Бул изотоптун ядросунда бир эле протон бар үчүн, аны протий деп аташат, бирок бул ат анда-санда колдонулат.

• Суутек жалгыз элемент аркандай изотоп аттары менен. D жана T символдор  2 Н жана  3 Н ордуна колдонулат.

Химиялык касиеттери

• Суутек металлдар менен реакциялашып, гидриддерди пайда кылууда өзүн окистендиргич катары, ал эми металл эместер менен аракеттенишкенде өзүн калыбына келтиргич катары алып жүрөт. Ысытканда металлдарды оксиддеринен калыбына келтирет.
• Жездин оксидинин (II) суутек менен калыбына келиши.
• Суутек металл эместерден күкүрт, хлор, иод жана азот менен реакцияга кирет:  .

Гидриддер

• Суутек суунун – H 2 O, күкүрттүү суутектин – H 2 S, галоген суутектердин – HCl, HBr, HF, HJ, аммиактын – NH 3 , метандын – CH 4 , фосфиндин – PH 3 , металлдардын гидриддеринин –NaH, CaH 2  курамдарына кирет.
• Суутек бардык кислоталардын да курамдарында болот.
• Суутектин эң негизги бирикмеси суу болуп эсептелет.

Суутектик бирикмелер

Металлдардын суутектик бирикмелери

Металл эместердин суутектик бирикмелери

Алынышы

• Лабораторияда суутек металлдар менен кислотанын өз ара аракеттенишүүсүнөн алынат:
• Zn + 2HCl   ZnCl 2  + H 2 ↑ .
• Өнөр жайда суутек метандан алынат:

Суутекти метандан алуу

суутек

Катуу көмүртек

Металл

Колдонулушу

• Суутек аэростаттарды, зонддорду толтурууда, калыбына келтиргич катары сейрек кездешүүчү өтө таза металлдарды молибденди, вольфрамды (Мо,W) алууда, ширетүү жана ысытуу иштеринде колдонулат.

• Суутек NH 3  – аммиакты, HCl – хлордуу суутекти жана CH 3 OH – метанолду алууда сырье катары да колдонулат .