С?ндік ?олданбалы ?нер саласы бойынша о?ушылар?а эстетикалы? т?рбие беру процесі.

Ж?ргізілетін саба? тек білім беру ше?берімен шектеліп ?ана ?ойса б?гінгі талап?а сай келмес еді.Бас?а п?ндер сия?ты бейнелеу ?нері де о?ушыны? ой-ж?йесін ?штай білсе, сезім ж?йелерін оятып, ?нерге ??штарлы?ын арттырса, ?семдікті сезініп, тере? т?сінуге жетелесе ?ана талап де?гейінен шы?па?.

      Бейнелеу ?нері – т?рбиелік ?рісі ?те ке? п?н. Ол о?ушыны? ой ?иялын байытып, твор÷естволы? ?абілетін арттырады, рухани байлы?ын молайтады, к?ркемдік м?ні шексіз, жалпы ?нерден ма?л?мат беріп, интернационалды? сезімге б?лейді.

      Бейнелеу ?неріні? эстетикалы? тал?амды ?алыптастыруда?ы орны ?шан те?із. П.Г.×ернышевский айт?андай ? Айнаада?ы ?семдікті т?сіну, та?ыр?ана тамашалау адамды жар?ын ?уаныш?а б?лейді, тамаша?а та??алдыра т?рбиелеу т?тті ?иял ту?ызады, сайып келгенде эстетикалы? т?рбиеге ра?ат?а б?лейді.?    

       Психология ?ылымы сезім мен тебіреніс бірге ж?рген жерде, ой-ж?йесіні? ?абылда?ыш ?асиетіні? ?йыт?ысы болетынын ?лде?ашан д?лелдеп бегрген болатын. Б?л екеуі ?атарласа отырып білім негіздерін тияна?ты игеруге, адамны? жеке басыны? жан-жа?ты ?алыптасуына шексіз ы?пал жасайды. ?йткені о?ыту процесінде ?нер саласыны? т?рлі тізбегін адам санасына ??я берумен ?атар, оларды? астарына толы? к?зін жеткізбейінше, эмоциялы? сезім тудырма? емес. ??ыну,сезіну, тал?ампазды? жарыса ж?рсе ?ана жарасымды. Демек о?ыта отырып адамны? ой-?иялын оятып ?ана ?оймай оны т?тандыра білу ?ажет. Сонда ?ана ?ол?а алып отыр?ан материал жа?а жа?ынан бейнелі ??былыста танылып ?нерге эстетикалы? к?з?арас ?рістей бермек.

        Эстетикалы? сезім ??діреті затты к?ру ?ана емес, сезімді де оятады. Халы? ?нерін сезіммен тану немесе обúектісін сезіне ?абылдау – к?рген мен естігенні? м?н мазм?нына ?аны?уды? ал?аш?ы баспалда?ы.

        Эстетикалы? ?абылдау ??былысты? сырт бейнесі мен ішкі сырын, шынды?ты танытады, я?ни ?нерді? к?ркін ?ана к?рсетіп ?оймай, адамны? ?нерге деген к?з?арасын аны?тайды.

        Эстетикалы? тал?ам ерекшеліктеріні? бірі – адамны? тарихи м?ра?а, халы? ?неріне к?з?арасы оны? ?з ?мір т?жірибесімен астасып жатуында. Осыдан барып о?ушы ?рбір халы? туындысын ой елегінен ?ткізе ?абылдайды, оны? ?ашан,?айда,?андай жа?дайда пайда бол?анын болжайды, ішкі сырын т?сінеді. Демек, эстетикалы? ?абылдауды? шы?армашылы? жа?ы деп – о?ушыны? о?ы?анын ?з білімімен салыстыра т?сінуін айтамыз. Осы?ан ?арай бейнелеу ?нері саба?ында халы? ?нерін пайдаланып, оны т?сіндірумен ?атар о?ушылар?а осы материал т??ірегінде с?ра? ?ою о?ушы ?иялын толы?тырып, на?тылы шынды?ты іздеп таптыру ?ажет.

         Халы? ?нерін о?ып, оны ?мірмен ?штастыра білген адамны? жан д?ниесі ке?ейеді, ой ал?ырлы?ы артады, адамды сауаттылы??а жетелейді. Хал?ымызды? ?нері ата-аналарымызды? ма?дай тері, ?асырлар ?олта?басы, ?нері мен білім тарихы. Сонды?тан сол ?нер келешек ?рпа??а жеткізіліп т?сіндіре білуді ?ажет етеді.?азіргі кезде республика мектептерінде халы? ?неріні? ?р т?рін о?ытып ?йрету жа?сы жол?а ?ойыл?ан. О?ан мысал ретінде кейінгі кезде мектеп к?рмелерінде к?птеп кездесіп ж?рген о?ушыларды? ?з ?олдарымен жасал?ан т?рлі ?лтты? ою-?рнектер, кестелер, ыдыс-ая?тарды айту?а болады.

         Халы? ?нері ар?ылы о?ушылар ?з еліні? ?нерімен ж?не оны? т?рлерімен танысады. ?р халы?ты? м?дени бейнесі ?зіне т?н ою-?рнектерден, бояулар ?олданыстан, архитектуралы? ерекшеліктерінен к?рініп т?рады. М?дениетті? асылдарын ?нер ар?ылы бой?а сі?іріп, ой-?рісін ке?ейтіп шынды??а к?з жеткізу адам?а т?н ?асиет. ?з хал?ыны? ?нерін жете білу, жалпы ?нерді жетік білуге, оларды талдай білуге септігін тигізеді. Халы? ?нерін о?ытуды? та?ы бір ерекшелігі - ?нер к?ркемдігін к?рсету,?нерді с?ю ж?не ?мірде пайдалана білу. Сонымен ?атар ш?кірт к?кейінде халы?ты? ?леуметтік-эстетикалы? т?жірибесінен ма?л?мат бере отырып ма?айында?ы м?дени ескерткіштерге к?з?арасын ояту.

         Эстетикалы? ?абылдау толып жат?ан эмоциялар ту?ызуы м?мкін.М?селен, ?мірдегі немесе ?нер заттарында?ы ?семдікке тап бол?анда адамны? с?йсінуі ж?не масаттануы, ренжуі,?ай?ыруы,жа?сы к?ру ж?не жек к?ру сезіміне, мйірімдік ж?не елжіреу сезімін ?семдік ?р?ашан сезімге б?лейді. О?уда?ы эстетикалы? т?рбие жалпы білім беретін бір ?атар п?ндерді е? алдымен ?дебиет, тарих ,география, биология сия?ты п?ндерден сондай-а? эстетикалы? циклды ?н, сурет салу, бейнелеу ?неріні?  негіздері сия?ты арнаулы п?ндерді о?ыту процесінде ж?зеге асырылады, ж?не эстетикалы? циклда?ы арнаулы п?ндер  эстетикалы? т?рбиеде зор роль ат?арады.

          Сурет саба?тары 1-6 сыныптар аралы?ында барлы? сыныптарда о?ытылады. О?ушылар к?шіріп сурет салу?а,нобайлар мен зарисовкалар салу?а,та?ырып бойынша ж?не еркін та?ырып бойынша сурет салып уйренеді. 1-сыныпта сурет салуды? ?дістеріне уйретуді? ?стінде, о?ушыларды ертегілермен балалар кітаптарында?ы к?ркемиллюстрациялармен таныстырады. 2-3 сыныпта о?ушылар белгілі та?ырып?а ?ткізілетін ??гімеге байланысты ?деби шы?армалар?а берілетін иллюстрациялар ж?не аса к?рнекті суретшіленр картиналарыны? к?шірмелері бойынша кескіндемемен танысады. 4-сыныпта кескіндеме, графика, м?сін ?нерімен,с?улет ?нерімен, к?ркемсурет, с?ндік ?олданбалы онермен ж?не оны? т?рлерімен танысады. Сондай-а? с?ндік ?олданбалы ?нерді? де оушылар?а беретін эстетикалы? т?рбиелік м?ні зор.

          Эстетикалы? ?ызмет ?нер шы?армаларын жасауды да,эстетикалы? жа?ынан тартымды заттармен,б?йымдар шы?арудыда, эстетиканы т?рмыс?а ж?не адамды ?орша?ан ?мірге енгізуді де ?амтиды. Мектепте о?ушыларды ?здерін ?мірде шама шар?ынша корсете білуге т?рбиелеу міндеті ал?а ?ойыл?ан. Ал б?л ?шін о?ушыны? ?нмен, бимен, бейнелеу ?нерімен, кескіндемемен, м?сін жасаумен ш??ылдану?а ?ажетті іскерліктері мен да?дылары болу?а тиіс. Б?л салаларда?ы кейбір іскерліктер мен да?дылар?а ?йрету ісі сурет салуда ж?не ?н саба?ында, сондай-а? эстетикалы? т?рбие ж?нінде сыныптан тыс ?ткізілетін ?йірме саба?тарында, т?рлі іс-шаралар?а дайынды? кезінде ж?не оларды ?ткізу процесінде ж?ргізіледі. Дербес шы?армашылы? ж?мыста ою-?рнектер салу, турлі б?йымдардан ??растырып сурет салу, ?абыр?а газеттерін , альбомдарды ?шекейлеу  т.б.к?зделеді. Б?л ж?мысты? к?птеген т?рлері е?бекке т?рбиелеумен байланысы. О?ушы бас?а п?ндерді игере отырып  бейнелеу ?нерін ж?не ?ол?нерді? келешекке ?ажет екенін т?сінуі керек, б?л салада білімін к?теруге да?дыланса  эстетикалы? тал?амы ?сіп, д?ниеге деген к?з?арасыны? ?алыптасуына зор ы?палын тигізеді.              

?о?амды    дамыту    ?шін     ?о?ам     м?шелерін  жан-жа?ты  т?рбиелеп,  жетілдіру керек.  Т?рбие  ж?мысыны?  ба?ыт-ба?дарын  белгілейтін ?р топ?а сай ?зіндік мораль бол?ан.  Мораль ?о?ам   м?шелеріні?  этикалы? саналарын: ізгілікті, мейірбандылы?  ?ділдікті,   мінез-??лы?ты  бейнелейтін   ?о?амды?  сананы?  о? т?рі.   "Мораль   -   адамдарды?   бір-біріне ж?не ?о?ам?а міндеттері мен ?арым-?атынастарын аны?тайтын ?ауымды? ?мір с?ру ережелеріні?, мінез-??лы?  нормаларыны? жиынты?ы".

Тапты? ?о?амда мораль белгілі бір тапты? идеясын, ?мірген деген к?з ?арасын д?ріптейді. Б?л ??былысты жете  а??ар?ан ?аза? хал?ы "Тауына ?арай а?ы, заманына ?арай за?ы" деп ?арапайым с?зден философиялы? топшылау жаса?ан.

Тапты?,     экономикалы?     идеологиялы?   ерекшеліктеріне ?арамастан   негізгі   са?тап   халы?   педагогикасындіа?ы   а?ыл-ой идея ?ай халы?ты? болсын тіршілік  тынысымен шаруашылы? к?сібімен, семьялы?, ?о?амды?, ?лтты? т?рбие д?ст?рімен ты?ыз байланысты   туып,   ?сіп   ?ркендеп, дамып    ?рпа?тан   ?рпа??а   жал?асып жетіп отыр?ан.

Халы? келер ?рпа?ын ?зіне дейінгі ?о?амда ?олы  жеткен  т?рбиелік жа?сы д?ст?рін жина?тап пайдалана отырып, шынайы адамгершілік ?асеттерге баулып   т?рбиелеуді ма?сат еткен.

Бірде   бір   адамзат  ?о?амы   ?зінен б?рын?ы            а?ыл-ойын, т?рбиелік т?жірибесін пайдаланбай        емес.

Х?ІI-X?IІІ    ?асырларда?ы      орысты?  ж?не              демократияшыл ба?ытта?ы  педагог ?алымдары    ?ылыми  е?бектерін   халы?ты?  ?асырлар бойы  жина?тал?ан    т?рбиелеу   т?жірибесіне   негіздей   отырып   к?пшілікке   ?сын?ан  болатын. Мысалы чехтіц ?лы педагогы Амос Коменский              ж?мысында?ы  халы?ты?  д?ст?рді?  жа?сы  н?тижелеріне  с?йеп отырып,   баланы    жастайынан   е?бекке  ж?не  жа?сы  мінез-??лы?тар?а т?рбиелеу  жолдарын  белгілеп берді.

Швейцарияны?  педагогі И.Г.Песталоци т?рбиені ана тілінде о?ытатын халы?ты? мектептерді? бай т?жірибесіне негіздей отырып ж?ргізуді ма??лдады. Ол адамны? а?ыл-ойы ?алыптасуыны? ж?не д?рыс дамуы ?лт тіліндегі о?уды? мазм?ны мен о?ыту ?дісін д?рыс ?йымдастыру?а байланысты деп ерекше атап к?рсетті. И.Г.Песталоци "Бала  т?рибиесі оны? д?ниеге келген к?нінен басталуы керек. Баланы? д?нені  т?сінуі отбасында басталып мектепте ?рі ?арай  жал?астырылуы шарт" - деген ?а?иданы ?сынды.

Францияны? ?лы а?артушысы Ж.Ж.Руссо да бала т?рбиесіні? к?зі е?бекте, сонды?тан баланы жан-жа?ты азамат етіп т?рбиелуді отбасында е?бекке   ?йретуден  басталуы  ?ажет  деп тапты.

Ал орыс педагогі К.Д.Ушинский халы?ты? т?рбиені? ма?саты мен мазм?нына ж?не т?рбие мен о?ыту  ?дісіне то?тала  келіп: «Орыс хал?ыны? бала т?рбиесі сол халы?ты? сан  ?асырлы? тарихымен ты?ыз байланысты, т?рбиені?  негізін  халы?ты?  жа?сы-жаман д?ст?рінен іздестіру  керек». -  деді.

Халы?    а?артушылары     мен    ?дебиетшілеріні?   бойынша ?лтты? м?дени  т?рбие ісіні?   алтын  ?азы?пен М.Горький,  С?бит  М??анов     пен  ??гімелескенде  ?аза?  хал?ыны?    м?дени   м?расыны?  асылдарын     іріктеп  халы?  ?ажеттілігіне, ?рпа? т?жірибесіне жарату ?ажет деп ке?ес берген.

?аза? хал?ымы?  педагогикалы? ой-пікірін халы?ты? ?ткендегі ?мірімен салт-санасы мен т?рмыс тірішілігімен етене  бірлікте, ты?ыз байланыста алып ?ара?ан ж?н.

Мал ба?ып к?нелткен, ?лтты? баспас?зі, ?зіні?  ана тілінде  мектебі мен театры болма?ан к?шпелі ?аза? еліні?  ?ткендегі  ?мірінде фольклор, салт-д?ст?р жалпы айт?анда ?лтты?  рухани  м?дениетіні? ролі зор болды. Академик М.?уезов адамзат м?дениетіні? алтын ?орына д?ние ж?зіні? халы?тарын ?ос?ан ?зіндік ?лесін с?з ете келе: "Гректер ата?ты храмдарын египеттіктер пирамидаларын, ?ытайлыктар фарфор б?йымдар мен м?рм?р тастан жасал?ан адам м?сіндсрін, итальянды?тар ?сем ?уенді музыкалы? шы?армаларын, фраицузлар сурет  ?нерін ?лгі етсе, к?шпелі ?аза? елі аса бай ?ле?, жыр м??асын ?алдырды" — деп халы? педагогикасыны? аса ?лкен ба?ытын к?рсеткен. Сонды?танда бізлі? ?аза? даласын зерттеуші Пурона. орыс ?алымдары жыршы халы?,  а?ын халы? - деп Пікір айтпа?ан деген т?жырым?а келеді. М.?уезов.

Баланы д?ниеге келуіне  байланыты шілдехана, бесікке салу, т?сау кесу, ат?а мінгізер, то?ым ?а?ар, ?ыз ?зату, ?йлену тойлары, ауыл азаматтарыны? бірлесіп е?бек етуі (киіз басу. ?й салу т.б. к?пшілік е?бск т?рлері), адамны? д?ниеден ?айтуына байланысты естірту, жо?тау, к?рісу сия?ты ?дет-??рыптарды? б?рі ?ле?-жырсыз, ?н-к?йсіз ?ткен емес. М?ны? б?рі ?ле? жырды? адамны? ?мірлік серігі, рухани азы?ы бол?анын д?лелдейді.                                                                                           

?аза?ты? т?рмыс-салтымен  байламысты айтыл?ан   "Жар-жар", "Сы?су", "Беташар", жиын тойларда айтылатын ?ыз бен жігіт   айтысы:   жа?ылтпаш,   санама?,   ж?мба?тауда  "Естірту", "Жо?тау", "?оштасу" ?ндерінде ма?ал-м?телдер мен шешендік с?здерде    айтысы    мен    оларды?    тол?ау,    терме    ?ле?дерінде к?зделетін   ма?сат   біріншіден   ас   пен   тойды   ?ьзы?ты    ету, халы?ты?   к??ілін   к?теру   болса,   екіншіден   аламны?   к??іл к?йіне   с?з    ?неріні?    ??діретті    к?шімен  ?сер    етіп,  ж?рек тебіренісін ту?ызу, ?шіншіден жиын?а ?атысушы  ?лкені-кішіні? б?ріне а?ыл-на?ыл айту, ой салу, т?лім-т?рбие  беру.

Я?ни отбасы, ауыл-айма?, к?пшілік, ?о?ам болып адамды т?рбиелеу ?аза? хал?ыны?  ?мірінен ?зекті орын алады. Салт-сананы, ?дет-??рпы, ойын-тойы, осы ма?сатты іске асыру?а бейімделе ж?ргізілген. Ас пен той, ?уаныш пен реніш. ?лы жиындарды? б?рі халы? мектебі сия?ты т?рбие беру орын бол?ан.

Пайдаланыл?ан ?дебиеттер.

1. ?бду?лиева Ш. Халы? ?ол?нері.

        Алматы 1992ж.

2. ?асиманов С.?аза? хал?ыны? ?ол?нері.

       Алматы «?аза?стан» 1995ж.

3. Мар??лан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Алматы «?нер» 1986ж том1, том2, том3.

4. Н?р?алиев Н. Ша?ыра?-?й т?рмыс энциклопедиясы. Алматы 1989ж.

5. Рондели Л.Д. Народное декоративно-прикладное искусство. Алма-Ата 1984г.

6. < > ?. ?олданбалы к?ркем ?нер.

   ?аза?стан мектебі. Халы?ты? ?ол?нер туралы.

       Алматы 1991ж №7 63-65 беттер.

7. Ералина А. Халы? шеберлері шы?армашылы?ын о?у-т?рбие ж?мыстарында ?олдану.

       Шымкент 1997ж.

8. Т?жім?ратов Шеберді? ?олы орта?.

        Алматы

9. Ар?ынбаев.Х. ?аза? хал?ыны? ?ол ?нері ?ылыми зерттеу е?бектері.

   Алматы. ?нер 1987 ж.128 бет.