"САССР 15 сыла" знагынан нагарадаламмыт Попов Матвей Николаевич

МэІэ ХаІалас улууґун µірэх управлениета

МБОУ «Балыктаах орто оскуолата».

Улуус уолаттарын тірдµс кыраайы µірэтэр (патриотическай) аа±ыылара. МэІэ ХаІалас чулуу дьоно

Доклад

«САССР 15 сыла» знагынан на±араадаламмыт биир

Дойдулаахпыт Попов Матвей Николаевич.

Толордо:Балыктаах орто оскуолатын

8кылаас µірэнээччитэ

Слепцов Рустам

Салайааччы: Балыктаах орто оскуолатын

интернатын иитээччитэ Семенова М.М.

Балыктах 2017с

Иһинээҕитэ:

1. Сыала соруга............................................................3

2. «САССР 15 сыла» знак............................................4

3. Уһулуччулаах үлэ.....................................................5

4. Наҕараадалара..........................................................6

5. Түмүк тыл...............................................................8

6. Туттуллубут литература...........................................9

2

Сыала-соруга:

1. Саха сирин знактарын µірэтии.

2. Кимнээх ылбыттарын ирдэґии µлэтин тэрийии.

3. Ґµнэр кілµінэ±э кинилэр олохторун сырдатыы.

3

«САССР 15 сыла» знак

Саха АССР Киин Ситэриилээх комитета муус устар 13 кµнµгэр 1937 сыллаахха «САССР 15 сыла» диэн тµіскэ анньыллар знагы олохтообута.

Бу знагынан Саха сиригэр Советскай былааґы бі±іргітµµгэ активнай кыттыыны ылбыттар, норуот хаґаайыстыбатын сайыннарыыга уґулуччулаах кірдірµµлэри ситиспит бастыІ стахановецтар на±араадаланыахтаахтара бэлиэтэммитэ.

Правительство сакааґынан знак Москва±а оІоґуллубута. Знак ньолбуґах быґыылаах, 35 миллиметр кэтиттээх, 40 миллиметр µрдµктээх, Хотугу полушария фонугар уста сылдьар фабрика, бурдук куолаґа, булчут саата уруґуйдаммыттар. Итилэр Саха АССР норуотун хаґаайыстыбатын сµрµн салааларын кэрэґэлииллэр. Знак µіґээ іртµгэр рабочайдар уонна бааґынайдар союзтарын кэрэґэлиир символ-ітµйэ уонна сиэрпэ уруґуйдаммыт. Ити икки іртµнэн кыґыл эмалевай знамялар кістіллір. Аллараа іртµгэр XV сыыппара чуолкайдык ойууламмыт.

«САССР 15 сыла» знагынан бастыІнары на±арадалааґын 1937 сылтан 1945 сылга диэри барбыта. Саха АССР Верховнай Советын на±арадалыыр докумуоннара кірдіріллірµнэн, итинник знагынан 440 киґи на±араадаланан турар.

4

Уһулуччулаах үлэ

Биґиги «САССР 15СЫЛА» знагынан на±араадаламмыт биир µлэ ветеранын туґунан кэпсиэхпитин ба±арабыт. Попов Матвей Николаевич оло±о, µлэтэ-хамнаґа µірэ±э суох, тыа сирин ыччата Улуу Октябрь биэрбит быраабынан, дьолунан сайдыытын ча±ылхай холобура буолар. Кини МэІэ-ХаІалас оройуонун Баатара нэґилиэгэр

«Јргііннііх» колхуоска ыччат комсомольскай биригээдэтин салайбыт.Биригээдэ 1938 сыллаахха кірдірµµтэ эриэ дэхси µчµгэйэ бол±омтону тардыбыт.Кинилэр сааскы ыґыыны алта хонукка ыытан, гектартан 14 центнер бурдугу,сорох учаастактан гектаарыттан 29,6 центнер µµнµµнµ ылбыттар, бурдугу 굴µн эрдэ астатан,ыраастаан ыскылаакка уурбуттар.

Ыґыы былаанын 107%, от хомуурун 127%, сир оІоґуутун 103% суол солооґунун 120% толорбуттар. Райсовет уураа±ынан биригээдэни патефонунан бириэмийэлээбиттэр. Попов Матвей Николаевич ити сыл µчµгэй кірдірµµлэрин иґин сэтинньи 22 кµнµнээ±и Саха АССР Верховнай Советын Президимун быґаарыытынан «САССР 15 сыла» знагынан на±араадаламмыт. Кини на±араадаламмыт нµімэрэ 290. Эдэр стахановец ити на±араада таґынан велосипедынан бириэмийэлэммит.

Матвей Николаевич сэрии сылларыгар иккис Баатара исполкомун председателинэн µлэлээбитэ. Ыарахан сылларга нэґилиэнньэ ортотугар иитэр-ійдітір уонна тэрээґин µлэлэри ыыппыта.Партия±а киирбитэ. Нэґилиэк олохтоохторо партия уонна правительство биэрэр сорудахтарын толорууга бары кыґамньыларын ууран бэриниилээхтик µлэлээбиттэрэ.Ба±а іртµлэринэн буойуннарга анаан ичигэс таІаґы тигэн ыыталлара, µп-харчы хомуйаллара.Кинилэр 56000 солкуобайдаах µбµ танковай колоннаны тутууга анаан ыытан Верховнай Кылаабынай командованиеттан суругунан махталы ылбыттар.М.Н.Попов хайа да µлэ±э µлэлээбитин иґин коммунист тіліннііх сµрэ±ин, кыґамньытын биэрэн

5

дьонун-сэргэтин биґирэбилин ылбыт. Кини µйэтин-сааґын тухары тыа хаґаайыстыбатынараас эппиэттээх салаатыгар биригэдьииринэн, колхуос председателинэн, нэґилиэк Советын председателинэн уґуннук ґлэлээбитэ. Сэрии ыар сылларыгар Матвей Николаевич кэргэнэ Мария Андреевналыын тулаайах хаалбыт аймахтарын о±олорун иитиигэ-кірµµгэ улаханнык тµбµгµрбµттэрэ.О±о кинилэр илиилэрин сылааґын, кыґамньытын билбитэ.Онтон кинилэр бэйэлэрэ уон о±ону тіріппµттэр.

На±араадалара.

Колхуоґунай тутуу стахановеґа-1932с.

«САССР 15 сыла» сыла знак-1938с.

И.В.Сталин махтал суруга-1943с.

Ґлэ±э килбиэнин иґин медаль-1941-1945с.

САССР Верховнай Президиумун Сэбиэтин Бочуоттаах Грамотата-1947с.

Бэйэтин о±олорун иитиигэ ситиґиилэрин иґин махтал сурук-1956с.

Илин эІэрдээ±и µірэх ситимин бочуотунай грамотата,эдэр ыччаты кытта µчµгэй µлэтин иґин 15.09.1963с.

МэІэ-ХаІалас РК КПСС уонна раисполком бочуоттаах грамотата,оройуон экономика±а уонна культура±а сайдыытыгар активнай кыттытын иґин-1.11.1967.

МэІэ-ХаІалас оройуонун, Герой-Попов совхоз Бочуот кинигэтигэр киллэрилиннэ,колхуос, совхоз тутуутугар активнай µлэтин иґин-1967с.

Э±эрдэ сурук РК ВЛКССМ-27.10.1968с.

Кыайыы 30 сыла мэтээл-1975с.

6

О±о иитиитигэр активнай кыттыытын иґин грамота-1975с.

Ґлэ±э ситиґиилэрин иґин грамота-1976с.

Јктііп 60 сылынан µлэ±э ситиґиилэрин иґин грамота-1977с.

Ґлэ ветерана мэтээл-1977с.

Эдэр ыччаты иитиигэ активнай кыттытын иґин грамота-1978с.

Комсомол 60 сылынан э±эрдэ сурук-1978с.

Бэдьимэ біґµілэгин бочуотун кинигэтигэр киллэриллибит-1978с.

Эдэр ыччакка Ийэ дойдуга тапталы иитиигэ µлэтин иґин бочуотунай грамота-1980с.

Диплом «Наставнику молодежи»-1981с.

Махтал сурук «Ленин тіріібµтэ 111ссс.» ыытыллыбыт субботникка таґаарыылаах µлэтин иґин-1981с.

Краеведческай музей тэриллиитигэр активнай µлэтин иґин, махтал сурук-Сыымах,1983с.

Дьокуускай к. горкомун,горисполкомун, комсомол горкомун махтал суруга-1985с.

САССР Верховнай Советын Президиумун, Министрдэр Сэбиэттэрин, Дьокуускай к. ОК КПСС, Кыайыы 40 сылынан э±эрдэ суруктара-1985с.

7

Түмүк тыл:

Бу дакылаакка Попов Матвей Николаевич үлэлээн-олорон ааспыт түгэннэрэ сырдатылыннылар. Кіріргµт курдук оло±ун эдэр ыччакка анаабыт.

Попов Матвей Николаевич киһи быһыытынан үтүө өрүттэрэ: үлэни таптыыра, төрөөбүт айылҕатыгар сүгүрүйэрэ, дьоҥҥо-сэргэҕэ иһирэх сыһыана, олоххо, сырдыкка-кэрэҕэ тардыһыыта, үөрэҕи-саҥаны сэҥээриитэ, ыччакка-оҕоҕо убаастабыллаах сыһыана бука барыбытыгар үтүө холобур буолар

8

Туһаныллыбыл литература:

1. Биэс үйэҕэ бэрилиннин, үс үйэҕэ умнуллубатын 2010 автор Осипова М.А.

2. “Эркээйи” хаһыат Попов М.Н. ахтыыта 1998с.

3. Ахтыы С.Сизых краевед.

4. Интэрниэт ситимэ. (Ойуу).