Способность (Жөндөмдүүлүк)

Способности

План.

1. Понятие о способностях.

2. Задатки как природные предпосылки развития способностей.

3. Структура способностей. Виды способностей.

4. Развитие способностей.

5. Способности и личность.

«Гений – это неспособность ничего не делать».

                                                                      Дюбо

Понятие о способностях

Когда мы пытаемся понять и объяснить, почему разные люди, обстоятельствами жизни поставленные в одинаковые или примерно одинаковые условия, достигают разных успехов, мы обращаемся к понятию способности, полагая, что разницу в успехах можно вполне удовлетворительно объяснить ими. Это же понятие используется нами тогда, когда нужно осознать, в силу чего одни люди быстрее и лучше, чем другие, усваивают знания, умения и навыки.

Что же такое способности?

Значительный вклад в разработку общей теории способностей внес отечественный ученый Б.М.Теплов. В понятии «способности», по его мысли, заключены три идеи. «Во-первых, под способностями разумеются индивидуально-психологические особенности, отличающие одного человека от другого… Во-вторых, способностями называют не всякие вообще индивидуальные особенности, а лишь такие, которые имеют отношение к успешности выполнения какой-либо деятельности или многих деятельностей… В-третьих, понятие «способность» не сводится к тем знаниям, навыкам или умениям, которые уже выработаны у данного человека». Борис Михайлович Теплов научный руководитель лаборатории «Психофизиология индивидуальных различий»

На основании вышесказанного можно вывести следующее определение.

Способности – это такие индивидуально-психологические особенности человека, которые отвечают требованиям данной деятельности и являются условием ее успешности выполнения.

Как отмечает А.В.Петровский, по отношению к навыкам, умениям и знаниям человека способности выступают как некоторая возможность. Он проводит аналогию с брошенным в землю зерном, превращение которого в колос возможно лишь при многих условиях, благоприятствующих его развитию. Способность – лишь возможность определенного освоения знаний, умений и навыков, а станет ли она действительностью, зависит от многих условий. Так, например, выявившиеся у ребенка математические способности ни в коей мере не являются гарантией того, что ребенок станет великим математиком. Без соответствующих условий (специальное обучение, творчески работающие педагоги, возможности семьи и т.д.) способности заглохнут, так и не развившись. Показательной может быть история жизни Альберта Эйнштейна, который в средней школе был весьма заурядным учеником.

Способности проявляются и развиваются в деятельности. Нельзя говорить о способностях человека к рисунку, если его не пытались обучать рисовать, если он не приобрел никаких навыков, для изобразительной деятельности. Только в процессе специального обучения рисунку и живописи может выясниться, есть ли у обучающегося способности. Это обнаруживается в том, насколько быстро и легко он усваивает приемы работы, цветовые отношения, научается видеть прекрасное в окружающем мире.

Способности, считал Б.М.Теплов, не могут существовать иначе, как в постоянном процессе развития. Способность, которая не развивается, которой на практике человек перестает пользоваться, со временем теряется. Только благодаря постоянным упражнениям, связанным с систематическими занятиями, мы поддерживаем у себя и развиваем дальше соответствующие способности.

Успешность выполнения любой деятельности зависит не от одной какой-либо одной, а от сочетания различных способностей, причем это сочетание, дающее один и тот же результат, может быть обеспечено различными способами. При отсутствии необходимых задатков к развитию одних способностей их дефицит может быть восполнен за счет более сильного развития других. «Одной из важнейших особенностей психики человека, - писал Б.М.Теплов, - является возможность чрезвычайно широкой компенсации одних свойств другими, вследствие чего относительная слабость какой-нибудь одной способности вовсе не исключает возможности успешного выполнения даже такой деятельности, которая наиболее тесно связана с этой способностью. Недостающая способность может быть в очень широких пределах компенсирована другими, высокоразвитыми у данного человека»

Показателями способностей в процессе их развития могут служить темп, легкость усвоения и быстрота продвижения в той или иной области человеческой деятельности.

Задатки как природные предпосылки развития способностей

Природа человеческих способностей до сих пор вызывает достаточно бурные споры среди ученых.

Одна из господствующих точек зрения, ведущая свою историю еще от Платона, утверждает, что способности биологически обусловлены и их проявление целиком зависит от унаследованного фонда. Обучение и воспитание может лишь изменять скорость их появления, но они всегда проявятся тем или иным образом. В качестве доказательства врожденности способностей обычно указывают на факты индивидуальных различий, проявляющихся в детском возрасте, когда воздействие обучения и воспитания еще не могло быть определяющим. Так, например, музыкальная одаренность Моцарта обнаружилась в 3 года, Гайдна – в 4.

Представители другой крайней точки зрения считают, что особенности психики целиком определяются качеством воспитания и обучения. Сторонники данного направления ссылаются на случаи, когда дети самых отсталых и примитивных племен, получив соответствующее обучение, ничем не отличались от образованных европейцев. Доказательства представляют также факты массового развития некоторых специальных способностей у условиях определенных культур (например, звуковысотный слух у вьетнамцев).

Однако, при наличии разных подходов к природе способностей, психология не отрицает врожденность особенностей строения мозга, которые могут оказаться условиями успешного выполнения деятельности. Эти врожденные анатомо-физиологические особенности строения мозга, органов чувств и движения, составляющие природную основу развития способностей, называют задатками.

К задаткам относятся некоторые особенности зрительного и слухового анализаторов, типологические свойства нервной системы, от которых зависит быстрота образования временных нервных связей, их прочность, сила сосредоточенного внимания, выносливость нервной системы, умственная работоспособность .В качестве задатков следует рассматривать также уровень развития и соотношения первой и второй сигнальных систем.

И.П.Павлов различал три человеческих типа высшей нервной деятельности:

- художественный тип (с относительным преобладанием первой сигнальной системы): для таких людей характерна яркость непосредственных впечатлений, образность восприятия и памяти, богатство и живость воображения, эмоциональность;

- мыслительный тип (с относительным преобладанием второй сигнальной системы): люди склонны к анализу и систематизации, к обобщенному, абстрактному мышлению;

- средний тип (равное представительство обеих систем): представители такого типа сочетают в себе черты художественного и мыслительного типов, что является предпосылкой проявлений способностей в разных сферах человеческого знания.

Но задатки – лишь предпосылки развития способностей, они являются одним, хоть и очень важным, из условий развития и формирования способностей. Если человек с самыми хорошими задатками не будет заниматься соответствующей деятельностью, способности у него не разовьются. Например, абсолютный слух как способность не существует у ребенка до того, как он впервые стал перед задачей узнавать высоту звука. До этого существовал только задаток как анатомо-физиологический факт. И тонкий музыкальный слух может быть нереализованным, если человек не будет специально заниматься музыкой.

Многозначность задатков. Задатки неспецифичны по отношению к конкретному содержанию и конкретным формам деятельности, они многозначны: на основе одних и тех же задатков могут развиваться различные способности в зависимости от характера требований, предъявляемых деятельностью. Так, человек, обладающий хорошим слухом и чувством ритма, может быть музыкальным исполнителем, дирижером, танцором, певцом, музыкальным критиком, педагогом, композитором и т.д.

   Р.С.Немов наряду с природными задатками рассматривает и социальные (приобретенные). Он дает им следующее объяснение: всякие способности в процессе своего развития проходят ряд этапов, и для того, чтобы некоторая способность поднялась в своем развитии на более высокий уровень, необходимо, чтобы она была достаточно оформлена на предыдущем уровне. Этот последний по отношению к более высокому уровню развития выступает в виде своеобразного задатка. Например, для того чтобы хорошо усвоить высшую математику, надо обязательно знать элементарную, и эти знания по отношению к высшим математическим способностям выступают в качестве задатка.  

54. Структура способностей. Виды способностей

Деятельность (спортивная, педагогическая, музыкальная и т.п.), которой овладевает человек, предъявляет высокие требования к его психологическим качествам (особенностям интеллекта, эмоционально-волевой сфере, сенсомоторике). Этим требованиям не может удовлетворить одно какое-либо качество, даже если оно достигло очень высокого уровня развития. Способности представляют собой совокупность психических качеств, имеющих сложную структуру.

Структура совокупности психических качеств, которая выступает как способность, в конечном счете определяется требованиями конкретной деятельности и является различной для разных видов деятельности.

Так, структура математических способностей, по имеющимся данным, включает ряд частных способностей: способность к обобщению математического материала, способность к свертыванию процесса математического рассуждения и соответствующих математических действий, Гибкость мыслительных процессов при решении математических задач и др. Структура литературных способностей предполагает высокий уровень развития эстетических чувств, наличие наглядных образов памяти, чувство языка, богатую фантазию и др.

Среди свойств и особенностей личности, образующих структуру конкретных способностей, некоторые занимают ведущее положение, некоторые – вспомогательное. Так, в структуре педагогических способностей ведущими качествами будут педагогический такт, наблюдательность, любовь к детям, потребность в передаче знаний и т.д. К вспомогательным качествам относятся: артистичность, чувство юмора и др. Очевидно, что и ведущие, и вспомогательные компоненты педагогических способностей образуют единство, обеспечивающие успешность обучения и воспитания и вместе с тем его индивидуализацию, связанную с личностью педагога и ее особенностями.

Виды способностей. В психологии существует несколько классификаций способностей человека. Рассмотрим наиболее известные из них.

Общие и специальные способности. Общие способности включают те, которыми определяются успехи человека в самых различных видах деятельности. К ним, например, относятся умственные способности, тонкость и точность ручных движений, развитая память, совершенная речь и ряд других. Специальные способности определяют успехи человека в специфических видах деятельности, для осуществления которых необходимы задатки особого рода и их развития. К таким способностям можно отнести музыкальные, математические, лингвистические, технические, литературные, художественно-творческие, спортивные и ряд других. Наличие у человека общих способностей не исключает развития специальных и наоборот. Нередко общие и специальные способности сосуществуют, взаимно дополняя и обогащая друг друга.

Теоретические и практические способности отличаются тем, что первые предопределяют склонность человека к абстрактно-теоретическим размышлениям, а вторые – к конкретным, практическим действиям. Такие способности в отличие от общих и специальных, напротив, чаще не сочетаются друг с другом, вместе встречаясь только у одаренных, разносторонне талантливых людей.

Учебные и творческие способности отличаются друг от друга тем, что первые определяют успешность обучения и воспитания, усвоения человеком знаний, умений, навыков, формирования качеств личности, в то время как вторые – создание предметов материальной и духовной культуры, производство новых идей, открытий и изобретений, словом – индивидуальное творчество в различных областях человеческой деятельности.

Развитие способностей

Как уже отмечалось ранее, способность есть понятие динамическое – существует только в движении, только в развитии.

Развитие способностей совершается по спирали: реализация возможностей, которые представляет способность одного уровня, открывает новые возможности для дальнейшего развития, для развития способностей более высокого уровня (С.Л.Рубинштейн).

Выделяют два уровня развития способностей: репродуктивный и творческий. Человек, находящийся на первом уровне развития способностей, обнаруживает высокую способность овладевать умением, усваивать знания, овладевать деятельностью и осуществлять ее по образцу. На втором уровне развития способностей человек создает новое, оригинальное.

В процессе овладения знаниями и умениями, в процессе деятельности человек «переходит» с одного уровня на другой. Как известно, даже очень одаренные люди начинали с подражания, а затем, только по мере приобретения опыта, проявляли творчество.

В вопросе о структуре способностей говорилось о том, что не отдельные способности как таковые непосредственно определяют возможность успешного выполнения какой-либо деятельности, а лишь их своеобразное сочетание. Но отдельные способности не просто сосуществуют друг с другом, но и взаимодействуют между собой, оказывают влияние друг на друга. В зависимости от наличия и степени развития других способностей, входящих в комплекс, каждая их них приобретает иной характер. Сочетание различных высокоразвитых способностей называют одаренностью, и эта характеристика относится к человеку, способному ко многим различным видам деятельности. Одаренных людей отличает прежде всего, внимательность, собранность, постоянная готовность к деятельности; им свойственная настойчивость в достижении цели, неуемная потребность трудиться, а также интеллект, превышающий средний уровень.

Проблема одаренности – это прежде всего качественная проблема (С.Л.Рубинштейн). Первый, основной вопрос – каковы способности человека, к чему у него способности и в чем их качественное своеобразие. Но эта качественная проблема имеет и свой количественный аспект.

  Высокая ступень развития способностей называется талантом.

Слово «талант» впервые встречается в Библии, где имеет значение меры серебра, которую ленивый раб получил от господина на время его отсутствия и предпочел зарыть в землю вместо того, чтобы пустить в оборот и получить прибыль (отсюда и поговорка «зарыть талант в землю»).

Талантливые люди способны решать в какой-то области знаний или практики сложные теоретичесие и практические задачи, способны создавать материальные или духовные ценности, отличающиеся новизной и имеющие прогрессивное значение. Талант может проявляться в любой человеческой деятельности, а не только в области науки или искусства. Талантливым может быть и лечащий врач, и учитель, и аграрий, и летчик, и др.

Наивысшая степень проявления творческих сил человека называется гениальностью. Это создание качественно новых творений, открывающих новую эру в развитии культуры, науки, практики. Так, А.С.Пушкин создал произведения, с появлением которых начинается новая эпоха в развитии русской литературы и русского литературного языка. Такого триумфа за всю пятитысячную историю цивилизации достигли не более 400 человек. Высокий уровень одаренности, который характеризует гения, неизбежно связан с незаурядностью в различных областях деятельности. Среди гениев, добившихся подобного универсализма, можно назвать Аристотеля, Леонардо да Винчи, Р.Декарта, М.В.Ломоносова. Например, М.В.Ломоносов достиг выдающихся результатов в различных областях знаний: химии, астрономии, математике и в то же время был художником, литератором, языковедом.

Способности и личность

 Способности не могут рассматриваться вне личности. Развитие способностей и развитие личности – взаимообусловленные процессы. Именно на это обращают внимание психологи, подчеркивая, что «развитие способности дает не только практический эффект, повышая качество деятельности, но и личностный эффект удовлетворения от ее процесса, который, выступая подкреплением, оказывается, в свою очередь, условием способности» (К.А.Абульханова-Славская).

Успех или неуспех в значимой для человека деятельности влияет на развитие его личности, формирует его личностное достоинство.

Страстное отношение к делу способствует концентрированности всех познавательных, творческих, эмоциональных и волевых сил. Как правило, у людей, которых мы называем талантливыми, способности к той или иной деятельности всегда сочетаются с трудолюбием. Великий ученый А.Эйнштейн как-то сказал в шутливой форме, что он добился успехов только потому, что его отличало «упрямство мула и страшное любопытство».

Развитие способностей человек тесно связано с развитием интересов. Интерес как индивидуальная особенность личности охватывает всю психику человека. Именно интересами в значительной степени определяются многие черты его характера и обуславливается развитие его способностей.

Интерес проявляется в склонности человека к деятельности, по преимуществу связанной с предметом интереса, в постоянном переживании приятных чувств, вызываемых этим предметом, а также в склонности к постоянным разговорам об этом предмете и о делах, связанных с ним.

Склонность выражается в том, что человек по собственному желанию усиленно и постоянно занимается определенным видом деятельности, предпочитает ее другим, связывает с данной деятельностью свои жизненные планы. Большинство исследователей, занимавшихся этой проблемой, определяют склонность как направленность на соответствующую деятельность или потребность в деятельности (Н.С.Лейтес, А.Г.Ковалев, В.Н.Мясищев, А.В.Петровский, С.Л.Рубинштейн, Б.М.Теплов, Г.Н.Щукина и др.).

Развитие способностей прежде всего связано с активным положительным отношением к соответствующей деятельности, интересом к ней, склонностью заниматься ею, нередко переходящей в страстную увлеченность. Интересы и склонности к определенной деятельности развиваются обычно в единстве с развитием способностей к ней.

Закономерности развития способностей

Этапы формирования способностей.

Любые задатки, прежде чем превратиться в способности, должны пройти большой путь развития. Для многих человеческих способностей это развитие начинается с первых дней жизни и, если человек продолжает заниматься теми видами деятельности, в которых соответствующие способности развиваются, не прекращается до конца. В процессе развития способностей можно выделить ряд этапов.

Первичный этап в развитии способности связан с созреванием необходимых для нее органических структур или с формированием на их основе нужных функциональных органов. Он обычно относится к дошкольному детству, охватывающему период жизни ребенка от рождения до 6 –7 лет. Здесь происходит совершенствование работы всех анализаторов, развитие и функциональная дифференциация отдельных участков коры головного мозга, связей между ними и органов движения, прежде всего рук. Это создает благоприятные условия для начала формирования и развития у ребенка общих способностей, определенный уровень которых выступает в качестве предпосылки (задатков) для последующего развития специальных способностей.

Становление специальных способностей активно начинается уже в дошкольном детстве и ускоренными темпами продолжается в школе, особенно в младших и средних классах. Поначалу развитию этих способностей помогают различного рода игры детей, затем существенное влияние на них начинает оказывать учебная и трудовая деятельность. В играх детей первоначальный толчок к развитию получают многие двигательные, конструкторские, организаторские, художественно-изобразительные , иные творческие способности. Занятия различными видами творческих игр в дошкольном детстве приобретают особое значение для формирования специальных способностей у детей.

Требования к деятельности, развивающей способности человека

В психологии выделяют основные требования, которые предъявляются к деятельности, развивающей способности человека. Эти требования следующие:

1. Творческий характер деятельности. Если деятельность ребенка носит творческий, нерутинный характер, то она постоянно заставляет его думать и сама по себе становится достаточно привлекательным делом как средство проверки и развития способностей.

2. Оптимальный уровень трудности. Если выполняемая деятельность находится в зоне оптимальной трудности, т.е. на пределе возможностей ребенка, то она ведет за собой развитие его способностей, реализуя то, что Л.С.Выготский называл зоной потенциального развития. Деятельность, не находящаяся в пределах этой зоны, гораздо в меньшей степени ведет за собой развитие способностей. Если она слишком проста, то обеспечивает лишь реализацию уже имеющихся способностей; если же она чрезмерно сложна, то становится невыполнимой и, следовательно, также не приводит к формированию новых умений и навыков.

3. Должная мотивация и обеспечение положительного эмоционального настроя в ходе и по окончании выполнения деятельности. Поддержание интереса к деятельности через стимулирующую мотивацию означает превращение цели соответствующей деятельности в актуальную потребность человека. В русле теории социального научения особо подчеркивается то обстоятельство, что для приобретения и закрепления у человека новых форм поведения необходимо научение, а оно без соответствующего подкрепления не происходит. Становление и развитие способностей – это тоже результат научения, и чем сильнее подкрепление, тем быстрее будет идти развитие.

Сензитивные периоды развития специальных способностей

Развитие специальных способностей является сложным и длительным процессом. Для разных специальных способностей характерно неодинаковое время их выявления.

Ранее прочих проявляются дарования в области искусств, и прежде всего в музыке. Установлено, что в возрасте до 5 лет развитие музыкальных способностей происходит наиболее благоприятно, так как именно в это время формируются музыкальный слух и музыкальная память ребенка. Примерами ранней музыкальной одаренности могут служить В.А.Моцарт, обнаруживший незаурядные способности уже в 3 года, Ф.Й.Гайдн – в 4 года, Я.Л.Ф.Мендельсон – в 5 лет, С.С.Прокофьев – в 8 лет. Несколько позже проявляются способности к живописи и скульптуре: у С.Рафаэля – в 8 лет, у Б.Микеланджело – в 13 лет, А.Дюрера – в 15 лет.

Технические способности выявляются, как правило, позднее, чем способности в области искусств. Это объясняется тем, что техническая деятельность, техническое изобретательство требуют весьма высокого развития высших психических функций, прежде всего мышления, которое формируется в более позднем возрасте – подростковом. Однако, знаменитый Паскаль осуществил техническое изобретение уже в 9 лет, но это одно из редких исключений. Вместе с тем элементарные технические способности могут проявляться у детей уже и в 9-11 лет.

В области научного творчества способности выявляются существенно позднее, чем в других сферах деятельности, как правило после 20 лет. При этом раньше других обнаруживаются математические способности.

Необходимо помнить, что любые творческие способности сами по себе не превращаются в творческие свершения. Для того чтобы получить результат, необходимы знания и опыт, труд и терпение, воля и желание, нужна мощная мотивационная основа творчества.

Вопросы и задания для самоконтроля

1. Назовите основные идеи Б.М.Теплова, которые легли в основу определения способностей.

2. Какие характерные закономерности проявления способностей вы знаете?

3. В чем заключается компенсация способностей?

4. Назовите основные подходы к природе способностей.

5. Объясните многозначность задатков.

6. Что собой представляет структура способностей? Какие качества входят в структуру способностей?

7. Подберите примеры, иллюстрирующие виды способностей.

8. Определите взаимосвязь способностей и личности.

9. * 1) Попытайтесь найти ответы на «вечные» вопросы.

А. Талант владеет человеком или человек – талантом? (Ф.М.Достоевский).

Б. В семье растут два ребенка. У одного есть способности к музыке (рисованию. Математике и т.п.), а у другого – нет. Почему?

      2) Разработайте структуру педагогических способностей.

Литература

1. Елисеев О.П. Практикум по психологии личности. СПб., 2001. С. 385- 480.

2. Лейтес Н.С. Способности и одаренность в детские годы. М., 1984.

3. Лейтес Н.С. Умственные способности и возраст. М., 1971.

4. Одаренные дети. М., 1991.

5. Способности и склонности. Комплексные исследования. М., 1989.

6. Теплов Б.М. Избранные труды: В 2 т. М., 1985. Т. 1. С. 15-41.

7. Хеллер К.А., Перлет К., Спервальд В. Лонгитюдное исследование одаренности // Вопросы психологии. 1991. № 2. С. 120-127.

Жөндөмдүүлүк

План.

1. Жөндөмдүүлүктөр жөнүндө түшүнүк.

2. Жөндөмдүүлүктөрдү өнүктүрүүнүн табигый өбөлгөлөрү катары ийилүүлөр.

3. Жөндөмдүүлүктөрдүн түзүлүшү. Жөндөмдүүлүктөрдүн түрлөрү.

4. Жөндөмдүүлүктөрдү өнүктүрүү.

5. Жөндөмдүүлүк жана инсандык.

"Гений - эч нерсе кыла албоо."

                                                                      dubos

Жөндөмдүүлүктөр жөнүндө түшүнүк

менен бирдей шарттарда жайгашкан ар кандай адамдар эмне үчүн ар кандай ийгиликтерге жетишерин түшүнүүгө жана түшүндүрүүгө аракет кылганда , биз ийгиликтин айырмасын канааттандырарлык түрдө түшүндүрүүгө болот деп ишенип, жөндөмдүүлүк түшүнүгүнө кайрылабыз. алар. Эмне үчүн кээ бир адамдар билимге, көндүмгө жана жөндөмгө башкаларга караганда тезирээк жана жакшыраак ээ болуп жатканын түшүнүү керек болгондо, ошол эле түшүнүк биз тарабынан колдонулат.

жөндөмдөр деген эмне?

Б.М.Теплов чоң салым кошкон . «Жөндөмдүүлүк» түшүнүгүндө анын ою боюнча үч идея бар. «Биринчиден, жөндөмдүүлүк деп бир адамды экинчи адамдан айырмалап турган индивидуалдык психологиялык өзгөчөлүктөр түшүнүлөт... Экинчиден, бардык индивидуалдык мүнөздөмөлөр жөндөмдүүлүк деп аталбастан, кандайдыр бир иш-аракеттин же көптөгөн иш-аракеттерди аткаруунун ийгилиги менен байланыштуу болгондор гана... Үчүнчүдөн. , «жөндөмдүүлүк» түшүнүгү тигил же бул адам тарабынан буга чейин калыптанган билимдер, көндүмдөр же жөндөмдөр менен эле чектелбейт. Борис Михайлович Теплов «Жекече айырмачылыктардын психофизиологиясы» лабораториясынын илимий директору.

Жогоруда айтылгандардын негизинде төмөнкү аныктаманы чыгарууга болот.

Жөндөмдүүлүк – бул ишмердүүлүктүн талаптарына жооп берген жана аны ийгиликтүү ишке ашыруунун шарты болуп саналган адамдын жеке психологиялык өзгөчөлүктөрү .

А.В.Петровский белгилегендей , адамдын жөндөмүнө, жөндөмүнө жана билимине карата жөндөмдүүлүк кандайдыр бир мүмкүнчүлүк катары аракеттенет . Ал жерге ыргытылган данга окшоштуруп, анын башакка айланышы анын өнүгүшүнө ыңгайлуу көптөгөн шарттарда гана мүмкүн болот. Жөндөмдүүлүк – бул билимди, көндүмдөрдү белгилүү бир өздөштүрүү мүмкүнчүлүгү гана жана анын ишке ашуусу көп шарттардан көз каранды. Демек, мисалы, балада ачылган математикалык жөндөмдүүлүктөр баланын улуу математик болоруна эч кандай кепилдик боло албайт. Тийиштүү шарттар болбосо (атайын билим берүү, чыгармачыл мугалимдер, үй-бүлөлүк Жөндөмдүүлүк ж . Алберт Эйнштейндин өмүр баяны, орто мектепте абдан жөнөкөй студент болгон, бул көрсөткүч болушу мүмкүн.

Жөндөмдүүлүктөр активдүүлүктө көрүнүп, өнүгөт . Адамды сүрөт тартууга үйрөтүүгө аракет кылбаса, сүрөт тартуу чеберчилигине ээ болбосо, анын сүрөт тартуу жөндөмдүүлүгү жөнүндө сөз кылуу мүмкүн эмес. Сүрөт тартуу жана живопись боюнча атайын окуу процессинде гана окуучунун жөндөмү бар же жок экенин билүүгө болот. Бул анын эмгектин ыкмаларын, түс мамилелерин канчалык тез жана оңой өздөштүрүүсүнөн, курчап турган дүйнөдөгү сулуулукту көрүүгө үйрөнгөндөн көрүнөт.

Жөндөмдүүлүктөр, Б.М.Теплов , тынымсыз өнүгүү процессинен башка жол менен болушу мүмкүн эмес деп эсептеген. Өнүгүү, адам иш жүзүндө колдонууну токтоткон жөндөм убакыттын өтүшү менен жоголот. Системалык изилдөөлөр менен байланышкан тынымсыз көнүгүү аркылуу гана биз тиешелүү жөндөмдөрдү сактап, андан ары өнүктүрөбүз.

Ар кандай иштин ийгилиги эч кимден көз каранды эмес, ар кандай жөндөмдүүлүктөрдүн айкалышынан көз каранды жана бирдей натыйжа берген бул айкалыштыруу ар кандай жолдор менен камсыздалышы мүмкүн. Кээ бир жөндөмдүүлүктөрдү өнүктүрүү үчүн зарыл болгон ыктар жок болгон учурда, алардын жетишсиздигин башкалардын күчтүүрөөк өнүктүрүү менен толуктаса болот. «Адамдын психикасынын эң маанилүү өзгөчөлүктөрүнүн бири, - деп жазган Б.М.Теплов , - кээ бир касиеттердин башкалары тарабынан өтө кеңири компенсацияланышы мүмкүн, мунун натыйжасында кандайдыр бир жөндөмдүн салыштырмалуу алсыздыгы таптакыр жокко чыгарбайт. бул жөндөмдүүлүк менен эң тыгыз байланышта болгон мындай ишти ийгиликтүү аткаруу мүмкүнчүлүгү. Жок болгон жөндөмдүүлүктү бир адамда жогору өнүккөн башкалар өтө кеңири диапазондо компенсациялоого болот.

Алардын өнүгүү процессинде жөндөмдүүлүктөрдүн көрсөткүчтөрү адам ишмердүүлүгүнүн белгилүү бир чөйрөсүндө темп, ассимиляциянын жеңилдиги жана илгерилөө ылдамдыгы болушу мүмкүн.

Жөндөмдүүлүктөрдү өнүктүрүүнүн табигый өбөлгөлөрү катары ийкемдүүлүк

Адамдын жөндөмдүүлүктөрүнүн табияты илимпоздор арасында дагы эле кызуу талаш-тартыштарды жаратат.

Тарыхын Платонго алып баруучу үстөмдүк кылган көз караштардын бири, жөндөмдөр биологиялык жактан аныкталат жана алардын көрүнүшү толугу менен тукум кууган фондго көз каранды деп ырастайт. Окутуу жана тарбиялоо алардын сырткы көрүнүшүнүн ылдамдыгын гана өзгөртө алат, бирок алар ар дайым тигил же бул жол менен өзүн көрсөтөт. Тубаса жөндөмдөрдүн далили катары алар, адатта, тарбиялоонун жана тарбиялоонун таасири али чечүүчү боло албаган бала кезинде байкалган индивидуалдык айырмачылыктардын фактыларын көрсөтүшөт. Мисалы, Моцарттын музыкалык таланты 3 жашында, Гайдн 4 жашында ачылган.

Башка экстремалдык көз караштын өкүлдөрү психиканын өзгөчөлүктөрү толугу менен билим берүүнүн жана окутуунун сапаты менен аныкталат деп эсептешет. Бул багыттын жактоочулары эң артта калган жана примитивдүү уруулардын балдары тиешелүү билим алып, билимдүү европалыктардан эч кандай айырмаланбаган учурларга кайрылышат. Далилдер ошондой эле белгилүү бир маданияттын шарттарында белгилүү бир өзгөчө жөндөмдөрдүн массалык түрдө өнүгүү фактыларын көрсөтөт (мисалы, вьетнамдыктардын арасында үн угуу).

Бирок, жөндөмдөрдүн табиятына ар кандай мамиле болгон учурда, психология мээнин түзүлүшүнүн тубаса өзгөчөлүктөрүн танбайт, бул иш-аракеттерди ийгиликтүү аткаруу үчүн шарттар болушу мүмкүн . Мээнин, сезүү органдарынын жана кыймылынын түзүлүшүнүн бул тубаса анатомиялык жана физиологиялык өзгөчөлүктөрү, жөндөмдүүлүктөрдүн өнүгүшүнүн табигый негизин түзүүчү ийкемдүүлүк деп аталат.

Ийилдиктерге көрүү жана угуу анализаторлорунун кээ бир өзгөчөлүктөрү, нерв системасынын типологиялык касиеттери кирет, алардан убактылуу нерв байланыштарынын пайда болуу ылдамдыгы, алардын күчү, топтолгон көңүл буруунун күчү, нерв системасынын чыдамкайлыгы, акыл-эс жөндөмдүүлүгү көз каранды. Эңкейиш катары, биринчи жана экинчи сигнал системаларынын өнүгүү деңгээлин жана катышын да эске алуу керек.

И.П.Павлов адамдын жогорку нерв ишинин үч түрүн бөлүп көрсөткөн:

- көркөм түрү (биринчи сигнал системасынын салыштырмалуу басымдуулук кылуусу менен) : мындай адамдарга дароо элестердин жарыктыгы, кабылдоо жана эс тутумунун образдуулугу, элестүүлүгүнүн байлыгы жана жандуулугу, эмоционалдуулугу менен мүнөздөлөт;

- ой жүгүртүү түрү (экинчи сигнал системасы салыштырмалуу басымдуулук менен) : адамдар талдоо жана системалаштыруу, жалпылоо, абстракттуу ой жүгүртүүгө жакын;

- орто түрү (эки системанын бирдей чагылдырылышы): бул типтеги өкүлдөр көркөм жана психикалык типтердин өзгөчөлүктөрүн айкалыштырат, бул адамдын билиминин ар кандай чөйрөлөрүндөгү жөндөмдүүлүктөрдүн көрүнүшүнүн зарыл шарты.

Бирок ийкемдүүлүк жөндөмдүүлүктөрдү өнүктүрүүнүн өбөлгөлөрү гана , алар жөндөмдүүлүктөрдү өнүктүрүү жана калыптандыруу үчүн абдан маанилүү шарттардын бири болуп саналат. Мүмкүнчүлүгү мыкты адам тийиштүү иштер менен алектенбесе, анын жөндөмдүүлүгү өнүкпөйт. Мисалы, абсолюттук бийиктик бала биринчи жолу үндүн бийиктигин таануу милдетине туш болгонго чейин жок. Буга чейин анатомиялык жана физиологиялык факт катары кен гана болгон. Ал эми музыкага болгон тымызын кулак адам музыканы атайын окубаса, ишке ашпай калышы мүмкүн.

Тапшырмалардын так эместиги. Ийилдиктер иштин спецификалык мазмунуна жана конкреттүү формаларына карата спецификалык эмес, алар эки ача мааниге ээ: бир эле ыктоолордун негизинде иш-аракет тарабынан коюлган талаптардын мүнөзүнө жараша ар кандай жөндөмдөр өнүгө алат. Демек, кулагы жакшы, ыргак сезими бар адам музыкалык аткаруучу, дирижер, бийчи, ырчы, музыка сынчысы, мугалим, композитор ж.б.

   Р.С.Немов табигый ыктар менен бирге социалдык (салып алынган) деп да эсептейт. Ал аларга төмөнкүдөй түшүндүрмө берет: бардык жөндөмдөр өзүнүн өнүгүү процессинде бир катар этаптарды басып өтөт жана кандайдыр бир жөндөмдүүлүк өзүнүн өнүгүшүндө жогорку деңгээлге чыгышы үчүн анын мурунку деңгээлде жетишээрлик калыптанышы зарыл. . Бул акыркы, өнүгүүнүн жогорку деңгээлине карата, кендин бир түрү болуп саналат. Мисалы, жогорку математиканы жакшы өздөштүрүү үчүн элементардык математиканы билүү зарыл жана бул билим жогорку математикалык жөндөмдүүлүктөргө карата аманат катары иштейт.

54. Жөндөмдүүлүктөрдүн түзүлүшү. Жөндөмдүүлүктүн түрлөрү

өздөштүргөн ишмердүүлүгү (спорттук, педагогикалык, музыкалык ж. Бул талаптарды бир гана сапат канааттандыра албайт, ал тургай ал өнүгүүнүн өтө жогорку деңгээлине жеткен. Жөндөмдүүлүк – татаал түзүлүшкө ээ болгон психикалык сапаттардын жыйындысы .

Жөндөм катары аракеттенүүчү психикалык сапаттардын жыйындысынын структурасы акыры белгилүү бир иш-аракеттин талаптары менен аныкталат жана ишмердүүлүктүн ар кандай түрлөрү үчүн ар түрдүү болот.

Ошентип, математикалык жөндөмдөрдүн структурасы, колдо болгон маалыматтарга ылайык, бир катар өзгөчө жөндөмдөрдү камтыйт: математикалык материалды жалпылоо жөндөмү, математикалык ой жүгүртүү процессин жана ага тиешелүү математикалык аракеттерди кыскартуу жөндөмү, математикалык маселелерди чечүүдө ой процесстеринин ийкемдүүлүгү. , ж.б. Адабий жөндөмдөрдүн түзүлүшү эстетикалык сезимдердин жогорку деңгээлде өнүгүшүн, эс тутумдун визуалдык образдарынын болушун, тил сезимин, бай фантазиясын ж.б.

Конкреттүү жөндөмдөрдүн структурасын түзгөн инсандын касиеттери менен мүнөздөмөлөрүнүн ичинен кээ бири алдыңкы орунду , кээ бири көмөкчү позицияны ээлейт . Демек, педагогикалык жөндөмдүүлүктөрдүн структурасында алдыңкы сапаттар болуп педагогикалык такт, байкоочулук, балдарга болгон сүйүү, билимди өткөрүп берүү зарылчылыгы ж.б. Көмөкчү сапаттарга төмөнкүлөр кирет: артисттик, юмор сезими ж.б.. Педагогикалык жөндөмдөрдүн жетектөөчү да, көмөкчү да компоненттери окутуунун жана тарбиялоонун ийгилигин камсыз кылуучу биримдикти түзөрү жана ошол эле учурда анын инсандык өзгөчөлүгү менен байланышкан индивидуалдаштырууну түзөрү айдан ачык. мугалим жана анын өзгөчөлүктөрү.

Жөндөмдүүлүктөрдүн түрлөрү. Психологияда адамдын жөндөмдүүлүктөрүнүн бир нече классификациясы бар. Алардын эң белгилүүлөрүн карап көрөлү.

Жалпы жана атайын жөндөмдөр . Жалпы жөндөмдүүлүктөргө адамдын ар түрдүү иш-аракеттердеги ийгилигин аныктоочу жөндөмдүүлүктөр кирет . Булар, мисалы, акыл жөндөмдүүлүктөрүн, кол кыймылынын кылдаттыгын жана тактыгын, өнүккөн эс тутумду, кемчиликсиз сүйлөө жана башка бир катарларды камтыйт. Өзгөчө жөндөмдүүлүктөр адамдын белгилүү бир иш -аракеттеги ийгилигин аныктайт, аны ишке ашыруу үчүн өзгөчө түрдөгү жасалгалар жана аларды өнүктүрүү зарыл. Мындай жөндөмдүүлүктөргө музыкалык, математикалык, тилдик, техникалык, адабий, көркөм жана чыгармачылык, спорт жана башка бир катар кирет. Адамда жалпы жөндөмдүүлүктөрдүн болушу өзгөчө жөндөмдүүлүктөрдүн өнүгүшүн жокко чыгарбайт жана тескерисинче. Көбүнчө жалпы жана өзгөчө жөндөмдөр жанаша болуп, бири-бирин толуктап, байытып турат.

Теориялык жана практикалык жөндөмдүүлүктөр адамдын абстракттуу-теориялык ой жүгүртүүгө , экинчиси конкреттүү, практикалык аракеттерге болгон ынтасын алдын ала аныктоосу менен айырмаланат . Мындай жөндөмдүүлүктөр, жалпы жана өзгөчө жөндөмдүүлүктөрдөн айырмаланып, тескерисинче, көбүнчө бири-бири менен айкалышкан эмес, таланттуу, көп кырдуу таланттуу адамдарда гана кездешет.

Билим берүү жана чыгармачылык жөндөмдүүлүктөр бири-биринен биринчиси билим берүүнүн жана тарбиялоонун ийгилигин, билимди, жөндөмдөрдү өздөштүрүүсүн, инсандын инсандык сапаттарын калыптандырууну аныктаса , экинчиси материалдык жана руханий маданияттын объектилерин түзүүнү аныктайт. , жаңы идеяларды, ачылыштарды жана ойлоп табууларды өндүрүү. , бир сөз менен айтканда - адам ишмердүүлүгүнүн ар кандай тармактарында жеке чыгармачылык.

Жөндөмдүүлүкдү өнүктүрүү

Мурда белгиленгендей, жөндөмдүүлүк динамикалык түшүнүк – ал кыймылда гана, өнүгүүдө гана бар.

Жөндөмдүүлүктөрдүн өнүгүшү спираль түрүндө ишке ашат: бир деңгээлдеги жөндөмдүүлүк көрсөткөн Жөндөмдүүлүкдү ишке ашыруу андан ары өнүгүүгө, жогорку деңгээлдеги жөндөмдүүлүктөрдү өнүктүрүүгө жаңы Жөндөмдүүлүкдү ачат ( С.Л.Рубинштейн ).

Жөндөмдүүлүктөрдү өнүктүрүүнүн эки деңгээли бар: репродуктивдүү жана чыгармачылык . Жөндөмдүүлүктүн өнүгүүсүнүн биринчи баскычында турган адам бир өнөрдү өздөштүрүү, билим алуу, бир ишти өздөштүрүү жана аны үлгү боюнча ишке ашыруудагы жогорку жөндөмүн ачып берет. Жөндөмдүүлүктүн өнүгүүсүнүн экинчи деңгээлинде адам жаңы, оригиналдуулукту жаратат.

Билимди жана көндүмдөрдү өздөштүрүү процессинде, ишмердүүлүк процессинде адам бир деңгээлден экинчи деңгээлге «өтөт». Белгилүү болгондой, өтө шыктуу адамдар деле тууроо менен башташып, анан тажрыйба топтогондо гана чыгармачылыкты көрсөтүшкөн.

Жөндөмдүүлүктөрдүн структурасы жөнүндөгү маселеде жеке жөндөмдүүлүктөр кандайдыр бир ишти ийгиликтүү аткаруу мүмкүнчүлүгүн түздөн-түз аныктабай, алардын өзгөчө айкалышы гана деп айтылган. Бирок индивидуалдык жөндөмдөр бири-бири менен жөн эле чогуу жашабастан, бири-бири менен өз ара аракеттенишет, бири-бирине таасир этет. Комплекске кирген башка жөндөмдөрдүн болушуна жана өнүгүү даражасына жараша алардын ар бири ар кандай мүнөзгө ээ болот. Ар кандай жогорку өнүккөн жөндөмдүүлүктөрдүн айкалышы таланттуулук деп аталат жана бул өзгөчөлүк ар кандай иш-аракеттерге жөндөмдүү адамды билдирет. Таланттуу адамдар биринчи кезекте көңүл буруусу, токтоолугу, активдүүлүккө дайыма даярдыгы менен айырмаланат; алар максатка жетүүдөгү өжөрлүгү , иштен чыгууга болгон муктаждыгы, ошондой эле орточо деңгээлден ашкан интеллект менен мүнөздөлөт .

Таланттуулук маселеси биринчи кезекте сапаттык маселе ( С.Л. Рубинштейн ). Биринчи, негизги маселе - адамдын жөндөмдүүлүгү эмнеде, анын жөндөмдүүлүгү эмне үчүн жана алардын сапаттык оригиналдуулугу эмнеде. Бирок бул сапаттык проблеманын да сандык жагы бар.

 Жөндөмдүүлүктөрдүн өнүгүүсүнүн жогорку деңгээли талант деп аталат.

«Талант» деген сөз биринчи жолу Библияда кездешет, бул жерде жалкоо кулдун кожоюну жок кезде алган күмүш өлчөмүн билдирет жана аны жүгүртүүгө чыгарып, пайда көрүүнүн ордуна, аны жерге көмүүнү артык көргөн (демек. "Талантты жерге көм" деген сөз).

билимдин же практиканын кандайдыр бир тармагында татаал теориялык жана практикалык маселелерди чечүүгө жөндөмдүү, алар жаңы жана прогрессивдүү мааниге ээ болгон материалдык же руханий баалуулуктарды түзө алышат. Талант илим же искусство тармагында эле эмес, адамдын ар кандай иш-аракетинде өзүн көрсөтө алат. Дарыгер, мугалим, агрардык, учкуч жана башкалар таланттуу боло алат.

Адамдын чыгармачыл күчүнүн эң жогорку көрүнүшү гений деп аталат . Бул — маданияттын, илимдин жана практиканын енугушунде жацы доорду ачкан сапаттык жаны чыгармаларды тузуу. Ошентип, A.S. Пушкин чыгармаларды жараткан, алардын пайда болушу менен орус адабиятынын жана орус адабий тилинин өнүгүүсүндө жаңы доор башталат. Цивилизациянын буткул беш мицинчи тарыхында мындай жецишке 400ден ашык адам жетишкен эмес. Генийди мүнөздөөчү жогорку деңгээлдеги шыктуулук ишмердүүлүктүн түрдүү тармактарындагы оригиналдуулук менен сөзсүз түрдө байланышат. Мындай универсализмге жетишкен генийлердин ичинен Аристотель, Леонардо да Винчи, Р.Декарт , М.В.Ломоносовду атаса болот. Мисалы, М.В.Ломоносов билимдин ар түрдүү тармактарында: химия, астрономия, математика боюнча эң сонун натыйжаларга жетишкен жана ошол эле учурда сүрөтчү, жазуучу, тилчи болгон.

Жөндөмдүүлүктөрү жана инсандыгы

Жөндөмдүүлүктөрдү инсандан тышкары кароого болбойт. Жөндөмдүүлүктөрдүн өнүгүшү жана инсандын өнүгүшү бири-биринен көз каранды процесстер. Психологдор мына ушуга көңүл буруп, «жөндөмдүүлүктүн өнүгүшү иш-аракеттин сапатын жогорулатуу, практикалык эффект гана бербестен, анын процессинен канааттануунун жеке эффектин да берет, ал бекемдөөчү ролду ойноп, ошондой болуп чыгат. , өз кезегинде жөндөмдүүлүк шарты» ( К.А. .Абулханова- Славская).

Адам үчүн маанилүү болгон иштеги ийгилик же ийгиликсиздик анын инсандыгынын өнүгүшүнө таасирин тийгизет, анын жеке кадыр-баркын түзөт.

Бизнеске болгон жалындуу мамиле бардык когнитивдик, чыгармачылык, эмоционалдык жана эрктүү күчтөрдүн топтолушуна өбөлгө түзөт. Эреже катары, биз таланттуу деп атаган адамдар ар дайым эмгекчилдик менен айкалышкан тигил же бул ишке жөндөмдүүлүккө ээ. Залкар илимпоз А.Эйнштейн “Качырдын өжөрлүгү жана коркунучтуу кызыгуусу” менен айырмалангандыктан гана ийгиликке жеткенин тамаша иретинде айткан.

Адамдын жөндөмдүүлүгүнүн өнүгүшү кызыкчылыктын өнүгүшү менен тыгыз байланышта. Кызыкчылык адамдын индивидуалдык өзгөчөлүгү катары бүт адамдын психикасын камтыйт. Дал ушул кызыкчылыктар анын мүнөзүнүн көптөгөн өзгөчөлүктөрүн аныктайт жана анын жөндөмдүүлүгүнүн өнүгүшүн аныктайт.

Кызыкчылык адамдын эң оболу кызыккан предметине тиешелүү иш-аракеттерге болгон тенденциясы, бул предметтен улам пайда болгон жагымдуу сезимдерди дайыма башынан өткөрүү, ошондой эле бул предмет жөнүндө жана ага байланыштуу маселелер боюнча тынымсыз сүйлөшүү тенденциясынан көрүнөт.

Ыктымалдуулук адамдын өз каалоосу боюнча ишмердүүлүктүн белгилүү бир түрү менен интенсивдүү жана тынымсыз алектенип, аны башкалардан артык көрүп, өзүнүн жашоо пландарын бул иш менен байланыштырат. Бул көйгөй менен алектенген изилдөөчүлөрдүн көбү ыктуулукту тиешелүү иш-аракетке же иш-аракетке болгон муктаждыкка багыттоо катары аныкташат ( Н.С.Лейтес , А.Г.Ковалев , В.Н.Мясищев , А.В.Петровский , С.Л. Рубинштейн , Б.М. Теплов , Г.Н. Щукина жана башкалар).

Жөндөмдүүлүктөрдү өнүктүрүү биринчи кезекте тиешелүү ишке активдүү позитивдүү мамиле, ага болгон кызыгуу, ага катышуу тенденциясы менен байланышкан, көбүнчө жалындуу энтузиазмга айланат. Белгилүү бир иш-аракетке болгон кызыгуулар жана ыктар, адатта, ага болгон жөндөмдөрдүн өнүгүшү менен биримдикте өнүгөт.

жөндөмдүүлүктөрүн өнүктүрүү үлгүлөрү

Жөндөмдүүлүктөрдүн калыптануу этаптары.

Ар кандай ыктар жөндөмгө айланганга чейин өнүгүүнүн узак жолун басып өтүшү керек. Көптөгөн адамдын жөндөмдүүлүктөрүндө бул өнүгүү жашоонун алгачкы күндөрүнөн тартып башталат жана эгер адам тиешелүү жөндөмдөрү өнүккөн иш-аракеттерди уланта берсе, акырына чейин токтобойт. Жөндөмдүүлүктөрдү өнүктүрүүдө бир катар этаптарды бөлүп көрсөтүүгө болот.

Жөндөмдүүлүктүн өнүгүшүнүн алгачкы этабы ага керектүү органикалык түзүлүштөрдүн жетилиши же алардын негизинде керектүү функциялык органдардын калыптанышы менен байланышкан. Көбүнчө ал баланын төрөлгөнүнөн 6 же 7 жашка чейинки мезгилин камтыган мектепке чейинки балалык мезгилди билдирет. Мында бардык анализаторлордун ишинин жакшырышы, мээ кыртышынын айрым бөлүмдөрүнүн, алардын кыймыл органдарынын, өзгөчө колдун ортосундагы байланыштардын өнүгүшү жана функционалдык дифференциацияланышы байкалат. Бул баланын жалпы жөндөмдүүлүгүнүн калыптанышы жана өнүгүшүнүн башталышы үчүн жагымдуу шарттарды түзөт, анын белгилүү бир деңгээли өзгөчө жөндөмдүүлүктөрдү кийинки өнүктүрүү үчүн шарт (депозиттер) катары иштейт.

Өзгөчө жөндөмдөрдүн калыптанышы мектепке чейинки балалык куракта активдүү башталат жана мектепте, айрыкча төмөнкү жана орто класстарда тездетилген темп менен уланат. Алгач бул жөндөмдөрдүн өнүгүшүнө балдар оюндарынын ар кандай түрлөрү жардам берет, кийин аларга тарбиялык жана эмгектик иш-чаралар олуттуу таасирин тийгизе баштайт. Балдардын оюндарында көптөгөн кыймыл-аракет, дизайн, уюштуруучулук, көркөмдүк, визуалдык жана башка чыгармачылык жөндөмдүүлүктөр өнүгүүгө алгачкы түрткү алышат. Мектепке чейинки курактагы чыгармачылык оюндардын ар кандай түрлөрү боюнча сабактар балдардын өзгөчө жөндөмдүүлүгүн калыптандыруу үчүн өзгөчө мааниге ээ.

Адамдын жөндөмдүүлүктөрүн өнүктүрүүчү иш-аракеттерге коюлуучу талаптар

Психологияда адамдын жөндөмдүүлүктөрүн өнүктүрүүчү иш-аракеттерге тиешелүү негизги талаптар бар. Бул талаптар:

1. Иш-аракеттин чыгармачылык мүнөзү. Эгерде баланын иш-аракети чыгармачылык, көнүмүш эмес мүнөзгө ээ болсо, анда ал аны дайыма ойго салат жана жөндөмдүүлүктөрүн текшерүү жана өнүктүрүү каражаты катары өзүнөн өзү абдан жагымдуу бизнеске айланат.

2. Оптималдуу кыйынчылык деңгээли. Эгерде аткарылып жаткан иш оптималдуу кыйынчылык зонасында болсо, б.а. баланын Жөндөмдүүлүкүнүн чегинде болсо, анда ал Л.С.Выготский потенциалдык өнүгүү зонасы деп атаган нерсени ишке ашырып, анын жөндөмдүүлүгүнүн өнүгүшүнө алып келет. Бул зонага кирбеген иш-аракеттер жөндөмдөрдүн азыраак өнүгүүсүнө алып келет. Эгерде ал өтө жөнөкөй болсо, анда ал бар жөндөмдөрдүн ишке ашырылышын гана камсыз кылат; ашыкча татаал болсо, ал мүмкүн эмес болуп калат, демек, ошондой эле жаңы көндүмдөрдүн жана жөндөмдөрдүн калыптанышына алып келбейт.

3. Туура мотивация жана иштин жүрүшүндө жана аяктагандан кийин оң эмоционалдык маанайды камсыз кылуу . Мотивацияны стимулдаштыруу аркылуу иш-аракетке болгон кызыгууну сактоо - бул тиешелүү иштин максатын адамдын чыныгы муктаждыгына айландыруу. Социалдык окутуу теориясына ылайык , адамда жүрүм-турумдун жаңы формаларына ээ болуу жана бекемдөө үчүн окутуу зарыл, бирок ал тийиштүү бекемдөөсүз ишке ашпай тургандыгы өзгөчө баса белгиленет. Жөндөмдүүлүктүн калыптанышы жана өнүгүшү да окуунун натыйжасы, бекемдөө канчалык күчтүү болсо, өнүгүү ошончолук тез өтөт.

Өзгөчө жөндөмдүүлүктөрдү өнүктүрүүнүн сезгич мезгили

Өзгөчө жөндөмдүүлүктөрдү өнүктүрүү татаал жана узак процесс. Ар кандай өзгөчө жөндөмдүүлүктөр алардын ачылышынын ар кандай убактысы менен мүнөздөлөт.

Башкаларга караганда искусство тармагындагы, баарынан мурда музыкадагы таланттар көрүнүүдө. Белгиленгендей, 5 жашка чейинки куракта музыкалык жөндөмдүүлүктүн өнүгүшү эң жакшы болот, анткени дал ушул мезгилде баланын музыкага болгон кулагы жана музыкалык эс тутуму калыптанат. Алгачкы музыкалык таланттарга 3 жашында өзгөчө жөндөмдүүлүктөрдү ачкан В.А.Моцарт , 4 жашында Ф.Ж.Гайдн , 5 жашында Я.Л.Ф.Мендельсон , 8 жашында С.С.Прокофьевди айтсак болот. Бир аз кийинчерээк живопись жана скульптура боюнча жөндөмдүүлүктөрү байкалат: С.Рафаэль – 8 жашында, Б.Микеланджело – 13 жашында, А.Дюрер – 15 жашында.

Техникалык жөндөмдөр, эреже катары, искусство жаатындагы жөндөмдүүлүктөргө караганда кеч ачылат. Бул техникалык ишмердүүлүк, техникалык ойлоп табуу жогорку психикалык функциялардын, биринчи кезекте ой жүгүртүүнүн өтө жогорку өнүгүүсүн талап кылаары менен түшүндүрүлөт, ал кийинки куракта – өспүрүм куракта калыптанат. Бирок атактуу Паскаль 9 жашында техникалык ойлоп табуу жасаган, бирок бул сейрек учурдун бири. Ошол эле учурда, элементардык техникалык жөндөмдүүлүктөр 9-11 жашта эле балдарда пайда болушу мүмкүн.

Илимий чыгармачылык чөйрөсүндө жөндөмдүүлүктөр ишмердүүлүктүн башка тармактарына караганда, эреже катары, 20 жылдан кийин бир топ кеч ачылат. Ошол эле учурда математикалык жөндөмдөр башкаларга караганда эрте аныкталат.

Ар кандай чыгармачыл жөндөмдөр өз алдынча чыгармачылык жетишкендиктерге айланбай турганын эстен чыгарбоо керек. Натыйжага жетүү үчүн билим жана тажрыйба, эмгек жана чыдамкайлык, эрк жана каалоо керек, чыгармачылыкка күчтүү мотивациялык негиз керек.

Өзүн өзү башкаруу үчүн суроолор жана тапшырмалар

Жөндөмдүүлүктөрдү аныктоого негиз болгон Б.М.Тепловдун негизги идеялары кайсылар .

2. Жөндөмдүүлүктүн кандай мүнөздүү көрүнүштөрүн билесиз?

3. Жөндөмдүүлүктүн ордун толтуруу деген эмне?

4. Жөндөмдүүлүктөрдүн табиятына кандай негизги мамилелер кирет.

5. Депозиттердин түшүнүксүздүгүн түшүндүрүңүз.

6. Жөндөмдүүлүк структурасы деген эмне? Жөндөмдүүлүк структурасына кандай сапаттар кирет?

7. Жөндөмдүүлүктүн түрлөрүн көрсөткөн мисалдарды тандаңыз.

8. Жөндөмдүүлүк менен инсандын ортосундагы байланышты аныктаңыз.

9. * 1) "Түбөлүктүү" суроолорго жооп табууга аракет кыл.

А.Талант адамга ээлик кылабы же адамда талант барбы? ( Ф.М. Достоевский ).

B. Үй-бүлөдө эки бала бар. Биринин музыкага (сүрөт тартуу. Математика ж.б.) жөндөмү болсо, экинчисинде жок. Неге?

2) Педагогикалык жөндөмдөрдүн структурасын иштеп чыгуу.

Адабият

1. Елисеев О.П. Инсан психологиясы боюнча семинар. SPb., 2001. S. 385-480.

2. Лейтес Н.С. Балалыктагы жөндөмдөр жана таланттар. М., 1984.

3. Лейтес Н.С. Психикалык Жөндөмдүүлүкү жана жаш курагы. М., 1971.

4. Таланттуу балдар. М., 1991.

5. Жөндөмдүүлүктөр жана ийкемдүүлүк. Комплекстүү изилдөө. М., 1989.

6. Теплов Б.М. Тандалган эмгектер: 2 томдо М., 1985. Т. 1. С. 15-41.

7. Хеллер К.А., Перлет К., Спервальд В. Таланттуулукту узунунан изилдөө // Психология маселелери. 1991. № 2. С. 120-127.