Рабочие записи (в помощь учителям) для изучения вновь введенных произведений по калмыцкой литературе в средней школе по программе 2010 года Даваевой Г. Л., учителя Зургановской СОШ Малодербетовского района
Содержание
1.5 класс. Эрнҗəнə К. «Темəн яһад җил уга болсмб?» - түүрвəчин тууль, 22 х.
2.6 класс. Калян С. «Тула тоңһс» - орчулачин тууль – 21 х.
3.6 класс. Саңһҗин Б. «Баташ Уташ хойр» - келвр – 22 х.
4.7 класс. Эрнҗəнə К. «Өлзəтə бүүр» - келвр – 21 х.
5.7 класс. Җимбин А. «Баазр ямаран баатр бəəҗ?» - келвр, 20 х.
6.7 класс. Калян С. «Аң-адусна кел меддг көвүн» - тууль, 18 х.
7.8 класс. Калян С. «Бригадир» - поэм, 14 х.
8.8 класс. Сусен А. «Хуҗртын аршан» - домг, 15х.
9.8 класс. Сусен А. «Тайхир чолун» - домг, 15 х.
10.8 класс. Эрнҗəнə К. «Модчин туск келвр» - келвр, 16 х.
11.8 класс. Эрнҗəнə К. «Ноосна зуңһг» - келвр, 17 х.
12.8 класс. Хоньна М. «Орс дү» - түүкин тасрха (4 əңг), 17 х.
13.9 класс. Очра Н. Тууль, үлгүрмүд, 12 х.
14.9 класс. Даван Һ. «Алтма» - поэм, 13 х.
15.10 класс. Калян С. «Ишкə деевртин нутг» - поэм, 8 х.
16.10 класс. Калян С. «Баатр багшин өөнд» - шүлг, 9 х.
17.10 класс. Дорҗин Б. «Чик хаалһ» - роман, 9 х.
18. 10 класс. Саңһҗин Б. «Өнчнə кишгнь - өвртнь» - түүк, 10 х.
19.10 класс. «Цагин селгəн» - шүлгəр бичсн тууҗлгч роман (4 əңг), 9 х.
20.10 класс. Хоньна М. «Эцкин һазр» - шүлгүд, 11 х.
21.11 класс. Җимбин А. «Темəн үүлн» - роман, 4 х.
22.11 класс. Бадмин С. Шүлгүд, 7 х.
23.11 класс. Нуура В. Шүлгүд, 6 х.
24. 11 класс. Бадмин А. «Зултрһн теегин ноһан» - роман, 2 х.
25.11 класс. Буджала «Альмн» - поэм, 5 х.
26. Утх зокъялын онл (литературная теория), 2 х.
Утх зокъялын онл
Түүклəн – романа, түүкин, келврин жанрмуд олзлад, бичəчин һол уха эн үүдəврмүдин дүрмүдəр дамжулад үзүлҗəх эпическ зокъялмудиг түүклəн гидмн.
Тууҗлгч түүклəн – һазр деер эс гиҗ нег орн-нутгт болҗах йовдлмуд болн олн əмтнə җирһл тууҗин халхар бичсн үүдəврмүд.
Роман – олн əмтнə бəəдл-җирһлиг кесг цагин эргцд тууҗин некврмүдəр үзүлҗəх ик эпическ үүдəвр.
Түүк – күүнə җирһлин нег халхинь үзүлҗəх дундын кирцəтə эпическ үүдəвр.
Келвр – һол дүрин җирһлин нег өдр эс гиҗ нег агчм үзүлҗəх ахр эпическ үүдəвр.
Наадн – драматическ үүдəврин һол дүрмүдəр дамҗулад цагин нег эргц үзүлҗəх зокъял (пьеса).
Шог наадн – олн əмтнə бəəдл-җирһлиг хөкрлгч (сатирическ) янз орулад үзүлҗəх инəдтə үүдəвр.
Шүлглəн – поэм, шүлгин жанр олзлад, күүнə җирһл, дурна төр, йиртмҗин бəəдл, аң-адусна заң-бəрц үзүлҗəх лирическ үүдəврмүд.
Поэм – шүлглəни янзта, эпическ эс гиҗ лирическ ахр сюжетта, һол учр-утхта үүдəвр.
Шүлг – шүлгчин ухан-тоолвр үзүлҗəх ахр лирическ үүдəвр.
Эпос – күүнə җирһл болн терүнə җирһлд болҗах йовдлмуд үзүлҗəх ик тууҗлгч литературн үүдəвриг эпос гидмн. Эпос литературин дөрвн əңгсин негнь. Баатрльг дуулвр – төрскəн, һазр-усан харсх сана зүүлһҗəх дун.
Эпиграф – ухалҗ нəəрүллһнə эс гиҗ терүнə əңгин өмн бичгддг түүрвəчин үүдəврин һол учр-утхинь цəəлһҗəх үгмүд.
11 класс
Бадмин А. «Зултрһн теегин ноһан» - роман
«Чонс отг» - романа тасрха
Романа һол төр: хальмг келн-əмтнə тууҗ, өвкнрин заң-бəрц.
Чапчан Арашин келсн тууҗ ахрар:
Чонсин туск тууҗ Зүн һарт бəəх цаг үзүлҗəнə. Тиигхд хальмг келн-əмтн Дөрвн өөрд гиҗ нерəдгддг бəəҗ.
Зөвəр ик хотн һурвн үзгəсн ик уулар халхлсн, урһмл-ноһан шавшад бəəдг, дегд сəн һазрт бəəҗ. Малнь көл идгтə, цасн ховрар ордг һазр бəəҗ. Кесг хортн дəврвчн, эдниг диилҗ чаддго бəəҗ. Һурвн таласнь уулар халхлата, һазадын хортна туст үзгинь нег баахн һолыг өргдүлəд, оңдан һол малтад, терүнлə негдүлəд, күн һатлҗ болшго хурдн урсхлта ик һол кечкнə.
Һучн җил болад, кесг тохм əмтн негдəд, кесг миңһн цергтə хортн дəврв. 21 хонгтан эн хотна улс хортнла ноолдад теслцнə. Болв чидл баһ болад, эдн диилгдв, эврəннь һазран харсҗасн улсас негчн күн үлдсн уга. Тедн дундас нег нəəмтə көвүн һарад сар əрə давсн, өлгəтə дүүһəн авад, уул давшад һарад гүүнə. Йова йовҗ, көвүн муурад, хойр уулын хоорнд көндə нүкнд орад унтна. Өрүн босад, хот хəəнə, ишклң зерлг альм, чи авч ирнə. Дүүһəн үлдəсн нүкнəс чон һарч йовхиг көвүн үзнə, дүүһинь идчксн болвза гиһəд гүүһəд орхла, дүнь унтҗ кевтҗ. Сөөһəр көвүн серхлə, одак чон дүүднь көкəн өгчəсинь үзв. Кесг ухан-тоолвр көвүнə толһад орв. Эврəннь хотн бəəсн һазрур көвүн ирнə, негчн əмтə юмн уга. Өөрнь бəəсн һолын уснд бийəн үзнə: үснь тас цаһан. Көвүн хəрү нүкндəн ирнə: дүнь цадхлң унтҗ кевтнə. Нүкнə амнас хол биш эн генткн эцкиннь һанз үзв. Дəн эклхин өмн эн көвүн ямад хəрүлҗ йовад, чон үзəд, герүрн гүүҗ ирлə. Хотна залусмуд йовад, чоныг хəəһəд эс олдхла, кичгүдинь авад алчксн билə. Тиигхд эцкнь һанзан геесн билə. Тегəд кичгүдинь алсн күүнə көвүг тер чон асрҗах болв. Тер кевтəн чон өдрт хойр ирдг болв. Чон ах-дү хойрт мах авч ирдг болв. Тиигəд зуни, намрин болн үвлин туршарт чонтаһан көвүд бəəв. Уулын дора кесг əмтн нүүҗ ирцхəв.
Зунын нег өдрлə ахнь дүүһəн чонын нурһн деер мордулчкад, наадулҗала. Чонын ардас көөлдсн аңһучнр терүг үзчкəд, өврəд, доран сууһад мөргцхəв. Номта ламд терүгəн келхлə, лам «шар бичгəн» умшна. «Нүл уга улсиг алснд, маниг һазрин эзн Цаһан өвгн ик цааҗла харһулхар бəəнə» - гиҗ лам келнə. Тедн нег хонгин туршарт нүүһəд йовҗ одцхав.
Чон эдниг һурвн җилдəн асрв. Хөөннь ирдгəн уурв, күүнə һарла, эс гиҗ зеткрлə харһсн болх, - гиҗ көвүн һундв.
Түрүн җилмүдт ах дү хойр заһс бəрəд, аңһучлад гесəн теҗəдг болцхав.
Нег дəкҗ күн уга көдəд хө хəрүлҗ йовсн күүкнлə харһна. Күүкн əəчкəд, өвдг деерəн сууһад мөргəд, ууляд, һазр деер унв. Көвүн күүкнд тууҗан келҗ өгнə. Күүкн бас эврəннь тускар келнə: күүкн байна хө хəрүлдг бəəҗ. Делкəн Цаһан өвгнəс əмтн əəһəд зулхла, күүкнə эзн хөөһəн, ялч күүкəн хайчкад йовҗ одна. Тиигəд көвүн күүкн хойр зу һар хөөдəн тууһад, дүүһүрн ирнə.
Җил болад, эдн өрк-бүл болцхав. Цөөкн җил болад, дүүдəн гер авч өгəд, өнчинь салһв. Əмтн эднəс əəдг билə. Ах-дү хойр дала үрдүд һарһад, салу хойр нутг болв. Нег нутгнь – Ик Чонс, хойрдгч нутгнь – Баһ Чонс. Тер кевтəн 17- гч Зун җилин эклцəр наадк дөрвн-өөрдəн дахҗ, Əрəсəһүр эдн нүүҗ ирсмн.
19 зун җилин эклцəр, Чүүчə тəəшин цагт, ах-дү һурвн зəəсң һурвн хурл бəрнə: ахнь – Ик хурл, дундкнь – Дунд хурл, дүнь – Баһ хурл. Хурлмуд эргəд бəəх шевнр кергтə бəəсмн: шүтҗ-сүзглх, мал-гер хəлəх. Тегəд тер һурвн хурлд Баһ Дөрвдин зəəсң болһн арваһад өрк өгсмн.
Өдгə цагт тер тохмас: Ик Чонс, Баһ Чонс бəəнə. Ик Чонсас Бəргəс Чонс арвн һарсмн: һурвн ах-дүүһин нерəр келгдсмн: Бергəсин Төмр, Бергəсин Лаала, Бергəсин Һавнюр. Баһ Чонсин тохмас Му Чонс гидг арвн һарсмн.
Романа халхст харһсн үлгүрмүд: «Өмн төрлдəн килнц һарһҗ йовсн күн, эн җирһлдəн зовлң эдлнə», «Номһн темəн ноолхд амр», «Һанц цөгц əркин – һашунь сəн, һанц үрнə - һаньдгтань сəн».
Җимбин А. «Темəн үүлн» (роман)
Романа һол төр: Төрскəн харслһн.
Алдр дəəнд Төрскəн харсхар үклин ноолданд Хальмгин баһчуд орлцлһн.
Романа 1 дегтр: 1940 җилд «Җаңһрин» 500-гч өөнин байрас эклəд, Хальмгин цуг интеллигенцин уха-седклинь, теднə өдр-бүрин җирһлинь болн олн келн-əмтнə негдлт үзүлҗəнə.
1).О.И.Городовиков – «Җаңһрин» байрт.
Ока Городовиков хальмг улсин бүлд үүдҗ һарад, зууһад җилмүдт тедниг дахсн харалта бəəдлиг дегд сəəнəр медҗ, терүг харчудла хамдан бəəһəд чигн, хаана салдс болҗ церглəд чигн эдлҗ түңшсн күн эн саамдан сəн му хойриг дəкн нег дүңцүлҗ, төрскн əмтнəннь эндрк җирһлд бахтҗ байрлҗана.
2).Басңга Б., Лееҗнə Ц., Төөлгин Далван, Цернə Далнта – «Җаңһрин» байрт.
3).Дəəнə эклц.
4).Хальмг 110-гч Мөртə дивизин баатр-зөрмг үүлдврмүд (Э. Деликов).
Романа 2 дегтр: Алҗан Арвн, Сарңга Нарн, н.ч талдан хальмгуд Харьков, Одесс, Киев сулдхад, Днепр һатлсмн. Зəрмнь əмнəсн хаһцв, болв кесгнь Берлинд зөрмгин хаалһар күрв.
Төрскəн Харсгч Алдр дəəнд 40-гч җилмүдин баһчуд яһҗ орлцсинь эн роман үзүлҗəнə.
Буджала Е. «Альмн» - поэм
Поэмин һол төр: 1).Буджала Егор эврəннь үүдəвртəн арвн наста көвүнə дүрəр дамҗулад, үйнрин залһлдан, теднə дурн, тевчлһ үзүлҗ бəəнə.
2).Төрскн орн-нутган харслһн, өрк-бүлин төр дəəнə цагт.
«Альмн» поэмин һол учр-утхнь: шүлгч бичкн көвүнə чееҗин зовлң – олн əмтнə зовлң гиҗ умшачнрт медүлҗ бəəнə.
Поэмин цутхлң ахрар:
1). Дөчн тавдгч җил…Һалзу дəəнə һал…
2).Сулдхвр җирһл хойриг Советин салдс тархав…
3).Майин йисн өдр Мөңк тууҗд орв…
1).Арвн наста көвүн Ааван тосхар һарв, аңзрсн улан альм альчурт ораҗ өврлв.
2).Эндр йовх поездд Эцкəн ирхинь күлəнə.
3).Көвүн дəəчнр дунд Көштлəн эцкəн хəəнə.
Бүрүл тасрсн цагт Булрад герүрн хəрнə.
4).Тагчг зогссн дүүнрүрн «Маңһдур ирхм! – гиҗ, Медсн болҗ келнə.
1).Өр цəəтл көвүн Эцкəн нөөртəн үзнə.
2).Өвртəн альман дүрəд Адһҗ станцур гүүв.
3).Уга! Гүүнəр саналдн Уха туңһаһад зогсв…
1).Майор ямта эмч – Медəтə буурл гергн, Көвүн тал өөрдəд Кампадь өгхəр седв.
2).- Эндр тавдгч сар Эцкəн тосчанав, - гив…- Хадһлсн һанцхн белгм Харлад үрəд ирв…
Эн белгəн танд экəн гиҗ өгчəнəв…альчуран тəəлəд альман: «Автн эцкимм хөв…»
3).Поездин хəəкрсн дуунас перрон шуугҗ үлдв,
Һаран үмгəд һудысн һанцхн көвүн үзгдв.
4).Эмч белгəн авад эврəннь вагондан суув… «Хəлəтн эн альмн хəəртə үрнə белг, хəрҗ ирх гиҗ хадһлҗ, эцкəн күлəҗ. Тавн сарин туршарт тасрлтан уга тосҗ…
5).Күлəсн күцлəн гееһəд көвүн альман маднд нерəдв…Эмч иигҗ келəд эргүлҗ дəкн хəлəв.
6).Дуута биитə вагон ду тасрҗ менрв, дөчəд шаху залус даралдҗ босад зогсцхав.
7).Эмч чимкəд күргəд əмтəхн альман төгəв, аршан мет альмн амн дотр урсв.
Зура
1.Диилвр. 2.Көвүн – перронд. 3.Көвүнə белг эцкдəн.
4.Көвүнə зовлң. 5.Эмчлə харһлһн.
6. Аршан мет альмн - цуг дəəнəс ирсн салдсмудт.
Нуура В. Шүлгүд.
«Һалуна частр»
«…Һашу урсам дууһар һалун һазран тосна.
Хулсн болһнь тодлад, хунын частр чашкурдна».
Эн шүлгт бичкн һалуна һууҗмл яһҗ – шар нарна толянд байрлҗ өсҗəхиг бидн үзҗəнəвидн. Һалун болвчн төрскн һазрта, бичкнəсн авн өссн цевр һолын усан, хулсн болһниг тодлсн эңкр һазран зүркндəн хадһлна. Төрскндəн нерəдсн һалуна частр күн болһна чееҗ байрлулҗ өөдəн өргнə. Шүлгч лирическ санан-седклəн, ухани тоолврмудан, гүн сурһмҗан умшачнрт медүлҗəнə.
«Эк болн һазр»
Экин чинриг күүнə җирһлд теҗəл өгсн төрскн һазрла дүңцүлҗəнə. Эк Төрскн хойрас үнтə юмн һазр деер уга, - гиҗ шүлгч эврəннь ухан-тоолврарн хувалцҗана. Өвкнрин герəслсн төрскн һазрин болн заяч заясн экин дүрмүд умшачин ухан-седкл авлна. Экəсн цөкрсн күн «хөвтə болхнь берк», - шүлгин һол ухан.
«Хальмг теегин одн»
Дурна туск шүлгүд шүлгч болһнд шүүврин чинртə болна. Эн шүлгтəн дурнас бульглҗ һарсн магталан дуулҗана. Күн болһна дурн, дурни седкл хавр мет нег-негнəсн ончлгдҗ йилһрнə. Дурнд нерəдсн дууһан гүн седклəсн һарһҗ шүлгч цəəлһҗəнə: «Хунын дууһан чамд нерəдҗ, хурин цеврəр өрчəн цеврлнəв».
Бадмин С. Шүлгүд.
«Хальмг цə»
Хальмг цəəһəн ууҗ шүлгч адрута җирһлин хаалһан тодлна, давсн цаган санна. Ямаранчн йовдл күүнə җирһлд учрвчн, хальмг цə тогтнулҗ «əмд юмн кевтə əмсхлəд кииһəн авнач, эңкр үүрм кевтə эврə бийүрн дууднач», - гиҗ Бадмин Серəтр бичнə. Цагин зовлң, адрута җирһлин эндү – цугтаһинь зандрсн хальмг цə мартулна. Хальмг улсин тевчңгү седклиг медүлдгнь бас хальмг цə.
«Экдəн»
Шүлгин һол учр-утхнь: эк гисн күндтə нернəс эңкр нерн һазр деер уга. Ээҗин əрүн седклиг шүлгч үрдүдтəн күргҗ, альк насндан мартшгоһан медүлнə. Чик хаалһд орулсн экин дурн, чинр күн болһна чееҗд төөнрҗ үлдхнь лавта, - гиҗ эн шүлг маднд цəəлһҗəнə.
«Зальврлһн»
Эн шүлгтəн Бадмин Серəтр җирһлин хаалһан тодлҗ, аав-ээҗдəн мөргҗ, һазр деер олн əмтн ут нас наслҗ йовхиг дурдҗана. Зальврхла, - күүнə чееҗ сарулдҗ батрна, - гиҗ шүлгч келҗəнə.
Бадмин С. шүлгүд ке сəəхн келəр бичгдҗ, шүлг болһнд түүрвəчин цаһан санан медгднə. Шүлгүднь гүн сурһмҗта: һазр деер ни-негн бəəҗ, бат-байрта җирһл дурдҗ, экин нилчиг мартлго, өвкнрин җирһлд, олн əмтнə иргчд зальврҗ, төрскн һазран өргҗүлхиг маднд зааҗана.
10 класс Калян С. «Ишкə Деевртин нутг» - тууҗлгч поэм.
Поэмин һол учр-утхнь: баахн хальмг күүкнə дүрəр дамҗулад, олн-əмтнə тууҗ, җирһл-бəəдл, заң-бəрц шүлгч үзүлҗ бəəнə.
Поэмин һол үүлдврнь: хальмг хүрм, хүрмин авъясиг шүлгч бүклднь үзүлҗəнə. Зуг ашлвртнь хүрм болсн уга: күүкнə һазрт төрл эмгн өңгрəд, хүрмд саалтг болв. Эннь бас хальмг авъяс: 49 хонгин туршарт күүк мордулҗ болшго.
Угатьнрин зөв уга җирһл сəəнəр эн поэмд үзүлгдҗ. Күүкнд дурта баахн көвүн Сумъян гер авдг арһ уга, юңгад гихлə - угатя. Баһчудын җирһл бас хəлəгдҗ бəəнə. Күүкд улсин җирһл тодрхаһар цəəлһҗəнə.
Өөрд улсин җирһлиг шүлгч сəəнəр шинҗлҗ маднд медүлҗəнə.
Зура
Кеелəхн отгин күүкн Киштə. Киитн уста «Темəнə булгин» тууҗ. Сəəхн күүкн Киштəд – угатя адучин (Сумъяна) дурн. Салын Тугтн əңгəс күүкнд əрк ирлһн. Байр уга зəңгд баһчудын һундлһн. Хойр сав. Һурвн сав. Күрг үзлһнə хүрм. Җаву авлһн. Үүцин (запас мяса на зиму) хүрм. Сумъяна йовдл. Сумъяниг Сиврүр туулһн. Юм ишклһнə хүрм. Хошлң (широкая тканая тесьма для опоясывания верхней части кибитки) авлһн. Хүрмин саалтг: төрл эмгн өңгрв. Киштəн гем. Күүкнə үкл. Тачал.
Калян С. «Баатр багшин өөнд» - шүлг.
Калян Санҗ эн шүлгəн ачта багш Кензин Санҗд нерəдсмн. Кензин Санҗ – багш болн нертə номт, хальмг амн үгин зөөриг эңкрəр хадһлҗ, баһчудт дасхҗ йовсмн. Хəəртə «Җаңһриг» Кензин Санҗ шинҗлҗ, йилһҗ кесг көдлмшс күцəсмн. Эн багшин дүриг баһчуд медтхə гиһəд, Калян Санҗ иим шүлг бичсмн. Хальмг номин халхд Кензин Санҗин күцəсн нилч ик.
Дорҗин Басң «Чик хаалһ» - роман
Романа һол төрнь: Хальмг Таңһчд коллективизацин түрүн ишкдл. Тер тууҗлгч ик үүл-кергүдт орлцҗ йовсн улсин җирһлиг үзүлҗəнə. «Чик хаалһ» гидг романд дүрслгдҗəх юмн – Шорвин кецин нег əəмгин «Алтн худг» гидг нег хотна улсин җирһл, теднə бəəдл, теднə колхоз бүрдəлһнə ноолдан, тер ноолданд орлцсн улсин үүлдвр болн җирһл.
Романа һол дүрмүд: Серкəн Бату, Һалзна Бамб, Федор Алексеев.
Хотна эзнь – байн Шуңһрцга Бакдг, хотна улснь – энүнə ялчнр, зарцнр.
Дорҗин Басңгин «Чик хаалһ» гидг роман нүүдг хальмг улсин җирһлд болн тууҗд хойрдгч революц болгч классов ноолданд диилсн коллективизац нег нүүдг ик хотнд яһҗ кегдсиг, тер тууҗлгч ик үүл-йовдлд колхоз-ортг бүрдəһəд, тер хотна улс җирһлин лавта чик, сарул хаалһд яһҗ орсинь урнар дүрслҗ, делгрңгүһəр үзүлҗəнə. Эннь - романа үндслгч чинр болн төр болҗана. Олн əмтн чик хаалһд орсна темдгнь: баһчуд итклтəһəр колхоз тогталһиг тосв. Эврəннь нəəртəн байрта баһчуд шин цагин шин дуд дуулна. Эдн шин җирһлин эздүд, - гиҗ Һалзна Бамб тоолҗана.
Романд хальмг əмтнə авъясмуд, амн үгин зөөр олзлгдҗ бəəнə. 80 һар үлгүрмуд болн цецн үгмүд романд харһна, 150 зүүцл үгмүд бəəнə.
Дорҗин Басң «Цагин селгəн» (шүлгəр бичсн тууҗлгч роман)
Романа һол төрнь: хальмг улс төрскн һазртан нүүҗ ирлһн.
5 бөлг
Зура: 1).Байн Дорҗ хойриг Байкал һатлһҗ йовуллһн; 2).Бичəчин тодлврмуд: негнь йосна толһач, наадкнь туурсн хөөч…, негнь ода уга… (дəəнə көлд);
3).Байнта харһлһн; 4).Дорҗин бичг (Дорҗин зөрмг үкл, нилх немш көвү харсҗ авлһн); 5).Шүлгчин седкл Төрскнд:
«Иигҗ харссн Төрскəн Эңкрллго яһҗ бəəхв!
Ицгтə эңкр үүрмүдəн Мөңкрүллгө яһҗ үлдəхв!
Иим үрд өсксн Иньг теегтəн бахтҗанав.
Ицгтə тосхачнр болгсн Иньгүд таниһəн магтҗанав».
Саңһҗин Бося «Өнчнə кишг - өвртнь» (намтрлгч түүк)
Түүкин һол төр: Бадм-Хаалһ күүкнə җирһлин хаалһ болн олн əмтнə тууҗ төрскн ХальмгТаңһчиннь җирһллə залһлдатаһинь үзүлҗ, шүлгч эврəннь ухан-тоолврарн хувалцҗана.
Түүкин һарг: Төрлһн. Хавр. Экин үкл. Төлҗлһн. Сурһуль. Дурн. Багш. Эгчин хөв. Харһц. Туувр. Төрскн һазртан. Алдр шүлгчин шүлглəни өдрмүд Пушкинə).
«Хавр» - гидг тасрха, һол төрнь: орчлң деер үнтə болн сəəхн хамгас экд үрнəс үлү үнтəнь уга.
Зура
1.Хавр.
2.Харухса хурлын хаврин элвг олз (үсн-тосна дееҗ, хот-хоолын дееҗ хурлд хальмгуд хаврин эклцəр күргдг бəəсмн).
3.Чимбəн селəнə Хорвт һолын заһсн.
4. «Сазна махн əмтəхн, сагсг девл дулахн».
5.Башаңһс давслҗ хаталһн.
6.Чимбəн хотна əмтнə ах хотнь – үкрин үсн болн заһсн.
7.Бадм-Хаалһ (бичкн нилх) – экин байр. (Мөңк-Насн Гоогн хойрин күүкн).
8.Зул. Күүкнə нас йөрəлһн.
«Хавр» тасрхан цутхлң ахрар: Хаврин эклц. Тег тегштəн мал-аһрусна дууһар дүрклв. Харада шовуд хаврин зəңгəр тег дүүргв. Хальмг теегт таалта кем – мөрн сар. Харухса хурлд элвг олз-ору күртнə. Хавр эклмц цацу, хурл тал хот-хоолын дееҗ əмтн күргнə. Чимбəн селəнə Хорвт һолд заһсн дала. Цугтаһаснь əмтəхн – сазн. Мөңк-Насн башаңһс давслад хатана. Бадм-Хаалһ зурһан саран эклчкв. Күүкн батар суудг болчксмн. Гоогн (күүкнə эк) хурл орад, куүкндəн «хар кел» утлулдг билə. Үкр сарла Зул болв. Мөңк-Наснахн хойр дамар байрлв. Күүкн нег нас зүүв. Зулын хөөн Бадм-Хаалһ һурвн наста болв. (Хальмг күн төрн – нег нас авна, җил болхла – дəкəд нег нас авна, Зул болхла – нег җил немгднə). Ирсн гиичнр күүкнə нас йөрəв. Мөңк-Насн Гоогн хойр байрта бəəнə. Асхн Гоогн зулан өргв. Бадм-Хаалһ өсəд талт-мулт ишкəд йовдг болв. Гоогн ик байрта. Болв күн болһн җирһлин күүргнь альд бəəнə гиҗ медхв… (Дарук əңгд күүкнə эк гемнəд өңгрнə).
Хоньна Михаил «Эцкин һазр» (Шүлгүд)
1). Шүлг «Мини теегин хавр»
«Мини теегин хавр - əвр! Мел мана җаңһрахна хавр…
- Менд, хəəртə хальмг хавр, - Мини чилшго ик байр!
Альдасчн теврҗ үмсхнь медгдхш, Арнзласн буух дурм күрхш…»
2).Шүлг «Эцкимм һазр»
«Элə шовуна харулта өргн теегм Өдр болһн өмнм өсҗ босна.
Чи Минич, эцкимм һазр, усн, Чамаһан юунасчн дольшгов, теңгр эн!»
3).Шүлг «Теегин бəəдл»
Мини тег хавртнь – сəəхн: Мануртҗ теңгр мет көкрнə…
«Мини тег зунднь - сəəхн: Мел шорһлҗншң - əмтн көдлнə…
Мини тег намртнь - сəəхн: Цадхлң искирдс хошур нүүлднə…
Мини тег үвлднь – сəəхн: Малар мана һазр дүүрнə…»
Эн шүлгүдин һол учр-утхнь шүлгүдин цутхлңгас медгднə: эврəннь һазртан, хальмг теегтəн, теегин əмтнд ик дуран үзүлҗ бəəнə. Эн ик дуриг дорас өсҗ йовх баһчуд бийдəн шиңгрəҗ, төрскн һазран улм өргҗүлх, байҗулх зөвтəһинь медүлҗəнə. Умшачнрин седклд төрскн теегин дүр төөнрҗ үлдтхə гиҗ шүлгч келҗəнə.
9 класс
Очра Номт. Тууль «Чал ирв» (Əəдрхнə торһудас бичсн тууль)
Туулин һол төр: ухата – ухан уга күүнə темдг цəəлһҗəнə.
Кезəнə нег туула модна йозурт одад, темс түүҗ идҗəҗ. Дорань усн бəəҗ. Генткн нег темсн уснд «чал» гиһəд унҗ. Тула əəһəд һарад гүүв. Зуурнь кесг түүлас харһна. Юунас əəввч, - гисн сурврт, чал ирв, - гинə. Туулас цугтан һарад гүүлдцхəнə. Гүүҗ йовтлнь арат, чон, крис, күрн харһцхана. Тадн юунас əəһəд гүүж йовхмт, - гисн сурврт, - чал ирв, - гицхəнə. Цугтан һарад гүүцхəнə. Барс, өтг, арслң, зан харһад ирв. Юунас əəсинь сурхла, чалас əəвүвидн, гицхəнə. Цуһар гүүһəд һарв. Арслң гүүҗ йовад санна, чал гидгнь ямаран юмн болхмб? Цугтаһинь зогсаһад сурна, тер чал ирəд танд ю келв? Юм келсн уга болна. Тиигхлə, тер чалытн хəлəхм, - гинə. Чал эн, - гиһəд модна йозурт авч ирв. Модна деерəс темсн « чал» гиһəд унв. Арслң өврв, - иим юмнас əəдви?
Оньг уга туула ю чигн медлго гүүв, болһамҗта арслң оньһҗ медв. Ухата – ухан уга күүнə йовдл эн мет болдг.
Өтг – полосатая гиена.
Үлгүрмүд (Əəдрхнə дөрвүдəс бичсн үлгүрмүд)
Үкр унснд ноха дурго, үнн келснд күн дурго.
Номта манҗ үүлтə күүкн хойрт үрлт уга.
Байн күн келмрч, тарһн мөрн йовач.
Хан күн нег зəрлгтə, харцх шовун нег шүүрлһтə.
Буру хəлəсн эргд нарн туслдго, буру седклтə күүнд бурхн туслдго.
Хар идштəд нөкд хол, харңһу ухатад бурхн хол.
Ухата күүкнд төркн элвг, арһта көвүнд төрл элвг.
Чидлтəнь чимг иддг, чидл угань бүлк иддг.
Цадҗ цар болдго, идҗ ирг болдго.
Му хот – геснə зовлң, му садн – чееҗин зовлң.
Күүнə кесн үүл кевсин эрəһəс олн.
Һал дотр серүн уга, зовлң заагт җирһл уга.
Ухаг залу цагт сурх, үкриг үвлин цагт теҗəх.
Эд-аһурсн бəəхд өглһ өгх, эцк-эк əмдд ол таньх.
Һо үг амндан бəр, хорта седклəн дотран хадһл.
Нүдн – үннч, чикн – худлч.
Сəн моднд бүчр урһдг, сəн залуд нөкд хурдг.
Өвсиг үдлə шинҗлдг, күүкиг өрлə шинҗлдг.
Көгшнə хот икддг, үкхин өмн заң эвдрдг.
Даван Һəрə «Алтма» (поэма)
Поэмин һол төр: нойдудин көлд бүдрсн угатьнрин зовлң.
Поэмин һол учр-утхнь: мөрнə хулхачин дүрəр дамҗулад, Даван Һəрə өвкнрин гиигн биш җирһл үзүлҗ бəəнə. Олн əмтнə амн үгин зөөр олзлад, Ончхин Җирһлин цецн ухаһинь маднд медүлҗəнə. Ямаран йовдл эс учрвчн, күүнə закврар – күүнə əм авч болшго гисн ухан тодлгдна. Зуг тер цагин гүүдл болн неквр талдан бəəсмн.
Алтма чееҗин зовлңгин тəəлврəн тууҗин халхст олна. Ончхин Җирһл цецн ухаһарн, хурц келəрн нертə нойиг диилнə. Угатя адуч-хулхач байна закврар аду көөһəд, кү алсндан бийəн гемшəҗəнə. Ончхин Җирһл энүнд тууҗин холдкас үлгүр болҗ уха заана.
Поэмин цутхлң ахрар:
Əəмгин зəəсң Овшин Санҗ олна ик марһанд Эрктнə зəəсң Орлмд шүүгднə. Терүнəс өшəһəн авхар, арвн нəəмтə Алтмаг меклəд, терүнə аду көөҗ авч ир гинə. Алтма зөвəн өгнə, зуг аду авч ирсн цагт, му, эццн мөрдиг угатьнрт хот-хоолын теҗəл гиҗ өгтхə гинə. Зəəсң зөвшəрнə.
Аҗрһ аду саллһнд нег адуч үкнə. Адуһан авад холд һарчкад, хулхач амрна. Толһаһаснь тер үксн күн һархш. Кү алсндан, эн икəр зовна. Негинь алад, наадкинь кишгтə кеҗ болшго. Баячуд хоорндан зүтклдəд, угатя улсин җирһл хамхлна. Алтма терүг сəəнəр медҗəнə. Уханднь кезəнəк тууҗ орна: орс хаана закврар хальмгуд Əрəсəг харсад, «сөм хамрта парнцсла ноолдна». Нег дəкҗ амрлһнд, нойдуд хоорндан марһа кенə. Эн марһаг Бадм-Тəəшң нойн толһална. Марһан – шатр наадх. Нойдуд неҗəдəр Бадмла шатр наадад, цугтан шүүгднə. Харчудас Ончхин Җирһл наадад бас шүүгднə. Шүүгдсн улс нойнас ташулдг бəəҗ. Ончхин Җирһл ташулхиннь өмн нəрн келнə билг үзүлх зөв авна. «Һурвн зүүл» (Ташлһна һурвн зүүл, чичлһнə һурвн зүүл…) келəд, «иткл нойна зергиг иигҗ шүүсн болдг». Эн тууҗин җирһлин ухан адучд өврмҗ болв, күүнə адуна төлə, улан залуһин əм авсндан хулхач зовҗ, бийəн нохан кичгт тоолв. Тууҗин халхар авад хəлəхлə, «отгин андн» болсан медв.
8 класс. Калян С. «Бригадир» (поэм)
Поэмин һол төр: олна күчн.
Поэмин һол учр-утхнь: йиртмҗин аюлыг диилсн Шуурһчин бригадын урмдта көдлмш шүлгч үзүлҗəнə (көдлмш гисн күүнə седкл болн ухан).
Зура
1.Шуурһчин зовлң (өвснə зөөврт салькна харшлт).
2.Шуурһчин шиидвр (салькнла ноолдлһн).
3.Бригадын дөрлдəн (33 тергн шоратсн хаалһиг əрв).
4.Күн салькн хойрин мейəрклһн (өргəд хайсн өвснəс өрəлнь тергнд күрхш).
5.Шуурһчин бригадын диилвр (салькна зад дөөглгдв).
30-гч җилмүдт Əрəсəн орн-нутг Коммунистическ парть һардҗ йовсмн. Тегəд үүдəврин һол дүр коммунист Шуурһч. Шуурһч ухан-седклəн, чидл-чимгəн көдлмштəн өгсн күн. Тер цагт партин нилч күүнə җирһлд ик орм эзлдг бəəсмн. Коммуна парть болн Төрскн ни-негн гиҗ əмтн тоолцхадг билə. Тегəд Төрскнəннь төлə күн чидлəнчн, əмəнчн əрвлдго бəəсмн. Тиим күн Шуурһч билə. Аздлсн салькнла олн əмтн ноолдад, диилвр бəрнə. Үвлин киитн ода малчнрт əəмшг учрашго, өвсн цаглаһан зөөгдҗ овалгдв. Тернь Шуурһчин болн терүнə бригадын нилч. Тиим улс мана урдк җирһл тосхҗ йовсиг Калян Санҗ эврəннь поэмдан үзүлҗ бəəнə. Теднəс үлгүр автха гиҗ шүлгч маднд уха зааҗана. «Бригадир» гидг поэм олн улсин төлə гүҗрəч күүнə дүр үзүлсндəн цаг һатлгч туурмҗар нер һарсмн. Эн поэмин чинрнь ода күртл, кесг җил давсн бийнь ик өөдəн бəəнə, кесг үйн улсин зүркинь авлна. Калян Санҗ эврəннь поэмдəн колхозин нег бригадын, бригадын һардачин тускар биш, цуг шин цагин күүнə дүр – тер цага олн əмтнə авц-бəрц үзүлҗ. Бригадир Шуурһчин дүр - онц күүнə өңг-дүр үзүлсн деерəн, дəкн реалистическ авъясар ашлгдсн дүр гиҗ болхмн. Эннь хальмг шүлглəнə күслдҗ күцсн өөдəн кемҗəнə темдг болҗ һарчана.
Сусен Аксен «Хуҗртин аршан» (моңһл домг)
«Зүркнə дун» - шүлгүд болн поэм, Э., 1984 җ.
Домгин һол төр: йиртмҗ күүнə җирһлд яһҗ ач-тусан күргдг төр хаһлҗ, цуг əмтнə тоотиг өвчнəс эмндг җигтə усн – халун аршана туск тууҗ.
Домгин цутхлңгнь ахрар: Арсар һалан түлҗ, аңгар теҗəл кеҗ, арсар хувцан уйҗ, адунас күлгəн унҗ…
Хойр зун җил урд Халхин хол һазрт… угатя-яду Шонглай үнг аңнхар һарна… Уулын ташуһас хəлəхлə унднд буһ үзгднə… Шонглай саадглад оркна, шуугад сумн ниснə. Буһ көлнь шархтсн булңгас һарад зулна… Дарук нег өдртнь дəкəд тер буһнь Хуҗртын һолын экнд хуухлзад кевтснь үзгднə. Шархан уһасн аңгиг Шонглай шинҗлəд сууна. Доладгч хонгтнь буһ суняҗ авад тиниһəд, санамр һарад гүүнə. Һазрас халун усн һолһалад гүүһəд бəəнə, авад амсч үзхлə, аршан болҗ медгднə. Тер үйəс эклҗ, төгəлңд бəəсн моңһлмуд, шарх, өвчн учрхла, Шонглайин усар эмннə. (1964 җ.)
Сусен Аксен «Тайхир чолун» (моңһл домг)
Домгин һол төр: олн əмтиг үклəснь харсҗ, ик хар моһаг алсн баатрин зөрмг йовдл үзүлгдҗəнə.
Домгин цутхлң ахрар:…Җирн дууна ут, җид болсн келтə ик хар моһа ишкрҗ йовдг болна… Хөн, яман, туһлмудыг хошад-һурвадар зальгдг, хөөч, малч, адучнриг хор цацад алчкдг… Нег халун өдр нарнд моһа ээврлнə… Моңһлын алдр баатр мана Бухэ Бэлэгтə моһаг үрглҗ бəəтлнь моңһл баатр чолуһарн толһаһинь билҗлҗ дарчкна. Тернь - Тайхир чолун. Тайхир чолуна дорнь тамин эзнь кевтҗ, тууляд көндрə бəəҗ, толһань тасрад үкҗ. Толһань тасрхла – сүүлəрн тер моһа көндрҗ, Бухэ Бэлэгтə одад бас чолуһар дарҗ. Ил тегш һазрт ик хойр чолун моңһл баатрин тускар магтал давтад бəəдгҗ. (1964 җ.)
Эрнҗəнə К. «Модчин туск келвр» (хальмг əмтнə амн үгин зөөрин янзар бичсн келвр)
Э. К. «Тер чилгр өдр», Э., 1977 җ.
Келврин һол төр: мана өвкнр модар урлҗ ю кеҗ эдлҗ йовсна туск тууҗ.
Ишкə герин модар кесн цогцин келкəс:
1.Цаһрг – эн əмин деер кирслəд көвкəлһҗ орксн дөрвлҗн нəрхн модн.
2.Харач – бүдүн модар төгрглəд кесн оран ниилвр.
3.Уньд – дурсинь авчксн ут урһа модна үзүрт шор һарһчксн оран келкə.
4.Терм – модар кирслсн төгрг кевтə əрə матилһсн бурһсн модар кесн герин һол ниилвр.
5.Модн үүдн – деерк ниилврнь – тотх, доракнь – эрк.
6.Үкүг – герин деед бийд бəəдг, тал дундан оньслгддг үүдтə, хойр талан яршгудта модар углад, хадад кесн һарин эрдм. Деернь бара хурана.
7.Модар кесн шкаф.
8.Герин эзн залуһин модн орндг.
9.Хар модар кесн төмр бүсмүдтə чигəнə суулһ.
10.Дөрвлҗлəд кесн таг.
11. Герин барун биид: дөрвлҗн яршг деер матлһта күрд.
12.Гиҗгтə күүкнə орндг.
13.Герин иргд: эмəл, һасдуд, модн шаавр, алх, сүк, келдүр, хусм модар кесн цорһ (əрк нерлһнə сав).
14.Савмуд: модар кесн тевш, тавг – күндтə гиичд мах өгдг сав.
15.Ааһс: агч ааһ, удн ааһ, татур ааһ, цоома ааһ, калган, əркин цөгц, дееҗин цөгц, цацур…
16.Җөөлн цаһан модар кесн тəклин дееҗин ширə.
17.Хату хар модар (эс гиҗ серкин өврəр) кесн өөчүр – хөөнд им тəвдг юмн.
18.Модар кесн һанз.
19.Модар кесн домбр.
Эрнҗəнə К. «Ноосна зуңһг – чимин хөөнə дарңх» (хальмг əмтнə амн үгин зөөрин янзар бичсн келвр)
Келврин һол төр: хөөнə ноосн мана өвкнрин əмнднь туста берк юмн болдг бəəсинь бичəч үзүлҗəнə.
Ишкə кехин кергт хөөнə ноосн кергтə.
Сава – ноосна бут (бураһар цокад овалчксн ноосн)
Эн белдчксн ноосар герин ишкə кенə (герин бүрəс). Нег герт: дөрвн иргвч, дөрвн туурһ, хойр деевр, нег өрк, нег ишкə үүдн уйгдна.
Кизəрмүдəснь: ширдг, девскүр, дер, эмəлин тохм, делтр, темəнə немнə, барана уут, бəрүл, түңгрцг.
Ишкə герин өргн бүс, дунд бүс, нəрхн бүс, туурһ, дееврин бүчмүд, термин ниилвр багц орадг орац, харачин хойр бүч – цуһараһинь хөөнə ноосар утц ээрəд, терүгəрн хошлң некəд кенə.
«Ноосна зуңһг – чимин (белвсн харин - каракурт) хорна дарңх, мөрнə көлсн – моһан хорна дарңх» гиһəд моһата, чимтə теегтəн əл уга ширдгəн, мөрнə көлсн шиңгрсн тохман делгəд хонад, түнəд хальмг күн йовдг бəəсмн.
Чим зуусн күүнд хөөнə махар шөл кеҗ өгəд, хөөнə зуңһгта ноосна цурт орулдг бəəсмн. Кү зуусн чимиг үзхлəрн бəрҗ авад, ишкə герин уньдас машин хар утцар əмдəр дүүҗлəд хатадг бəəҗ.. Тернь бас хальмг улсин нег авъяс бəəсмн.
Тиигҗ хөөнə ноосн мана өвкнрт ик тусан күргҗ йовсмн. Тегəд хальмгуд ишкə герин бүрəһəн, олн зүсн делгцəн эрк биш хөөнə ноосар кедг бəəҗ. Кеер нүүһəд йовдг улст əмнднь нөкд болдг бəəҗ.
Хоньна М. «Орс дү» («Чи медхмч, Смоленскин һазр» - роман)
Романа һол төр: Төрскəн харслһн. «Орс дү» гидг əңгин һол төр: орн-нутган, һазр-усан харсхар олн əмтн, тер дунд бичкдүд, маля даахарн босад ноолдҗахиг бичəч үзүлҗəнə.
Зура: 1. Ик бəрлдəнə хөөн. 2.Бичкдүд ноолдан болсн һазрт.3.Хониев Муутл - əмд (ухан-сегəн уга кевтнə).4.Муутлын зүүдн: хальмг тег. Хавр. Төрскн хотн. Таңх. Школ. Школын үүрмүд. Эк. Экин өгсн чигəн. 5.Муутлыг олҗ авлһн. 6.Муутл Митян герт. 7.Муутлд нөкд боллһн.8. Орс экин нилч. 9.Митя Муутл хойрин күүндвр: хальмг тег. Шавта улсд нөкд боллһн. Пулеметар хадг даслһн. Митян ухан-тоолвр: орн-нутган харсх.10. Немшин маши шаталһн. 11.Митя гестапон һарт. 12.Митян зөрмг үкл. 13.Лейтенант Хониев. 14.Дəн бола…
Келврин цутхлң ахрар: Каспля һол, Колотовк, Демидово, Сенино селəд… ик бəрлдəн болсн һазрт өөр бəəсн селəнə школьникүд зер-зев, бууһин сум, бу хəəҗ йовад, əрə киитə, ухаһан геесн ротын командир Хониевиг олҗ авна. Унтҗ кевтсн лейтенантин зүүднд төрскн һазрнь үзгднə. Көвүд Муутлыг чирəд Митян герт авч ирнə. Митян эк сана зовад, така алулад, шөл өгнə. Немшнр гермүд эргəд негҗцхəв. Муутлыг пөөгрт бултулв. Немшнр Митян герт ирəд, хот-хол хəəһəд ниргүлəд, һахаһинь авцхав. Хониев тер өдртəн Стрельцова Мариян герин пол дор асхн күртл һарсн уга. Эк көвүн хойр такан шөл өгəд, невчкн чинə орулв. Июлин 20-д Митя Хониевиг йовулв. Муутл Митя хойрин күүндвр: хальмг тег, шавта улсд нөкд боллһн, орн-нутган харсх. Муутл Митяг пулеметар хадг дасхв. Эдн немшнр дүүрң маши шатав. Немшнр партизанмудыг хəəһəд, кесг улс түүрмд суулһв. Митя əмт харсад, Демидовин комендатурт ирв. Көвүг гестаповцнрин һарт өгв. Митян зөрмг үкл. Терүнə хөөн лейтенант Хониев немшнриг кесг хонгтан амрасн уга. Алдгинь алад, дүүҗлəд, шавтаһад бəəв. Немшнр Калмык Мишкиг бəрхəр зүткцхəв.
Смоленскин һазр, хойр цергин бəəр бəрлдлһнд тоосн, утанд ки давхцҗ бүтв.
46-гч Забайкальск полк 16 Əəрмлə негдв… Лейтенант Хониев полкан күцви? Июль йилһвртə хəрү өгсн уга. Дəн бола…
7 класс. Калян С. «Аң-аһурсна кел меддг көвүн»
«Теегин герл», № 3, 1996 җ.
Туулин учр-утхнь: 1).Күүнд ач-тус, нөкд даңгин болх кергтə; 2).Өрк-бүл болсн хөөн нег-негнəннь эвт багтад, эңкр хойр садн болад бəəх кергтə.
Зура.
1.Байнд учрсн өврмҗтə көвүн. 2.Көвүг хулхаллһн.
3.Көвүн моһан нүкнд. 4.Эм моһад нөкд боллһн.
5.Эр моһан белг. 6.Күүнə кишг.
7.Гер-мал боллһн. 8.Хойр хулһна керүл. 9.Гергнə мөшклһн. 10.Көвүнə шиидвр. 11.Унһна селвг.12.Гергəн сурһлһн.
Тууль ахрар: Кезəнə нег байнд көвүн уга бəəҗ…Цагнь ирəд, көвүн һарна. Чолун герт тер көвүг дала харулчнр хəлəнə. Генткн салькн-шуурһн көдлəд, ик моһа ирəд, геринь хамхлад, көвүг авад йовҗ одна. Моһа көвүг нүкнүрн авч ирнə, тенднь 52 көвүн сууна. Эм моһа тер суусн көвүдəс негинь авад иднə. Ясн хоолднь торна, моһа икəр зовна. Көвүн тер моһан хоолас яс тач һарһна. Эр моһа байрлад көвүнд нег бичкн цаһан юм авч ирнə. Көвүн авад идчкнə. Түүнəс авн аң-аһрусна кел меддг болв. Моһа ач-тус күргсн көвүг əмд тəвнə. Зуг чи аң-аһрусна кел меддгəн күүнд бичə кел, келхлəрн, дор ормдан үкхич, - гиҗ моһа закна. Көвүн һарад йовна. Байнад заргдад, му дааһ авна. Цаараннь һарад йовна. Нег байна хотар дəврҗ ирнə. Сөөһəр ноха хуцад бəəнə. Һарад соңсхла, ноха чонд келҗəнə: би байна хө өгшгөв, чи эн хонсн залуһин дааһ ид, - гинə. Көвүн һарад, байна алсн хөөнə махнас нег көлинь һазрт уңһана. Ноха байрлад, көвүнə дааһиг чонд өгшго болҗ һарна. Байна хөөг чон авад һарна, цугтан хəəнə. Көвүн олж авна. Нег хурһн ард үлдəд йовна, экнь уурлна. Хурһнь келнə: эн байна кишгнь мини сүүлд бəəнə. Энүг медсн көвүн байна хурһ авнав гиҗ санна. Ач-тус күргсн көвүнд байн тер хурһан өгнə. Генткн ноха гүүҗ ирəд, хурһна ноос таслад оркна. Көвүн ноха авх болҗ һарна. Ноха хуучн ишкə деер сəəрəд оркна (шеечкнə). Ноха керго, ишкə авнав болна. Нег эмгн ирəд, би бəрүл кенəв, - авад йовҗ одна. Күүнə кишг авч болшго, күүнə кишгт күртдмн, гиҗ көгшдүд келдг бəəсмн, - гиҗ көвүн санад, һарад йовна. Нег хотнд ирəд, нег баахн күүкнд əрк зөөһəд, гер-мал болна. Удлго зул болна. Зулан өргчкəд, эдн унтна. Хойр хулһн ирəд, зулын тоснд җилвтнə. Эр хулһн: чи нама бəрҗə, би доланав, - болна. Эр хулһн цадна, эм хулһн келнə: чи мини сүүлəс сəəнəр бəр, тос идсн домбр, алдад орквзач, - гинə. Эр хулһн кекрхлəрн, сүүлинь алдад оркна. Хулһн чишкəд, хамрнь зулын һалд шатад, əрə гиҗ тоснас һарв: би чамд келə бəəлүв, - гиһəд керлдв. Терүг соңссн көвүн инəв. Гергнь сурна: яһад инəвүч? Көвүн келҗəхш, гергнь амр өгчəхш. «Инəсиг сур, уульсиг сурһ» - гидг, гиһəд гергн сурад бəəнə. Дола хонсна хөөн, көвүн келхəр шиидүв. Адундан ирнə, му дааһнь җил болһн унһлад, аҗрһ адун болҗ одна. Көгшн мөрəн алад идəд, келəд үкнəв, - гиҗ санна. Көгшн мөриг авад һархла, бичкн унһн гүүҗ ирəд сурна: ээҗ, чамаг яахар бəəхмб? – Гергнь амралго бəəхлə, намаг алад, бийнь үкхəр бəəнə. Тиигхлə, унһн келҗəнə: чамаг тəвчкəд, бийнь хəрəд, гергəн шилврəр гер эргүлəд көөһəд оркхла, тас юм сурдгон уурч одх, - гинə. Көвүн: өмн һарсн чикнəс хөөн һарсн өвр урһна, тер бичкн унһна келсн чик гиһəд, алгчн мөрəн тəвчкнə. Гертəн ирəд, гергəн гер һурв эргүлəд көөһəд орксна хөөн, гергнднь ухан орв. Терүнəс авн хоюрн амрад амсн-умсн җирһəд бəəнə.
Җимбин А. «Би (Баазр) ямаран баатр бəəҗв?» (келвр)
Җимбин А. «Күүнə җирһл иим», 1990, Элст (келврмүдин хураңһу)
Келврин һол төр: Хальмгуд - Сиврин һазрт.
Келврин һол учр-утхнь: Аюша Баазр – йоста баатр көвүн, эн көвүнə дүрəр дамҗулад, хальмг əмтнə чидлтə-чииргинь үзүлəд, 13 җилин эргцд яһҗ тессинь медүлҗəнə. Көвүнə нег сөөһин зовлң умшачнрт үзүлəд, кедү иим сө хальмг əмтнə җирһлд учрсиг цəəлһҗəнə. Зуг эн əəмшгтə сөөг бичəч шоглад үзүлҗ бəəнə, юңгад гихлə, эн киитн Сиврин сөөһəс кесг холван ик зовлң үзсн хальмгудт Сиврин киитн сө - шог болҗ медгдҗəнə.
Зура.
1.Сивр. Январь Сар. 2.Аюша Баазр - ө-шуһу моднд. 3.Баазрин ухан-тоолвр: а).би яһдг болвчн баатрв? б).нүднднь – улан цə, халун беш, дулан орн, хаҗуднь – алг-цоохр цар, тачкнсн Сиврин киитн сө. в).ө-шуһу моднд хонҗах учрнь.
4. «Чонмудын» дəврлһн ( теднь зерлг ямад бəəҗ).
5.Чееҗлəһəн күүндвр. 6.Цасар бүркəтə устг. 7.Устгас сөөни дуусн өвс мааҗлһн. 8.Гертəн ирлһн. 9.Би, Баазр, ямаран баатр бəəҗв?
Келврин цутхлң ахрар: Көвүн цар тергəр мод чавчхар йовна. Цандан мод чавчад ачҗахла, харулч ирəд, гослесхозин ахлачд күргəд, цагинь авчкв. Өдр чилнə. Хəрү йовхларн көвүн төөрəд, моддта үлдəсн цанан олҗ чадлго, тачкнсн январин киитн сөөһəр кеер хонна. Царнь көшəд, сөөннь дуусн көвүг зовав. Зерлг ямадыг чонмудт тоолад, көвүн ик гидгəр əəв. Цаста устг олҗ авад, терүнəс өвс мааҗҗ, цартан өгв. Өрүнднь көрсн, цуцрсн, харһнсн көвүн царин сүүлəс бəрəд, терүндəн чиргдəд гертəн ирнə.
Эрнҗəнə К. «Өлзəтə бүүр» (келвр)
«Тер чилгр өдр» - хураңһу, Элст, 1977җ., «Теегин герл», № 2, 2010 җ.
Келврин һол төр: хальмгуд Сиврəс ирлһн.
Һол учр-утхнь: дала зовлң үзсн хальмгуд эврəннь төрскн һазртан ирҗ, шин җирһл тосхҗахиг келвр үзүлҗ бəəнə. Олн əмтнə ни-неглтиг, нег-негндəн нөкд боллһиг бичəч медүлҗəнə. Хальмг келнə мергн ухаһинь, хурц янзинь, байн улынь Эрнҗəнə Константин цəəлһҗəнə.
Шин бүүр күн болһна җирһлд ик орм эзлнə. Шин бүүрт шин җирһл эклнə. Төрскндəн ирсн хальмгудт өлзəтə бүүр – ик байр, учрсн Сиврин зовлң, дəн дəкҗ бичə үзгдтхə, - гиҗəх уха, билгтə бичəч дурдҗана.
Зура.
1.Өдрин эклц. 2.Келврин һол дүрмүд: Долан, Санл (Долана эцк), Җирһл (Долана гергн). 3.Герин бүүрин орм шинҗллһн. 4. Герин бүүр йөрəлһн. 5.Долана гер бəрлһн. 6.Бешин тууҗ. 7.Бешч Данзана заң-бəрц. 8.Увш бешчин селвг. 9.Байрта нəр. 10.Шин бүүрин йөрəл. 11.Өлзəтə бүүр.
6 класс Калян С. «Тула тоңһс» (туулин янзта поэм)
Туулин һол төр: һазртан бəəсн аң бат болн чидлтə, даңгин əəһəд, гүүһəд бəəдмн биш, ирсн деермчнриг диилх чидл олддмн, - гисн уха, туулан дүр олзлад, маднд шүлгч цəəлһҗəнə.
Туулин цутхлң ахрар: мана теегин аһуд маңхн туула бəəҗ. Əəмтхə болсн бийнь əмд бəəхəр седнə. Теегт дəəсн олн, тегəд альдаран одхв? Геснь өлсəд, гертəсн һарад гүүнə. Элə, итлг, тарвҗ эргəд деернь харвҗ.Тенд, өргн теегт Адуч өвгн – аңһуч. Туулан ардас чон көөлднə. Татата Адучин үүдəр туула һəрəдəд орна. Адуч хана, чон һарад зулна. Туула аратд көөгдҗ йовна. Нүл уга аңд нег харсач – Адуч. Тег суняһад унтҗ. Туула сүүдрəсн əəҗ. Өвгн Адуч эндүһинь цəəлһнə: Эзнь һазртан бат, энүг бичə март, элə, тарвҗ – эдн деермчнр, ар хойр көл чини алад оркхм чидлтə, эвнь харһад ирхлə, эн күчəн эдл… Нег элə теңгрəс унад аашна. Туула гедргəн унн, тиирəд ар көлин хумснь элəн элкиг яарв. Мел түүнəс авн маңхн туула туурв.
Саңһҗин Бося «Баташ Уташ хойр»
Келврин һол төр: бичкн хойр көвүн, теднə ухан-тоолвр, санан-седвр.
Зура
1.Сурһулин җилин чилгч.
2.Баташ Уташ хойрин байр (хаврин сəəхн өдрмүд).
3.Эцкин бичг (хө хəрүлхд ирҗ нөкд болтха).
4.Көвүдин белг Баташин эцкд (хойр көвүн цуглулсн мөңгəрн нарнд зүүдг козлдур авна).
5.Баташин зүүдн (көвүд теегт хө хəрүлҗ йовна, генткн хур орна, хөд гүүлдв, эцкнь ирв, көвүд белгəн өгв).
6.Көвүдин хаалһ – хальмг тег.
5 класс Эрнҗəнə К. «Темəн җил яһад уга болсмб?»
Туулин һол төр: бичəч хальмг улсин тууль олзлад, темəнə заң-бəрцлə таньлдулад, яһад темəн җил уга болһсиг цəəлһҗəнə.
Темəн – хальмг улсин эдлҗ йовсн дөрвн зүсн малмудын негнь мөн. Хальмгуд энүг кезəнəс нааран өскəд, сааһад үсинь ууһад, махинь идҗ, ноосарнь утц ээрҗ, ширдг ширҗ, арһмҗ томҗ, арсарнь бортх, бөрв, архд кеҗ эдлҗ йовсмн.
Темəн Эрдньд (магталд - үнтə темəн – Эрднь гинə)12 шинҗ бəəдҗ. Тер 12 шинҗ, җилин 12 сарин нердəс бүрдҗ. Хальмг улс җилин сармудыг бар сарас авн эклнə. Үлгүрлхд: бар, туула, лу, моһа, мөрн, хөн, мөчн, така, ноха, гаха, хулһн, үкр.
Эн 12 адусна нерд темəнд яһад бууҗ гихлə, барс мет өвдгтəн зогдрта, өргн тавгта, туула мет тесркə урлта, лу мет ут күзүтə. Моһа мет гилгр нүдтə, мөрн мет деңккр толһата, хөн мет заңта. Мөчн мет бөктə, така мет оврта, ноха мет соята. Һаха мет ахр сүүлтə, хулһн мет буҗһр чиктə, үкр мет кеврдг гестə.
Тиигəд цуг 12 сармудын нерд темəнд үүдсн төлəднь темəн җил - гиҗ уга болдмн – гисəр хальмг улс цəəлһнə.
Темəн мал – хальмг олн-əмтнд ик туста адусн болҗ эдлгдҗ йовсмн. Кезəнə мана хальмгуд кеер бəəһəд нүүдг цагтан унад, тергнд татад, ишкə герəн ачад, күүкдəн суулһад, бүүр хəəһəд нүүдг бəəсмн.
Темəн зуни халунд, 5-6 хонгт ус ул уга тесəд йовна. Һашун буурлда, арата хатханчг – цегрг идəд, терүгəрн хот кеһəд йовдг, чидлтə адусн.
24
9 325
3 674 
