Сактар тууралуу

Сактар

Б.з.ч. 8-7 к.к. б.з.ч. 2 к.

Алар Тундук Кара дениз боюнда, Казакстан, Орто Азия, Туштук Сибирь аймактарын ээлешкен

Сактар эки ири уруу союзуна биригишкен.

Бири Каспий денизи жана Узбойдон тартып, Тенир-Тоо жана Иле ъръъндър\н ээлеген. Байыркы перстик булактарда «сактар тиграхауддар», гректерде «сактар орто карибанттар» б.а. шукшугуй калпакчан сактар аталышкан.

Экинчиси Тундук Индиядан Алайга жана Ферганага чейинки аймактарды ээлешкен. Аларды перстер «сактар хаумаваргалар», гректер «сактар амюргийлер», хаум чъб\н урматтаган сактар деп аташкан

Сактар Чыгыш Иран тилинде с\йлъшкън, Европеиддик келбетте болушкан. Кээ бир гана сактарда монголоид белгилер кездешкен. Къчмън жана жарым къчмън чарба ж\рг\з\шкън. Чоё одуракай ж\нд\\ койлорду, эки ъркъчт\\ тъълърд\, б\к\р жалдуу уйларды багышкан. Жылкылар чымыр, жапыз бойлуу, кыска моюн, чоё баш, к\чт\\ болушкан. Булактарда «падыша», «аксъъктър» жана «аскерлер» эскерилет. Б.з.ч. 530-ж. сактарга Кир басып кирген. Б.з.ч. 519-ж. Дарий басып кирген. Б.з.ч. 329-327 ж.ж. Александр Македонский басып кирген. Б.з.ч.II к. башында сактар юэчжилер тарабынан талкаланган. Б.з.ч. 2 ортосунда калганы усундар тарабынан багындырылган.

.

У сундар

Б.з.ч. 160-ж. б.з. 435ж. жана б.з. 437-ж.ж.

а

Усундар адегенде гунндар жана юэчжилер менен коёшулаш Улуу Кытай дубалынын батыш бъл\г\ндъ къч\п ж\р\шкън. Б.з.ч. 160-ж. Жети-Суу жана Теёир-Тоого къч\п келишкен. Чыгыштан гунндар менен, батыштан Талас дарыясынын ъръънъндъг\ Канг\й мамлекети менен, т\шт\ктън Фергана жана Чыгыш Туркстандын аймактары менен чектешкен.

Усундардын хан ордосу гуннулар менен кытайлыктардын кийлигиш\\с\нън экиге бъл\нгън. Анткени к\нбаг гунн жана кытай каныша кыздарын аялдыкка алган.

Б.з.ч. 1 к. башында к\н баг Унгуйми такка олтуруп, Фейван деген ат менен «хан» бутагына таандык болгон. Ал дагы кытайлык хан кызына \йлън\п, \ч уул, эки кыздуу болгон. Балдары кытай хан сарайында билим алышкан. Фейван гунндарга каршы Кытай менен келишим тузгон.

Фейван ългъндън кийин такка гунн бутагынан Ними олтурган жана Куанван деген жаны ысым алган. Ага каршы «хан» бутагы ийгиликсиз кутум уюштурушкан. Бирок Ними ългъндън кийин б.з.ч. 60-ж.ортосунан б.з.ч. 45 ж.ж. чейин «хан» жана «гунн» бутактарынын ортосунда бийлик \ч\н к\ръш ж\ргън.

Бул талашка Кытай дайым кийлигишип, Чыгыш Туркстанга чейин багынтып, усундардын жерине жакын келген. Кытайлыктар усундардын жерин чек арасы менен экиге болгон.

Бир болугун «хан» бутагынын кунбагы башкарып, 60 минден ашык тутунду ээлеген Улуу кун баг

Экинчисин «гунн» бутагынын кун багы башкарып, 40 мин тутундон турган. Кичи кунбаг. Эл кичи кунбакка ыктаган.

Окмуштуулар иран же т\рк тилд\\ деп эсептешет. Алгачкы к\н багын карышкыр багып алгандыгы жън\ндъ уламыш калган. Алар сакалдары сары, къздър\ кък болгон. Борбору Чигу- Ысык-Кълд\н Т\п булуёунунда жайланышкан. К\н багын бийлиги аксакалдар кеёеши менен макулдашылган. 16дан кем эмес , мамлекеттик чиновник болгон. Усун мамлекети менен кошо Улуу Жибек Жолу т\птългън. Чарбасы жарым къчмън болгон. Баалуу жандык жылкылар эсептелген. Байлар 4-5 миё кармашкан. Уруктар урууларга уруулар уруу союзуна бириккен. Б.з.ч. 2 к. Кытайлыктар усундардын ички ичине активд\\ кийлигише баштаган. Б.з.ч. 107ж. усун жана Кытай союзу тузулгон. Б.з.ч. 71-ж. алар гунндарды талкалаган. Б.з.ч. 60 жана б.з.ч. 45 ж. чейин «хан» жана «гунн» бутактары бийлик талашкан. Натыйжада хан ордосу экиге бъл\нгън. Усундар жън\ндъг\ акыркы маалыматтын бири 435-ж. усундарга жиберилген кытайлык элчи Дун Жиндин отчетунда баяндалган. Бул учур усундар жуанжуандардын катуу каршылыгына туш болгон. 437-ж. усундар ъз элчилерин Кытайга жънът\шкънд\г\ акыркы ирет эскерилет.

Байыркы кыргыздардын ээликтери

Байыркы кыргыздардын маданияты

Енесайдагы байыркы кыргыздар комплекст\\ чарба ж\рг\з\п, жарым къчмън малчылыкты жана дыйканчылыкты айкалыштырышкан. Жердин бир бъл\г\ каналдар аркылуу сугарылып, бугу ъст\р\\ жана мергенчилик менен кесиптенишкен. Байыркы кыргыздардын турак-жайларынын эле \ч т\р\ болгон: боз \йлър эки жакка жантайма чатырлуу устундан салынган \йлър жана алты бурчтуу каркастуу курулуштар. Байыркы кыргыздар жайкысын жайлоодо, чакан айылдарда, ал эми туруктуу жай катары чоё кыштактарда турушкан. Алардын эё чоёу болуп Михайловск кыштагы (Кемеров областы) эсептелет, бул кыштакта 75 \й болгон.

Ългъндърд\ ърттъшкън. К\л\н жерге към\шкън, же таштардан атайын жер тълъгъ кээде бир уруктагы ж\здън ашык адамды коюшкан. Таштык жер тълър\ндъ м\лкт\\ адамдарды към\шкън. Ошондой кър\стъндърд\н биринде 14 жылкынын, 58 уйдун, 25 койдун съъг\ табылган. Бул малдар ългъндърд\н ашы болгон. Ългъндърд\н к\л\н баштыкка салышып, баштыкты кийимге орошуп, алардан адам келбетин жасашкан. Булар бак деп эсептелген. Мындай куурчактардын башын гипстен жасап, маска кийгизишип, маскага ачык боектор менен с\рът т\ш\р\шкън. Таштын маскалары Орто Енисейде жашаган байыркы калктын чебер уздар экендигинен кабар берет. Бул табылгалар негизинен европеиддер жашаганы к\бълън\п турат. Ж\здър\ монголоиддер да кездешет. Ал композицияларда баатырдык, мергенчилик, жылкыга тийип, четки душмандар менен салгылашуу сыяктуу эпикалык кър\н\штърд\ жана ж\г\р\п, бараткан айбанаттардын кейиптери чебердик менен оюлуп жасалган. Бул с\ръттърдъ эпиграфиялык жактан эё эле ар т\рд\\ болгон, адамдардын келбеттери т\ш\р\лгън маданият калыптанган.

Байыркы кыргыздардын коому алгачкы общиналык т\з\л\шт\н бузулуу стадиясы турган. Анын негизин эркин общиналык малчылар менен дыйкандар т\з\п турушкан. Алардын жогорку баскычында артыкча укуктук аксоо кадамдар болгон. /ч\нч\, эч кандай укугу жок социалдык топ болуп кулдар эсептелишкен. Т\ш\к СибирдегиКыргызээликтеримамлекеттуулукпайдаболгонбиринчижерболгон.

Суроолор

1. Б.з.ч. 3 к. байыркыкыргыздаркайсыжердежашаган?

2. БайыркыкыргыздарЕнисейгекачанкочупбарышкан?

3. Байыркыкыргыздарэмнемененкесиптенишкен?

4. Туракжайлардынкандайтурлоруболгон?

5. Байыркыкыштактардынчонукайсыжердежайланышкан?

6. Кыргыздардаолуккоомусалтыкандайболгон?

7. Кыштакадамдарынынкелбетикандайболгон?

8. Кыргыздардынкоомукандайтузулуштоболгон?