Շախմատի խաղաքարեր

Ողջո′ւյն սիրելի ընթերցողներ: Այսօր մենք կփորձենք հասկանալ, թե ինչու են շախմատի խաղաքարերն այդպես կոչվում:

   Եվ իրոք, ի՞նչ են նշանակում այս խորհրդավոր անվանումները՝ «նավակ», «թագուհի», ինչո՞ւ շախմատի փիղը ամենևին էլ նման չէ փղի, ինչո՞ւ  որոշ լեզուներում որոշ խաղաքարեր ունեն մի քանի անվանում, օրինակ՝ փղին ռուսները հաճախ անվանում են նաև " офицер ", անգլերենում՝ ''bishop'': Այս ամենն, իհարկե, շատ խորհրդավոր է:

Ստացվել է այս ամենն այն պատճառով, որ այս խաղը շատ հին է և ստեղծվել է Հին Հնդկաստանում մ.թ. 6-րդ դարում: Հնում շախմատն անվանում էին «չատուրանգա», որը սանսկրիտից (հին հնդկերեն) թարգմանաբար նշանակում է «բանակների չորս զորամիավորում»: Այն արդեն իսկ շատ նման էր մերօրյա շախմատին. խաղը տեղի էր ունենում 8×8 խաղատախտակի վրա, սակայն վանդակները միագույն էին։ Սև ու սպիտակ վանդակների բաժանումը ի հայտ է եկել ավելի ուշ Եվրոպայում: Այդ ժամանակ կային մեզ հայտնի բոլոր խաղաքարերը, բացառությամբ թագուհու, որը հայտնվեց ավելի ուշ: Հիմնական տարբերութոյունն այն էր, որ խաղին մասնակցում էին ոչ թե երկու խաղացող, այլ՝ չորս, որոնցից յուրաքանչյուրն իր «զորքը» շարում էր խաղատախտակի մի անկյունում՝ հետևազոր (զինվորներ), հեծելազոր (ձի), ռազմական փղեր (փիղ) և ռազմակառք (նավակ): Զորքը ղեկավարում էր ռաջան՝ հնդիկ թագավորը: Խաղաքարերն ունեին չորս գույն՝ սև, կանաչ, դեղին և կարմիր: Թե որ խաղաքարով խաղալ, որոշվում էր խաղային քառակուսու օգնությամբ (զինվոր՝ 1, ձի՝ 2, նավակ՝ 3, փիղ՝ 4, թագավոր՝ 5 և 6): Խաղը շարունակվում էր այնքան ժամանակ, մինչև չէին ոչնչանում հակառակորդի բոլոր խաղաքարերը:

    Եթե ցանկանում եք խաղալ այս կանոններով, ապա հետևեք ստորև բերված կանոններին: Իհարկե, ճշգրիտ տեղեկություն չկա, սակայն արաբ գիտնական Ալ-Բիրունիի աշխատության մեջ մոտավոր ներկայացված է չատուրանգան, իսկ մնացած կանոնները վերամշակվել են գիտնականների կողմից՝ ուսումնասիրելով խաղի հետագա զարգացումը:

Չատուրանգայի կանոնները՝

Զինվորը քայլ էր անում այնպես, ինչպես հիմա, միայն թե առաջին քայլի ժամանակ իրավունք չուներ անցնելու երրորդ շարք: Հասնելով վերջին շարք՝ այն կարող էր վերածվել միայն այն խաղաքարին, որն առկա է «սպանված» խաղաքարերի մեջ:
Ձին նույնպես շարժվում էր ինչպես հիմա:
Փիղը շարժվում էր անկյունագծով կամ առաջ, բայց միայն մեկ վանդակ:
Նավակը շարժվում էր ուղղահայաց և հորիզոնական գծերով և նորից մեկ վանդակ:
Թագուհին բացակայում էր:
Թագավորը շարժվում էր այնպես, ինչպես և հիմա:

Ինչպես դասավորել խաղաքարերը՝ ցուցադրված է նկարում:

Բիրունիի նույն աշխատության մեջ ներկայացված է, թե ինչպես է առաջացել շախմատը: Ըստ նրա՝ շախմատը հորինել է ինչ-որ հնդիկ քուրմ և առաջարկել արքային խաղալ այն: Արքան հիանում է խաղով և ցանկանում պարգևատրել քրմին: «Խնդրի´ր, ինչ ցանկանում ես»,-ասում է նա: Քուրմը արքայից խնդրում է ցորեն. խաղատախտակի առաջին վանդակում նա դնում է ցորենի մեկ հատիկ և հաջորդ յուրաքանչյուր վանդակում երկու անգամ ավել, քան նախորդում, այն է՝ երկրորդ վանդակ՝ 2, երրորդ վանդակ՝ 4 և այլն:

Մաթեմատիկայում այն կոչվում է «երկրաչափական պրոգրեսիա»: Արքան սկզբում համաձայնվում է այդ պայմանի հետ: Բայց շուտով պարզվում է, որ իր երկրի ողջ ցորենը չի բավականացնի լրացնել ողջ խաղատախտակը: Ավելին, եթե հաշվենք ցորենի հատիկների քանակը, ապա կպարզվի, որ մարդկության պատմության մեջ հավաքված ցորենի ողջ պաշարը բավարար չէ:

Ցորենի հատիկների խնդիրը շախմատի խաղատախտակի վրա

Հնդկաստանից շախմատը տարածում գտավ նաև հարևան երկրներ. Չինաստանում այն սկսեցին անվանել սյանցի, Ճապոնիայում՝ Սյոգի, Թաիլանդում՝ մակրուկ: Իսկ պարսիկները, այնուհետև արաբները անվանեցին այս խաղը շատրանջ: Պարսիկները որոշ չափով փոփոխեցին կանոնները և այն ավելի նմանվեց ներկայիս շախմատին: Հրաժարվեցին նաև խաղային քառակուսիներից և չորս խաղացողների փոխարեն արդեն սկսեցին խաղալ երկուսը՝ օգտագործելով խաղաքարերի երկու կոմպլեկտ: Քանի որ ստացվեց երկու ռաջա (Պարսկաստանում այն սկսեցին անվանել «շախ»՝ ինչպես իրենց արքային), նրանցից մեկի «կոչումը արժեզրկվեց», և երկրորդ ռաջան դարձավ թագուհի: Թագուհին շատ թույլ խաղաքար էր. այն կարող եր շարժվել միայն անկյունագծով և միայն մեկ վանդակ: Պարսկաստանում նոր կանոն ի հայտ եկավ՝ խաղը շարունակվում է այնքան ժամանակ, մինչև թագավորին մատ կանեն: Եթե փորձենք թարգմանել «շախմատ» բառը պարսկերենից, ապա կստացվի «մահ արքային»:

9-րդ դարում այս խաղը եկավ Եվրոպա, որտեղ կանոնները աստիճանաբար փոխվեցին և շախմատը վերածվեց այն խաղին, որը մենք գիտենք այժմ: Ռուսաստան խաղի նախնական տարբերակը, սակայն, եկավ ոչ թե Եվրոպայից, այլ Միջին Ասիայից: Այս է պատճառը, որ խաղաքարերի անվանումներն ունեն բառացի թարմանություն արաբերենից և պարսկերենից: Այնուհետև՝ 11-րդ դարում,  շախմատի եվրոպական կանոնները հասան Ռուսաստան: Եվ հենց այս պատճառով է, որ խաղաքարերն ունեն 2 անվանում՝ հին ռուսական շախմատից և եվրոպականից:

Եկե´ք առավել մանրամասն ուսումնասիրենք շախմատի խաղաքարերի անվանումները:

Զինվոր

Եվրոպական մի շարք լեզուներում «զինվոր» բառն ունի նույն համարժեքը: Իսկ ահա գերմանիայում զինվորի անվանումը « вauer» թարգմանվում է որպես գյուղացի:

Ձի

Շախմատի հին տարբերակում այս խաղաքարն իրենից ներկայացնում էր հեծյալ: Ժամանակի ընթացքում այն պարզեցվեց՝ մնալով միայն ձին: Սակայն, մի շարք եվրոպական լեզուներում այն շարունակում են անվանել հեծյալ. ֆրանսերենում շախմատային ձին сavalier –ն է, իսկ Անգլիայում՝ knight  (ասպետ): Իսկ ահա այլ լեզուներում «մարդկային բաղադրիչը» այս խաղաքարից անհետացել է: Հայերենում այն անվանում են պարզապես «ձի», իսկ ահա Գերմանիայում (springer), Լեհաստանում (skoczek) այն թարգմանվում է որպես «ցատկող»:

Այստեղ եկեք փորձենք լուծել հայտնի շախմատային խնդիրը` «Քայլ ձիով»` ձիու քայլով անցնել շախմատի խաղատախտակի բոլոր վանդակներով `առանց հայտնվելու նույն վանդակում երկու անգամ: Առավել հեշտ կլինի դա անել թղթի վրա` համարակալելով քայլերը:

Փիղ

Շախմատի հին տարբերակում այս խաղաքարն իրենից ներկայացնում էր ռազմական փիղ` հեծյալի հետ միասին: Սակայն Եվրոպայում փղի (պարսկերեն «ֆիլ») անվանումը վերածվեց «ծաղրածու»-ի  ("ֆուլ"):  Շախմատային հին գրքերում այս խաղաքարը պատկերել են գլխարկով մի մարդու: Մինչ այժմ էլ Ֆրանսիայում փղին անվանում են fou (ֆու)` ծաղրածու:  

Ավելի ուշ այս խաղաքարը ստացավ ավելի պատվավոր անվանում` եպիսկոպոս (bishop)` Անգլիայում,  վազորդ (Läufer)` Գերմանիայում, սուրհանդակ (goniec)` Լեհաստանում, հրաձիգ (střelec)` Չեխայում, որսորդ (lovec)` Սլովենիայում և Խորվաթիայում, սպա`офицер` Բուլղարիայում և Հունաստանում: Ռուսաստանում նույնպես հեղափոխութունից առաջ ընդունված էր անվանել «սպա»: Դրանից հետո միայն այն պաշտոնապես անվանվեց «փիղ»: Խաղաքարի ձևը մնաց նույնը: Այս է պատճառը, որ շախմատային փիղը նման է ոչ թե փղի (կնճիթով կենդանու), այլ  մարդու` երկար գլխարկով (եպիսկոպոս, սպա):

Նավակ

Հնդկական խաղում նավակը ռազմական կառք (ռատխի) էր: Պատկերվում էր այն ձիերի խմբով: Միգուցե հենց այստեղից է առաջացել կառք -ռուխ  պարսկերեն անվանումը. Հենց նույն Ռուխ Հավքը`«1000 ու մի գիշեր» հեքիաթից: Խաղաքարը նույնպես սկսեցին պատկերել թռչնի տեսքով: 

Ֆրանսերենում այն նշանակում է «աշտարակ» (tour):  Հենց այսպես էլ ֆրանսիացիներն անվանում են այս խաղաքարը: Գրեթե բոլոր եվրոպական լեզուներում այն ունի նմանատիպ նշանակություն:

Ինչո՞ւ են եվրոպացիները հնդկական կառքը անվանում աշտարակ: Պատճառն այն է, որ իսպանացիները առաջին անգամ հանդիպելով այս խաղի հետ՝ պարսկերեն «ռուխ» բառն ընկալեցին որպես «rocco»: Այդպես էին նրանք անվանում աշտարակները։ Այսպիսով, շախմատի այս խաղաքարը սկսեցին պատկերել ոչ թե թռչնի կամ կառքի տեսքով, այլ աշտարակի:

Եթե սիրում եք գլուխկոտրուկներ, առաջարկում ենք լուծել դրանցից մեկը: Այն կոչվում է 8 նավակի խնդիր: Խաղատախտակի վրա պետք է այնպես շարել 8 նավակը (կարելի է օգտագործել նաև զինվորներ),որ դրանցից ոչ մեկը չխփի մյուսին: Կա այս խնդրի լուծման 40320 տարբերակ (ներառյալ սիմետրի տարբերակները): Կարո՞ղ եք արդյոք գտնել դրանցից մեկը:

Թագուհի

Ռուսերենում «ферзь» բառը գալիս է պարսկերենից: Կա մի քանի վարկած, թե ինչ է այն նշանակում` farzana (իմաստուն, խորհրդատու), ferz (վեզիր, առաջին նախարար):

Եվրոպայում 15-րդ դարում «վեզիրը» վերածվեց «թագուհու»: Այս թույլ խաղաքարն այժմ ստացավ նոր հնարավորություններ` շարժվելով ցանկացած ուղղությամբ և անկյունագծով և ցանկացած հեռավորությամբ:  Շատ պատմաբաններ այս փաստը կապում են Եվրոպայում հզոր թագուհի Իզաբելլա Կաստիլսկայի դերի հետ:

Բոլոր լեզուներում այս խաղաքարը սկսեցին անվանել թագուհի կամ Տիկին` Dame`Ֆրանսիայում և Գերմանիայում, Donna` Իտալիայում, Queen` Անգլիայում, Царица` Բուլղարիայում, Кралица` Մակեդոնիայում: Հետաքրքիր է, որ միայն Լեհաստանում այն ունի իր սեփական անվանումը`гетман (hetman):

Արքա

Շախմատային արքան բոլոր լեզուներում նշանակում է գերգույն ղեկավար` Անգլիայում` кing, Գերմանիայում` König, Ֆրանսիայում` roi, Բուլղարիայում` Цар: