Рабочая программа "Бурятский язык 5-9 классы"

«РАССМОТРЕНО» на заседании МО учителей гуманитарного цикла Протокол №___1___ от « 28 » августа 2023 г.

МУНИЦИПАЛЬНОЕ АВТОНОМНОЕ

ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ «САНАГИНСКАЯ

СРЕДНЯЯ

ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА ИМЕНИ
ПОЛНОГО КАВАЛЕРА ОРДЕНА СЛАВЫ Б.М. ДАМЧЕЕВА»

н с

лшй

«УТВЕРЖДЕНО»

Директор школы

i* ми —-’ Ч.Б. Бимбаев

от « 29 » августа 2023 г.

^0рпН%

^»ч£.э и h.J^

РАБОЧАЯ ПРОГРАММА
учебного предмета «Бурятский язык»
5-9 классы
срок реализации программы 2023-2024 учебный год

Составитель: Норбоева О.Т., учитель бурятского языка и литературы

у. Санага, 2023 г.

ТАЙЛБАРИ БЭШЭГ

Буряад (турэлхи) хэлэ 5-9-дэхи ангинуудта узэхэ программа Холбоото Уласай болбосоролой гурэнэй стандартда (саашадаа ФГОС), Юрэнхы болбосоролой гол программада (саашадаа ПООП) Yндэhэлжэ, мун©© уеын hуралсалай эрилтэнуудые дуурэн хангаха зорилготойгоор шэнэлэгдэжэ зохёогдонхой.

Тус программа ФГОС-ой, ПООП-ой гол удхыень тайлбарилан, турэлхи хэлэнэй хэшээлэй хус©©р ургажа ябаа уетэндэ эрдэм болбосоролой yндэhэ hууриие гунзэгыг©©р ба бата бэхеэр угэхэ, тэдэниие ажабайдалдаа хэрэглэхэ дадал шадабаритай болгохо, хугжэлтын юрэнхы узэл бодолтойгоор хумуужуулхэ уялгатай.

Турэлхи хэлэ узэхэ программа жэшээтэ болоно, тиихэдээ авторска программа болон ном hудар зохёогшодто тушэглэхэ hууринь болохо зэргэтэй.

Гэхэтэй хамта жэшээтэ программын гол байгуулга олон жэлэй туршада буряад хэлэ заалгын уедэ бии боло11он дуй дуршэлтэй нягта холбоотой, хэлэнэй, тэрэниие хэрэглэлгын талануудые яhала дуурэнээр харуулна. Энэ программа бэелуулхын тула хэлэнэй гол тулэб hалбаринуудые узэхэ часуудай хубаарилга багсаагдажа угтэнхэй. Тиимэhээ hуралсалай материал эмхидхэлгэ, тэрэнэй байгуулга, hубарил, ангяар (классаар) хубаарилга авторска программанууд соо хубилгагдаха зэргэтэй.

Программын байгуулга

Буряад хэлэнэй жэшээтэ программа гурбан хубиhаа буридэнэ: тайлбари бэшэг; буридэл, байгуулга ба удха ^уралсалай час гол тулэб hалбаринуудаар багсаамжалагдаЬан хубаарилгатайгаар); yндэhэн hургуули дуургэгшын бэлэдхэлэй хэмжээнэй эрилтэнууд болон hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал сэгнэхэ

Программа соо буряад хэлэ узэлгын буридэл гурбан сэдэбээр хубаагданхай: харилсаанай(коммуникативна) талаар, лингвистическэ, хэлэнэй талаар, соёлой (культурологическа) талаар.

Буряад хэлэнэй hуралсалай онсо шэнжэ.

Россиин эрдэм hуралсалда шэнэ ФГОС-ой нэбтэрэн орожо, бэелуулэгдэжэ байгаа мун©© сагта Байгалай регионой hуралсалай эмхинуудтэ буряад хэлэ бэшэг шудалалгада гунзэгы анхарал хандуулагдана. Буряад Уласта, Агада ба Усть-Ордада hургуулинуудаар турэлхи хэлэеэ, буряад арадайнгаа оюун бодол, ёИо заншал, соёл гэгээрэлые hэргээхэ, хугж©©хэ, дэлгэруулхэ, болбосоролой нэгэдэмэл дэбисхэр байгуулха талаар hyyлэй жэлнуудтэ ехэ ажал худэлмэри ябуулагдажа байна.

1992 оной июниин 10-да баталагдаhан «Буряад Уласай арадуудай хэлэнууд тухай» Хуулиин ёИоор буряад хэлэн гурэнэй хэлэнуудэй нэгэн болоод байхадань, тус хэлэндэ олониитын, арад зоной, тэрэ тоодо залуушуулай, йураппадай хандалга нилээд гYнзэгырнэ. Тиимэhээ багшын YYCхэлдэ, зохёохы ажалда ургэн харгы гаргагдана.

Турэлхи хэлэн хадаа hурагшадай оршон тойронхи байдалые ойлгоходо, гол YYргэ ДYYргэхэhээ гадна, арадайнгаа туухэ, аман зохёолойнь баялиг, ёИо заншал, соёл болбосорол - эдэ бугэдэндэ тYшэглэн, ухибууцые hургажа, хугжеежэ, хYMYYЖYYлжэ, буряад Yндэhэ яhатанай гYнзэгы мэдэрэл бурилдуулхэ оньйон арга болоно гээшэ.

Турэлхи аман ба бэшэгэй хэлэтэй бодойон, харилсажа шадаха, ажабайдалдаа, ниитын болон ажахын хэрэгтэ турэлхи хэлэеэ хэрэглэжэ hураhан хун хадаа ухаан бодолоо дээшэлуртхэ, ниигэмдэ боложо байhан хубилалтануудые бата бэхеэр даажа абаха, ажабайдалаа зубеер эмхидхэхэ, тиигээдшье турэл хэлэндээ наринаар хандажа, сэбэрээр сахиха зэргэтэй. Буряад хэлэнэй программын удха компетентентностнэ шэглэлдэ (гуримда) Yндэhэлжэ буридхэгдэнхэй. Тэрэнэй ёйоор 5-9-дэхи ангинуудта буряад хэлэ узэхэдее, харилсаанай талаар, хэлэ шэнжэлхэ (лингвистическэ), хэлэнэй талаар, Yндэhэн соёлой талаар шадабари олгохо, хYгжeeхэ зорилготой.

Харилсаха талаар шадабари: хэлэлгын, тэрэнэй бухы янзануудайнь (шагналга, уншалга, хэлэлгэ болон бэшэлгэ), аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хYгжeeлгэ, харилсаанай элдэб ушар (оршон) болон байдалда хэрэглэхэ гол дадал шадабаринуудтай болгохо.

Лингвистическэ, хэлэнэй талаар шадабари: хэлэн тухай, ниигэмэй хYгжэлтэдэ хэлэнэй уургэ, буряад хэлэнэй хугжэлтын шатанууд, литературна болон нютаг хэлэн тухай шухала мэдээ олгохо, хэлэ бэшэгэй эрдэм тухай, буряад хэлэ шэнжэлдэг эрдэмтэд тухай юрэнхы ойлгосотой болгохо, литературна хэлэнэй (орфоэпическэ, лексическэ, грамматическа, бэшэгэй дуримэй) ёИо гурим баримталжа hургаха, ухибууцэй угын сан баяжуулха, грамматическа аргануудые хэрэглэжэ hургаха, хэлэнэй узэгдэл болон баримтануудые шэнжэлжэ, шуумжэлжэ шадаха болгохо.

Yндэhэн соёлой талаар шадабари: турэл хэлэн гээшэ арадай соёл болбосорол дамжуулдаг арга гэhэн ойлгосо буридхуулхэ, хэлэнэй болон туухын нягта холбоон тухай, Yндэhэн буряад хэлэнэй онсо шэнжэ тухай гYнзэгы мэдэрэлтэйгээр хYMYYжYYлхэ, буряад хэлэлгын ёИо гурим (этикет) хэрэглэжэ, ондоо яhанай хYHYYДтэй харилсаха шадабаритай болгохо. 5-9-дэхи ангинуудта буряад хэлэнэй hалбаринуудые (фонетикэ, лексикэ, грамматика г.м.) заахадаа, хэлэнэй тYхэлнYYДЭй хэрэглэлгын онсо шэнжэнYYДтэй танилсуулхадаа, буряад литературна хэлэнэй нормонуудта hургахадаа, нэн TYPYYH hурагшадай хэлэлгэ хуглклюлгэо") анхаралаа хандуулха хэрэгтэй. Юундэб гэхэдэ, мYнee Yедэ буряад хэлэн нилээд орёо байдалда, илангаяа литературна хэлэнэй нормонуудай бэхижэжэ, хYгжэжэ байhан Yедэ заагдажа байна. Тиихэдээ хэлэлгын соёлой асуудал шангадхагданхай байха зэргэтэй. Буряад хэлэнэй хэшээлнYYД литературна хэлэнэй нормо баримталха, аман болон бэшэмэл тYхэл00р ©©рынг©© 1ктал бодол зубеер болон сулеегеер дамжуулха, буряад ёйо гуримаар харилсажа шадаха hурагшадые хумуужуулхэ, хугжеехэ зэргэтэй.

Буряад (турэлхи) хэлэ заалгын зорилгонууд:

• Турэл хэлэн Yндэhэн соёлой нэгэ хуби, буряад арадай харилсаха гол арга гэжэ ойлгуулха; турэл хэлэеэ Yеhее уедэ дамжуулха хэрэгтэй гэhэн гYнзэгы мэдэрэл хYMYYЖYYлхэ;

• Буряад хэлэ ажабайдалдаа, ниитын болон ажахын хэрэгтэ хэрэглэжэ hургаха, хэлэнэй аргаар харилсаха шадабаритай болгохо; hуралсалда хэрэгтэй юрэнхылэгдэhэн шадабари олгохо (зорилго табиха, ажаябуулгаяа тусэблэхэ, еерыгее хэлэлгын талаар хинаха, заhаха, мулихэ шадабари; толи болон бусад газарhаа (тэрэ тоодо мэдээсэл тараадаг аргануудhаа, сахим юртэмсэhее) мэдээсэл абаха, хубилгаха; текст шэнжэлхэ г.м.);

• Буряад хэлэнэй системын байгуулгыень, онсо шэнжэнуудыень, ёйо гуримуудыень, стилиин онсонуудые мэдэхэ, ойлгохо; хэлэнэй баримтануудые таниха, шэнжэлхэ, зэргэсуулхэ, хубаарилха, сэгнэхэ шадабари хYгжеехэ; энээнhээ уламжалан, аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хYгжеелгэ, хэлэлгын янзануудые элдэб ушар болон байдалда дуурэн хэрэглэхэ, буряад хэлэлгын ёйо гурим (этикет) баримталха; угын сан баяжуулха; хэрэглэхэ грамматическа аргануудые ургэдхэхэ; шудалhан эрдэм, дадал шадабаринуудаа удэр буриин ажабайдалдаа, ажаябуулгадаа хэрэглэхэ шадабарияа мулихэ.

Буряад (турэлхи) хэлэ Yзэлгын dYHrYYd

Yндэhэн hургуули дуургэхэ hурагшын буряад (турэлхи) хэлэ узэхэдоо, вврын хугжэлтын дунгууд:

1. Буряад хэлэн буряад арадай Yндэhэн соёл шэнгээhэн баялиг, хYнэй оршон тойронхи байдалые шэнжэлхэдэ, оюун ухаанайнь, зохёохы болон хYн шанарай (моральна) шадабаринуудай хугжэлтэдэ гол уургэ дуургэдэг гэжэ ойлгохо, мэдэрхэ;

2. Турэл хэлэнэйнгээ уран hайханииень сэгнэхэ мэдэрэлтэй, турэл хэлээрээ омогорхохо, хундэлхэ, наринаар хандаха; хэлэнэйнгээ ариг сэбэрые сахиха мэдэрэлтэй; турэл хэлэн дээрээ харилсаагаа мулихэ;

3. ХYHYYДтэй харилсахадаа, hанал бодолоо зубеер болон сулеегеер дамжуулха угын баян неесэтэй, шудалhан грамматическа (элдэб) дуримуудые хэрэглэхэ шадабаритай; еерынгее хэлэлгэ ажаглаад, еерыгее сэгнэхэ шадабаритай.

Буряад (турэлхи) хэлэ узэхэдоо, Yндэhэн hургуули дуургэхэ hурагшын юрэнхы дунгууд:

1. хэлэлгын бухы янзануудыень (шагналга, уншалга, хэлэлгэ болон бэшэлгэ) хэрэглэжэ шадаха:

Шагналга болон уншалга:

• аман болон бэшэмэл мэдээсэлэй удхые 3y6 ойлгохо (зорилго, угуулэлэй сэдэб, гол бодол; шухала болон нэмэлтэ мэдээсэл);

• элдэб стилиин болон янзын угуудэднуудые уншаха уедее уншалгын элдэб тухэднуудые мэдэхэ (шэнжэлэлгын, танилсалгын, бэдэрэлгын, харалгын);

• элдэб стилиин болон янзын угуулэлнуудые шагнаад, зуб ойлгохо; шагналгын элдэб тухэлнуудые мэдэхэ (шэлэжэ шагнаха, танилсажа шагнаха, тодорхойлжо шагнаха);

• элдэб юумэнуудИээ, тэрэ тоодо олондо мэдээсэл тараадаг аргануудИаа, hуралсалай компакт-дискИээ, Интeрнeдhээ мэдээсэл абаха; элдэб янзын толи, справочна литература, тэрэ тоодо электронно тухэлтэй, сулеегеер хэрэглэжэ шадаха;

• ямар нэгэ сэдэбээр хэрэгтэй мэдээсэл шэлэхэ, эмхидхэхэ аргануудые мэдэхэ; еерее ямар нэгэ мэдээсэл бэдэрээд оложо шадаха; уншаЬанаа, шагнаhанаа хубилгажа, зандань байлгажа, дамжуулжа шадаха;

• мэдээсэл удхын, стилиин, хэлэнэйнь онсонуудай талаhаа зэргэсуулжэ, сасуулжа шадаха.

Хэлэлгэ болон бэшэлгэ:

• hуралсалай амяараа болон хамтаараа бэелуулхэ ажаябуулгын зорилго табижа, алхамуудайнгаа hубарил тодорхойлжо шадаха, туйлаhанаа сэгнэхэ, тиихэдээ тэрэнээ аман ба бэшэмэл хэлэлгээр зубеер дамжуулжа шадаха;

• Хуряамжалhан хэмжээгээр шагнаЬан гу, али уншаhан угуулэл хусэлдуулхэ (тусэб, еерынгее угеер хеерэлгэ, конспект, аннотаци);

• Харилсаанай зорилго, адресат, байдал ба оршон анхаралдаа абажа, элдэб стиль ба янзануудай аман болон бэшэмэл угуулэл зохёохо;

• Аман ба бэшэмэл тухэлеер еерынгее hанал бодолые зубеер болон сулеегеер дамжуулха, угуулэлэй хэбуудые баримталха (зуй баримталга, удаа дараалhан журам, холбоо тогтоолго, сэдэбтэ тааруу г.м.) оршон тойронхиин узэгдэлнууд тухай, уншаhан, шагнаhан, хараhан тухайгаа hанал бодомжоёо зубеер, дуурэн дамжуулха;

• Монологой (хеерэлгэ, зураглалга, бодомжолго; монологой элдэб тухэлэй суг хэрэглэлгэ) болон диалогой (баалалга, асуулга, hанамжаараа хубаалдалга, ёИо гуримай (этикетный) г.м.; диалогой элдэб тухэлэй суг хэрэглэлгэ);

• Хэлэлгэдээ мунее уеын буряад литературна хэлэнэй зуб угуулгын (орфоэпическэ), лексическэ, грамматическа, стилиин шухала хэбуудые (нормо) баримталха; бэшэгэй шухала дуримуудые баримталха;

• Буряад хэлэлгын этикедэй хэбуудые баримталжа, харилсаанда хабаадаха; хэлэлгэдэ хэлэнэй бэшэ аргануудые (нюурай худэлгеен, - дохихо, зангаха г.м.) 3y6©©p хэрэглэхэ;

• Yдэр 6ypuuh харилсаанда болон hурадсадай ажаябуулгада еерыгее хэлэлгын талаар хинаха; еерынге© хэлэлгэдэ удхын талаhаа, хэлэнэй талаhаа 3y6 бурууень сэгнэхэ; хэлэлгын болон грамматическа алдуунуудые, дутуу дундануудые олохо, тэдэниие усадхаха; еерынгее YГYYлэлнYYДые заЬаха болон мYлихэ;

• багахан хэмжээнэй мэдээсэл, элидхэл, реферат бэлдээд, hурагшадай урда хеерэхэ; дискусси, арсалдаанда баримталалгын элдэб арга хэрэглэн хабаадаха;

1. шудалhан эрдэм, дадал шадабаринуудаа Yдэр бYPиин ажабайдалдаа, ажаябуулгадаа хэрэглэхэ шадабарияа хэрэглэхэ; тYрэл хэлэеэ хэрэглэжэ, оршон тойрониие шэнжэлхэ; буряад хэлэ Yзэхэд00, хэлэнэй зуйлнуудые шэнжэлхэ мэдэсэ, дадал шадабарияа бэшэ предмедYYДые (ород хэлэн, хари хэлэн, уран зохёол г.м.) Yзэхэд00 хэрэглэхэ (буряад хэлэ Yзэхэд00, шудалhан дадал шадабарияа бусад хэшээлнYYДтэй нягта холбоотойгойр шудалха хэрэглэхэ);

2. ямар нэгэ даабари сугтаа дYYPгэжэ байхадаа, арсалдаанда, шухала асуудал ЗYбшэн хэлсэжэ байхадаа, тойроод байhан хYн зонтой харилсажа шадаха; буряад хэлэн дээрэхи жэнхэни харилсаанай хэбYYДые элдэб гуримтай (формальный), гуримгуй (неформальный) ушар болон байдалда, хун зоной, арадуудай хоорондын харилсаанда хэрэглэхэ.

Буряад (турэлхи) хэлэ узэхэдвв, Yндэhэн hypryy.ni дуургэхэ hурагшын буряад хэлээр шадабари:

1. хэлэнэй уургэ тухай, буряад арадай Yндэhэн хэлэн болохо, Буряад Уласай гурэнэй хэлэнуудэй нэгэн болохо, мун буряад арадай хоорондоо харилсаха буряад хэлэнэй гол удха, уургэ тухай, арадай хэлэн болон соёлой таhаршагYЙ холбоо тухай, тYрэл хэлэнэй хYнэй ажабайдалда, ниигэмдэ ямар удха оруулдаг тухай ойлгохо;

2. хYнэй болбосоролдо, хYMYYнлиг (хун ухаанай/гуманитарна) эрдэм hургаалнуудай дунда тYрэл хэлэнэй бэелYYлДЭг уургые ойлгохо;

3. тYрэл хэлэн тухай эрдэм hургаалай Yндэhэ hуурииень мэдэхэ, хэлэнэй hалбаринуудай болон нэгжэнуудэй харилсаа холбооень ойлгохо;

4. лингвистикын гол ойлгосонуудые мэдэхэ: лингвистикэ, тэрэнэй гол hалбаринуудынь; хэлэн болон хэлэлгэ, харилсаан, аман болон бэшэмэл хэлэлгэ; монолог, диалог, тэдэнэй янзануудынь, харилсаанай байдал болон оршон; яряанай хэлэлгэ, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм hуралсалай стидьнууд болон жанрнууд, уран hайханай зохёолой хэлэнэй онсо шэнжэнууд;

угуулэл; угуулэлэй янзанууд (х©©рэлгэ, зураглалга, бодомжолго);

хэлэнэй шухала нэгжэнYYД, тэдэнэй хэлэлгэдэ хэрэглэлгын онсо шэнжэнYYд;

1. Буряад хэлэнэй лексикын болон фразеологиин арга боломжонуудые мэдэхэ, хэрэглэжэ шадаха, буряад литературна хэлэнэй дуримуудые (орфоэпическэ, лексическэ, грамматическа, бэшэгэй) баримталха; хэлэлгын eho гурим мэдэхэ, тэрэниие аман болон бэшэмэл хэлэлгэдээ хэрэглэжэ шадаха;

2. Хэлэнэй шухала нэгжэнYYДые, грамматическа категоринуудые мэдэхэ, шэнжэлхэ, хэлэнэй нэгжэнYYДые харилсаанай байдалтай зохисуулан хэрэглэжэ шадаха;

3. Угые элдэб талаhаа (абяанай, бYридэлэй, бии бололгын, удхын, хэлэлгын хубиин/ морфологическа) шуулбэрилжэ шадаха;

холбуулал болон мэдуулэлэй синтаксическа ш^уулбэрихэхэ, YГYYлэл олон талаhаа шэнжэлхэ, тиихэдээ угуулэлэй шэнжэнуудэйнь, байгуулгынь талаар, ямар янзада хабаатайень хараха, хэлэнэйнь онсо шэнжэ, хэлэлгые тодо хурса болго^нуран аргануудые элир-уулхэ;

1. Адли удхатай угэ, холбуулал болон мэдYYлэлэй ^уургые ойлгохо, хэлэлгэдээ хэрэглэжэ шадаха;

2. ТYрэл хэлэнэйнгээ hайханииень мэдэрхэ, уран зохёол шуумжэлхэдээ, хэлэнэйнь hайханиие сэгнэжэ шадаха.

ПРОГРАММЫН БYРИДЭЛ

Буряад хэлэн

1. класс (35 ч.)

1. Хэлэн - арадай баялиг.

ТYрэл хэлэн, тYрэhэн дайда.

1. Эхин классуудта Yзэhэнee дабталга

2. Хэлэлгэ хугжеелгэ. YгYYлэл.

3. Синтаксис, хоолойн аялга ба сэглэлтын тэмдэг^ууд.

4. Фонетикэ, графика, орфоэпи, бэшэгэй дурим.

5. Лексикологи.

6. Угын бYридэл ба угын бии бололго.

7. Дабталга.

1. класс (35 ч.)

1. Хэлэн ба тэрэнэй удха шанар тухай хеерэлдэлгэ.

2. Табадахи класста Yзэhэнее дабталга.

3. Хэлэлгэ хугжеелгэ.

4. Лексикологи. Фразеологи

5. Хэлэлгын хубинууд тухай ойлгосо.

6. Юумэнэй нэрэ. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнууд ба синтаксическа уургэ

7. Тэмдэгэй нэрэ. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнYYД ба синтаксическа уургэ.

12

1. Тоогой нэрэ. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнYYД ба синтаксическа уургэ

2. Тулеенэй нэрэ. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнууд ба синтаксическа уургэ

3. Жэл соо Yзэhэнее дабталга.

1. класс (35 ч.)

1. Дабталга.

2. YгYYЛЭл дээрэ худэлмэри. (Хэлэлгэ XYгж00лгэ).

3. Уйдэ yto.

4. Дайбар угэ

5. Зуйр Yro.

6. Дахуул Yro.

7. Холболто угэ.

8. Междомети

9. Дабталга.

VIII класс (35 ч.)

1. Дабталга.

2. Холбуулал.

3. Мэдуулэл.

4. Юрын мэдуулэл. Юрын мэдуулэлэй буридэлеерее илгарал. Нэгэ буридэлтэ мэдуулэлнуудэй илгаа.

5. Мэдуулэлэй шухала гэшууд.

6. Мэдуулэлэй юрын гэшууд.

7. Нэгэ турэл гэшуудтэй мэдуулэл.

8. Мэдуулэлэй гэшуудтэй грамматическа холбоогYЙ угэнууд.

9. Тусгаарлагдаhан гэшуудтэй мэдуулэл.

10. Дахуулалтай мэдуулэл.

11. Дабталга.

12. Холбоо хэлэлгэ хугжеелгэ.

IX класс (35 ч.)

1. Дабталга.

2. Хэлэн тухай шухала мэдээн.

3. Орео мэдуулэл.

4. Ниилэлдэhэн орео мэдуулэл.

5. Дахалдайан орео мэдуулэл.

6. ХолболтогYЙ орео мэдуулэл.

7. Сэхэ ба еершэлэн хэлэлгэ. Сэхэ хэлэлгэтэй орео мэдуулэл.

8. Ходиддойон орео мэдуулэл.

9. Текст ба тэрэнэй байгуулга.

10. Найруулал.

11. Дабталга. Лексикээр, фонетикээр, грамматикаар, бэшэгэй дуримеер, сэглэлтээр Yзэгдэhэн сэдэбYYДые хамтадхалга ба гуримшуулга.

V класс (35 ч.)

Хэлэн - арадай баялиг - 1час

ТYрэл хэлэн, тYрэhэн дайда. Хэлэн - XYHYYДЭЙ хоорондоо харилсаха шухала арга.

Эхин классуудта Yзэhэнee дабталга - 3 час

Абяан ба YЗЭГYYД.

YгYYлэлые абзацнуудта хубааха шадабари бэелYYлхэ XYдэлмэри.

ТYCэб табилга.

Хэлэлгын хубинууд.

Юумэнэй нэрэ.

Уйлэ угэ.

Тэмдэгэй нэрэ.

Тоогой нэрэ.

МэдYYлэл.

Угуулэлэй сэдэб элирYYлгэ.

YгYYлэл - 2 час

YгYYлэл тухай ойлгосо.

YгYYлэлэй байгуулга: гаршаг, сэдэб, гол бодол, абзац г.м.

Угуулэлэй янзанууд: хеерэлгэ, зураглалга, бодомжолго.

Хэлэлгын стильнYYд.

(Яряанай ба уран зохёолой стильнуудые илгаха шадабари бэелYYлгэ.

Юрэ хеерэлгэ, зураглалга ба бодомжолго гэhэн YгYYлэлэй янзануудта

XYдэлмэринYYдые Yнгэргэлгэ.)

Синтаксис - 10 час

Холбуулал.

МэдYYлэл.

Хeeрэhэн, асууhан болон идхаhан мэдYYлэлнYYД.

Шангадх^ан мэдYYлэл.

МэдYYлэлэй шухала гнпууд.

Хуряангы ба дэлгэрэнгы мэдYYлэлнYYД.

МэдYYлэлэй юрын гэш’ууд:.

Элирхэйлэгшэ.

Нэмэлтэ.

Ушарлагша.

МэдYYлэлэй нэгэ TYPЭЛ гэшYYД.

Хандалгатай мэдYYлэлнYYД.

Дахуулалнуудтай мэдYYлэлнYYД.

Уран зохёол, кинофильм, радио болон теледамжуулгануудай удхаар еерынгее hанамжа, бодомжолго бэшэхэ шадабари бэелYYлгын XYдэлмэринYYдые Yнгэргэлгэ.

Фонетикэ, графика, орфоэпи, бэшэгэй дYрим - 10час

Хэлэлгын абяанууд.

Аялган абяанууд болон YЗЭГYYД.

YrbiH Ye.

Йотированна YЗЭГYYД.

YгYYлэлэй байгуулга: гаршаг, сэдэб, гол бодол, абзац г.м.

Угуулэлэй янзанууд: хеерэлгэ, зураглалга, бодомжолго.

Хашалган абяанууд болон YЗЭГYYД.

Хонгёо ба бYДЭхи хашалганууд.

Хатуу ба зеелэн хашалганууд.

YгYYлэлэй байгуулга: гаршаг, сэдэб, гол бодол, абзац г.м.

Угуулэлэй янзанууд: хеерэлгэ, зураглалга, бодомжолго.

Yзэгууд.

Илгаhан зеелэн тэмдэг (ь).

YгYYлэлэй байгуулга: гаршаг, сэдэб, гол бодол, абзац г.м.

Угуулэлэй янзанууд: хеерэлгэ, зураглалга, бодомжолго.

Орфоэпи

Орфоэпи тухай юрэнхы ойлгосо.

Угэ соо хашалган YЗЭГYYДЭЙ эзэлдэг hуури.

Бэшэгэй дурим (Орфографи)

Буряад угэ бэшэхэ юрэнхы дуримууд.

Аялганай тааралдал.

Аялганай hубарил.

Аялганай нугарал.

Аялгануудай зуб бэшэлгэ

Буряад угын анхан hуурида аялгануудай зуб бэшэлгэ.

Ээ-эй.

Уй-уй-ы.

Ии-ы.

Э-и.

Анхан hууриин дундахи тодо бэшэ аялганиие зуб бэшэлгэ.

YгYYлэлэй байгуулга: гаршаг, сэдэб, гол бодол, абзац г.м.

Угуулэлэй янзанууд: хеерэлгэ, зураглалга, бодомжолго.

Абтаhан угэнуудэй зуб бэшэлгэ

Буряадаар бэшэгдэдэг абтаhан угэнууд.

Ородоор бэшэгдэдэг абтайан угэнууд.

Абтаhан угэнуудэй hуулэй аялганиие буряадшалжа бэшэлгэ.

Хатуу хашалгануудай удаадахи hуулэй сохилтогуй аялгануудые бэшэхэ дурим.

Зеелэн хашалгануудай удаадахи hуулэй сохилтогуй аялгануудые бэшэхэ дурим.

hуулэй сохилтотой аялгануудые бэшэхэ дурим.

Абтаhан угын залгалта зуб бэшэлгэ

Абтаhан угэдэ залгалта, залгабаринуудые нэмэлгэ.

hyypuuH hYYлэй хашалганай ондоо бололго.

hyypuuH hYYлэй тургэн аялгануудай уналга.

YгYYлэлэй байгуулга: гаршаг, сэдэб, гол бодол, абзац г.м.

Угуулэлэй янзанууд: хеерэлгэ, зураглалга, бодомжолго.

Угэнуудые сугтань, аминдань болон хоорондонь богони зурлаа табижа бэшэхэ дуримууд.

Хуряамжалhан YгэнYYДые бэшэхэ болон угэ тобшолхо дуримууд.

Угэ таhалха дурим.

Лексикэ - 5 час

Лексикэ тухай ойлгосо.

Угын лексическэ удха.

Г анса ба олон удхатай угэнууд.

Угын сэхэ ба шэлжэhэн удха.

Омонимууд.

Антонимууд.

Синонимууд.

Эхир угэнууд.

Yндэhэн буряад болон абтаhан угэнууд.

Мэргэжэлтэдэй YгэнYYД.

Нютаг угэнууд.

Хуушарhан ба шэнэ угэнууд.

Уласхоорондын (интернациональна) угэнууд.

Буряад хэлэнэй толинууд.

Зураг хэрэглэжэ гY, али еерынгее ажабайдалда боло^н Yйлэ хэрэгYYд тухай найруулга бэшэлгэ.

YrbiH бYридэл. YrbiH бии бололго -4 час

Угын Yндэhэн ба hуури.

Угын залгабари ба залгалта.

Юрэ хeeрэhэн, зураглаhан текстын удхаар изложени (дэлгэрэнгы) бэшэлгэ.

Орео ба хуряамжалhан YгэнYYД.

Угын буридэлдэ ЗYЙр угэнуудэй уургэ.

Найруулга, изложенинYYдые бэшэлгэ. Ород хэлэнhээ буряадта оршуулга.

Yзэhэн зохёолой удхаар асуудалнуудта тобшо ба дэлгэрэнгы харюунуудые угэлгэ.

Жэл соо Yзэhэнee дабталга - 2 час

Фонетикэ.

• Ээ-эй; уй уй-ы аялгануудые зуб бэшэлгэ.

Лексикэ.

Синтаксис. Пунктуаци.

18

5-дахи класс дYYргэхэдээ, hурагшад иимэ шухала шадабари ба дадалнуудтай болохо ehornoii:

Мэдэхэ / ойлгохо:

• буряад арадай YВДэhэн хэлэн - арадай баялиг; литературна, нютаг хэлэнYYД болон тэдэнэй шэнжэнууд; монгол хэлэнYYДЭй булэ тухай юрэнхыгеер;

• ойлгосонуудай удха: аман болон бэшэмэл хэлэлгэ;

• угуулэлэй байгуулга: гаршаг, сэдэб, гол бодол, абзац г.м.;

• юрэ хеерэлгэ, зураглалга болон бодомжолго гэhэн YГYYлэлэй янзанууд тухай юрэнхыгеер;

• яряанай, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнуудай шухала шэнжэнYYД тухай юрэнхыгеер;

• хэлэнэй шухала нэгжэнYYДые (единицэнYYДые) (абяан ба узэг, абяан ба узэг хоёрой илгааень, аялган ба хашалган абяануудай характеристикэ, угын лексическэ удхыень, гарбалаараа, хэрэглэлгээрээ, удхаараа илгаралыень, угын хубинуудые, угын бии болохо аргануудые, холбуулал, мэдуулэл), тэдэнэй шэнжэнуудые;

• буряад бэшэгэй гол дуримуудые;

• буряад литературна хэлэнэй шухала хэбуудые (зуб угуулгын, лексическэ, грамматическа, зуб бэшэлгын, пунктуационно); хэлэлгын этикедэй хэбуудые.

Шадаха:

• яряанай, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнуудые илгаруулха;

• угуулэлэй сэдэб, гол бодолыень, гаршагыень, хэлэлгын янза болон стиль элируулхэ; угуулэл абзацнуудта хубааха; тусэб табиха;

• хэлэнэй шухала нэгжэнуудые (единицэнуудые) (абяан, абяан ба узэг хоёрой илгааень, аялган ба хашалган абяануудай характеристикэ, угын лексическэ удхыень, гарбалаараа, хэрэглэлгээрээ, удхаараа илгаралыень, угын хубинуудые, угын бии болохо аргануудые, холбуулал, мэдуулэл) элируулхэ; тэдэнэй шэнжэнуудые таниха, тэдэнэй фонетическэ, лексическэ, угын буридэлеер, синтаксическа шуулбэрихэхэ; хэлэлгэдээ хэрэглэхэ;

• yндэhэн соёлой шэнжэнуудтэй угэнуудэй удхые толи хэрэглэн тайлбарилха. Шагналга болон уншалга:

• аман болон бэшэмэл мэдээсэлэй удхые зуб ойлгохо (угуулэлэй сэдэб, шухала, нэмэлтэ мэдээсэл элируулхэ);

• яряанай, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнуудэй болон элдэб янзын угуулэлнуудые уншаха; уншалгын элдэб тухэлнуудые илгаруулха (шэнжэлэлгын, танилсалгын);

• элдэб юумэнуу^ээ, тэрэ тоодо олондо мэдээсэл тараадаг аргануудhаа, мэдээсэл абаха; толинуудые, элдэб литература сулее хэрэглэхэ.

Хэлэлгэ болон бэшэлгэ:

• уггэИэ н угуулэл абзацнуудта хубааха, хуряамжалhан хэмжээгээр дамжуулха (тусэб, еерынгее угеер хеерэлгэ, найруулга);

• яряанай, эрдэм йуралсалай, уран hайханай стильнYYДтэ ба янзануудта (юрэ хеерэлгэ, зураглалга) YrY^^ зохёохо;

• харилсаанай сэдэб, зорилгойоо дулдыдан, хэлэнэй аргануудые шэлэхэ ба эмхидхэлгэ бэелYYлхэ;

• уран зохёол, кинофильм, радио болон теледамжуулгануудай удхаар, зураг хэрэглэжэ гу, али еерынгее ажабайдалда болойон уйлэ хэрэнууд тухай угуулэлэй хэбуудые' баримталан, еерынгее hанал бодол ЗYбеер болон CYлeeгeeр еерынгее hанамжа бэшэхэ; оршон тойронхи YЗЭгдэлнYYД тухай уншаhан, шагнаhан, хараhанаа ЗYбеер дамжуулха;

• юрэ хеерэhэн, зураглаhан YГYYлэлнYYДые ород хэлэнhээ буряад хэлэндэ оршуулха;

• хэлэлгэдээ мунее Yеын буряад литературна хэлэнэй 3y6 YГYYлгын, лексическэ, грамматическа шухала хэбуудые хэрэглэхэ;

• бэшэлгэдээ 3y6 бэшэлгын шухала дуримуудые' хэрэглэхэ;

• буряад хэлэлгын этикедэй хэбуудые' хэрэглэхэ; харилсаанай паралингвистическэ (хэлэнэй бэшэ) аргануудые ЗYбеер хэрэглэхэ;

• еерыгее хэлэлгын талаар хиналта хэхэ; еерынгее хэлэлгэдэ 3y6 бурууень сэгнэхэ, хэлэлгын болон грамматическа алдуунуудые, дутуу дундануудыень олохо, тэдэниие усадхаха; еерынгее унуулэлнуудые' заhаха болон мYлихэ.

VI класс (35 час)

ТYрэл хэлэн - арадай тYшэг (1 час)

Хэлэн, хэлэлгэ, харилсаан. Харилсаанай байдал.

Табадахи класста Yзэhэнee дабталга (2 час)

Дабтагдаха жэшээтэ сэдэбYYД: Аялгануудые 3y6 бэшэхэ gypuMYYd: аялгануудай hубарил, тааралдал, нугарал. Анхан hyypuuH дундахи тодо бэшэ аялгануудые 3y6 бэшэлгэ. Хашалгануудые бэшэхэ дYримууд.

Абтаhан YгэнYYДые бэшэхэ ДYримYYД.

Угые абяануудаар болон б'ридэлеер, мэдYYлэлэй шYYлбэри.

YгYYлэл, тэрэнэй онсо шэнжэнYYД (хэлэлгэ хYгжввлгэ 3 час)

Угуулэлэй темэ болон гол удха. Угуулэлэй нэрэ. Угуулэлэй эхин ба Иуулэй мэдYYлэлнYYд. Стильнуудэй жанрнууд:

• эрдэм Ьуралсалай (элидхэл, отзыв - Ианамжаяа бэшэлгэ)

• ниитэ-толилолгын (статья, XYнтэй хеерэлдее хэхэ, очерк),

• албан хэрэгэй (мэдуулгэ),

• яряанай (хеереен, хеерэлдеен)

• уран hайханай.

Угуулэл соохи гол угэнууд. Угуулэлэй онсо шэнлклнууд.

Рассказ-найруулга. Хараhан, Yзэhэн, уншакан юумэн тухайгаа хеерэhэн найруулга гу, али нYXэртее бэшэг бэшэхэ.

Угуулэлэй стилыуудэй жанрнууд (байгуулгын, хэлэнэй ипнлклнууд).

Унш^ан хеереен, шулэг, yгYYлэл тухай hанамжаяа бэшэлгэ.

! [ухэртоо бэшэг бэшэлгэ.

Багахан хеерее ород^о буряад хэлэн дээрэ оршуулга.

Фразеологи (4 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжooлгэ 1 час)

Буряад хэлэнэй YTbffl сан дабталга; тэрэнэй хYгжэлтын тобшо тYYхэhээ.

Буряад хэлэнэй 'гэн''дэй хэрэглэлгээрээ илгарал.

Фразеологи, тогтомол холбоо YгэнYYДые шэнжэлдэг эрдэм тухай юрэнхы ойлгосо. Тогтомол холбоо YгэнYYДЭй шанар шэнжэ ба гол тYлэбYYД. С'л°° ба тогтомол холбоо 'гэн''д, тэдэнэй илгарал; аман ба бэшэмэл хэлэлгэдэ хэрэглэлгэ. Тогтомол холбоо YгэнYYДЭй толи.

ОньИон, хошоо ба хурса мэргэн YгэнYYД.

Уран аргануудта синоним, антоним, тогтомол холбуулалнуудые болон шэлжэhэн удхатай YгэнYYдые хэрэглэлгэ.

Морфологи тухай юрэнхы ойлгосо (1 час)

Грамматика тухай ойлгосо. (Угын бYридэл. Морфологи. Синтаксис.) Морфологи грамматикын нэгэ hалбари.Морфологиин шэнжэлдэг гол з'йл - Yi3.

Хэлэлгын хубинууд. Бэеэ дааhан ба туhалагша хэлэлгын хубинууд. Тэдэнэй илгарал, хэлэлгэ соо д''ргэдэг ''ргэ.

Юумэнэй нэрэ (11 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжвeлгэ 2 час)

Эхин классуудта Yзэhэнee дабталга.

Юумэнэй нэрын удха шанар. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнYYД ба синтаксическа YYргэ. Юумэнэй нэрые хандалга болгон хэрэглэлгэ.

Юумэнэй нэрын хуниие ба бусад юумэнYYДые тэмдэглэлгэ.

Тусхайта ба юрын юумэнэй нэрэнYYД. Тусхайта нэрэнYYДые бэшэхэ дYримYYД.

Тодорхой болон зайраа удхатай юумэнэй нэрэнYYД.

Юумэнэй нэрын хубилалга: тоо, зохилдол, хамаадал.

Юумэнэй нэрын нэгэнэй ба олоной тоо. Олоной тоогой залгалтануудые бэшэхэ дyримYYД.

Зохилдол. ПадежнYYДЭй залгалтануудые зуб бэшэлгэ. Падежнуудэй залгалтануудай hууриин зеелэн хашалганай, дифтонгын, удаан аялганай, хэлэнэй узуурай -н хашалганай удаа тухэлее хубилгадаг ушарнууд.

Падежнуудэй залгалтануудые залгахада, зарим юумэнэй нэрэнуудэй hуурида болодог хубилалтанууд.

Юумэнэй нэрын нюурта ба еертэ хамаадал. Падежэй ба хамаадалай -эй ба -ээ залгалтануудые зуб бэшэхэ дуримууд.

Юумэнэй нэрын бии бололго, тэрэнэй залгабаринууд.

Юумэнэй нэрын морфологическа шуулбэри.

Юумэнэй нэрэнуудые хэлэлгэдээ зуб хэрэглэлгэ.

Аман хэлэлгэдэ хэрэглэхэ элдэб арганууд. Юумэнэй нэрэнYYдэй бии болокон тухай ниитын урда элидхэл.

YгYYлэлэй байгуулга. Зураглал-найруулга бэшэхэ бэлэдхэлэй ажал. Гэр соохи такагай зураглалай материал бэлдэлгэ, суглуулалга болон буридхэлгэ.

«Минии или класс» зураглан найруулга.

Тэмдэгэй нэрэ ( 4 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжвeлгэ 1 час)

Тэмдэгэй нэрын удха шанар. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнууд ба синтаксическа уургэ.

Тэмдэгэй нэрын илгарал. Шанарта ба харилсаата тэмдэгэй нэрэнууд.

Сасуулгын зэргэнууд.

Тэмдэгэй нэрын бии бололго. Тэмдэгэй нэрэ бии болгодог залгабаринууд ба hуурида болодог хубилалтанууд.

Юумэнэй нэрын удхатай боло11он тэмдэгэй нэрэ.

Тэмдэгэй нэрын зохилдол, хамаадал.

Тэмдэгэй нэрэнуудые хэлэлгэ соогоо хэрэглэлгэ.

Зураглал найруулга бэшэлгэ.

Ямар нэгэ зохёолой уйлэдэгшэ нюурта характеристик") угэлгэ.

Тоогой нэрэ (4 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжвeлгэ 1 час)

Тоогой нэрэ тухай юрэнхы ойлгосо. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнууд ба синтаксическа уургэ. Тоогой нэрын илгарал.

ТоолоИон тоогой нэрэ. ТоолоИон тоогой нэрын Иуулэй -н хашалган.

Дугаарлаhан, баглуулИан, суглуулИан тоогой нэрэнууд. Тэдэниие биболгодог залгалтанууд.

Юрын ба бYридэмэл тоогой нэрэнYYД.

Тоогой нэрын зохилдол, хамаадал.

ТоолоИон, дугаарлаhан, баглуулhан тоогой нэрэнYYДые элирхэйлэгшэ, суглуулhан тоогой нэрые нэрлYY^лэгшэ болгон хэрэглэлгэ.

Тоогой нэрэнYYДые 3Y6eep YГYYлэлгэ.

Тоогой нэрэнYYДые хэлэлгэдээ 3Y6eep хэрэглэлгэ, бэшэлгэ.

yiiuiahaii, шагнаИан хеереен, шулэг, yrYYntM тухай hанамжаяа (отзыв) бэшэлгэ.

ТYлвeнэй нэрэ (3 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжooлгэ 1час)

ТYлeeнэй нэрэ тухай юрэнхы ойлгосо. Тэрэнэй морфологическа гол шэнжэнYYД ба синтаксическа YYргэ.

ТYлeeнэй нэрын илгарал.

ТYлeeнэй нэрэнYYДЭй олоной тоо.

ТYлeeнэй нэрэнYYДЭй зохилдол ба хамаадал.

ТYлeeнэй нэрые мэдYYлэлэй элдэб гэшYYДЭй YYргээр хэрэглэлгэ.

ТYлeeнэй нэрын хубилалга ба ондоо YгэнYYДтэй холболдолго.

ТYлeeнэй нэрэнYYДые болон нюурай тYлeeнэй нэрын залгалтануудые ба зуйр

YгэнYYДые ЗYбeeр хэрэглэлгэ.

Бодомжолго- найруулгын онсо M3H№‘3HYYd. Бэлэдхэл

XapahaH теледамжуулгын, радиодамжуулгын, yinucihciii номойнгоо удхаар бодомжолго бэшэхэ.

Жэлэй hYYлДЭ дабталга (2 час)

Хэлэлгын хубинууд тухай мэдэсэ дабталга. Юумэнэй нэрын залгалтануудые дабталга.

Хэлэлгын хубинуудаар морфологическа ш^уртбэри.

6-дахи класста буряад хэлэ шудалаад байхадаа, hурагшад иимэ юумэ:

Мэдэхэ / ойлгохо:

• буряад арадай YВДэhэн хэлэн болохо буряад хэлэнэй уургэ, хэлэнэй мунее болон саашанхи байдал тухай;

• ойлгосонуудай удха: аман болон бэшэмэл хэлэлгэ; монолог, диалог; харилсаанай байдал болон оршон тухай;

• монологой (хеерэлгэ, зураглалга, бодомжолго) болон диалогой (баалалга, hанамжануудаараа хубаалдалга, хоорондын харилсаа байгуулга болон гуримшуулга) элдэб тухэлнуудые мэдэхэ;

• угуулэл, тэрэнэй сэдэб, гол бодол, байгуулга болон янзануудай шэнжэнуудые;

• яряанай, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнуудэй шухала шэнжэнуудые;

• хэлэлгын стильнуудэй гол жанрнуудай онсонуудые;

• хэлэнэй шухала хэлэлгын хубинуудые (юумэнэй нэрэ, тэмдэгэй нэрэ, тоогой нэрэ, тулеенэй нэрэ), тэдэнэй шэнжэнуудые;

• тогтомол холбоо угэнууд тухай;

• буряад бэшэгэй гол дуримуудые;

• буряад литературна хэлэнэй шухала хэбуудые (зуб угуулгын, лексическэ, грамматическа, зуб бэшэлгын, пунктуационно); хэлэлгын этикедэй хэбуудые.

Шадаха:

• яряанай, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнуудые илгаруулха;

• угуулэлэй сэдэб, гол бодолыень, хэлэлгын янза болон стиль элируулхэ; угуулэлэй байгуулга болон хэлэнэйнь онсые шуулбэрилхэ; угуулэлэй гол удха харуулhан угэнуудые илгаруулха;

• буряад хэлэнэй хэлэлгын хубинуудые (юумэнэй нэрэ, тэмдэгэй нэрэ, тоогой нэрэ, тулеенэй нэрэ) таниха, тэдэнэй шуулбэри хэхэ; хэлэлгэдээ хэрэглэхэ;

• Yндэhэн соёлой шэнжэнуудтэй угэнуудэй, тогтомол холбоо угэнуудэй удхые толи хэрэглэн тайлбарилха.

Шагналга болон уншалга:

• аман болон бэшэмэл мэдээсэлэй удхые зуб ойлгохо (зорилго, угуулэлэй сэдэб, шухала, нэмэлтэ мэдээсэл);

• элдэб стилиин болон янзын угуулэлнуудые уншаха; уншалгын элдэб тухэлнуудые илгаруулха (шэнжэлэлгын, танилсалгын);

• элдэб юумэнYYдhээ, тэрэ тоодо олондо мэдээсэл тараадаг аргануудhаа, мэдээсэл абаха; лингвистическэ толинуудые, элдэб литература сулее хэрэглэхэ.

Хэлэлгэ болон бэшэлгэ:

• уггэ11эн угуулэл хуряамжалhан хэмжээгээр дамжуулха (тусэб, еерынгее угеер хеерэлгэ, найруулга);

• элдэб стиль ба янзануудта угуулэл зохёохо фанамжа (отзыв), бэшэг);

• харилсаанай сэдэб, зорилгоИоо дулдыдан, хэлэнэй аргануудые шэлэхэ ба эмхидхэхэ;

• монолог болон диалогой элдэб тухэлнуудые зохёохо;

• угуулэлэй хэбуудые баримталан, еерынгее hанал бодол зубеер болон сулеегеер дамжуулха; оршон тойронхиин узэгдэлнууд тухай уншаhан, шагнаhан, хаpаhан узэhэнee хубилгангуйгеер дамжуулха;

• хэлэлгэдээ мунее уеын буряад литературна хэлэнэй зуб угуулгын, лексическэ, грамматическа шухала хэбуудые хэрэглэхэ;

• бэшэлгэдээ зуб бэшэлгын шухала дуримуудые хэрэглэхэ;

• буряад хэлэлгын этикедэй хэбуудые хэрэглэхэ; харилсаанай паралингвистическэ (хэлэнэй бэшэ) аргануудые зубеер хэрэглэхэ;

• хэлэлгын талаар еерыгее хинаха; хэлэлгынгээ зуб бурууень сэгнэхэ, хэлэлгын болон грамматическа алдуунуудые, дутуу дундануудыень олохо, тэдэниие усадхаха; угуулэлнуудээ заЬаха болон мулихэ.

VII класс (35 час)

Yндэhэн буряад хэлэнэй баялиг. (1 час)

Yндэhэн буряад хэлэнэй баялиг, тэрэнэй уургэ болон илгарал (литературна болон нютаг хэлэн). Нютаг хэлэнYYДЭй янзанууд (хори, сонгоол-сартуул, хонгоодор, эхирэд-булагад).

Дабталга (3 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжooлгэ 1 час)

Юумэнэй нэрын морфологическа шанар шэнжэнYYД.

Юумэнэй нэрын падежэй залгалтанууд болон hуурида болодог хубилалтанууд.

Юумэнэй ба тулеенэй нэрэнуудэй нюурта, еертэ хамаадал.

Шанарта ба харилсаата тэмдэгэй нэрэнуудэй илгаа.

Буридэмэл тоогой нэрэнуудэй бэшэлгэ дабталга.

Хэлэлгын стильнууд: яряанай, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм hуралсалай, уран hайханай.

Ниитэ-толилолгын стиль, тэрэнэй шэнжэнууд.

Yйлэ yi ) (17 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжвeлгэ 4 час)

Уйлэ угын удха. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнууд ба синтаксическа уургэ дабталга. Уйлэ угые мэдуулэлэй хэлэгшэ болгон хэрэглэлгэ.

Уйлэ угын hуури. Уйлэ угын мэдуулйэн, хандаhан, причастна, деепричастна тулэбууд. Уйлэ угын нюурай ЗYЙр YгэнYyдые абалга. Уйлэ угын бии бололго. Причастинуудай зохилдол, хамаадал.

Причастна ба деепричастна дахуулалнуудтай мэдуулэлнууд. Тэдэнэй сэглэлтын тэмдэгууд.

Причастна болон деепричастна дахуулалнуудтай мэдуулэлнуудые хэлэлгэдээ зубеер хэрэглэлгэ. Уйлэ Yгэ-синонимуудые хэлэлгэдээ олоор хэрэглэжэ hуралга.

Угуулэл. Абзац. Угуулэлэи мэдуулэлнуудые холбохо арганууд. Угуулэлэи янзанууд, угуулэлэй анализ хэлгэ

Репортаж бэшэлгэ.

Бодомжолго-найруулга бэшэлгэ.

Дайбар \гэ (3 час)

Дайбар YгэнYYдэй удха шанар. Тэрэнэй морфологическа шэнжэнууд ба синтаксическа уургэ.

Дайбар YгэнYYдэй удхаараа илгарал.

Дайбар угэнуудэй бии болодог арганууд.

Дайбар YгэнYYдэй хамаадал.

Дутэрхы удхатай дайбар YгэнYYдые мэдуулэлнууд ба хэлэлгэ соо зубеер хэрэглэхэ дадал шадабари бэхижуулгэ.

ЗYЙP угэ (3 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжeeлгэ 1 час)

Туhалагша хэлэлгын хубинууд тухай юрэнхы ойлгосо.

ЗYЙр YгэнYYд тухай ойлгосо, тэдэнэй илгарал.

ЗYЙр YгэнYYДые хамаатай угэтэйнь сугтань ба амяарнь бэшэхэ дурим.

Нюурай зуйр YгэнYYДые зубеер бэшэлгэ.

Зуйр угэнуудые хэлэлгэдээ зубеер хэрэглэлгэ.

Хеерэлдее (интервью) эмхидхэлгэ, бэшэлгэ.

Дахуул угэ (2 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжвeлгэ 1 час)

Дахуул угэнууд тухай ойлгосо.

Дахуул угэнуудэй бии бололго. Ондоо хэлэлгын xy6uHyyghaa гараЬан дахуул угэнууд.

Дахуул угэнуудэй дахаhан угынгее залгалтануудые абалга.

Очерк, xyh-эй намтар бэшэхэ.

Холболто (2 час)

Холболто тухай ойлгосо. Юрын ба буридэмэл холболтонууд.

НиилэлдуулЬэн ба дахалдуулЬан холболтонууд тухай ойлгосо. Дутэрхы удхатай холболтонуудые хэрэглэхэ шадабаритай болголго.

Аянгалhан угэ (2 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжвeлгэ 1 час)

АянгалЬан угэнуудэй удха, тэдэнэй хэлэлгэ соохи уургэ.

Абяа дууряаЬан угэнууд.

АянгалЬан угэнуудые хоолойн аялгаар илгалга. АянгалЬан угэнуудэй хойно запятой ба шангадхаhан тэмдэг хэрэглэлгэ.

АянгалЬан угэнуудые хэлэлгэдээ зубеер хэрэглэлгэ.

Хеереен, тэрэнэй композици. Yгтэhэн хеереее ямар нэгэ геройн талаhаа болгон найруулга бэшэхэ.

Жэлэй hYYлДЭ дабталга (2 час)

Уйдэ угэнуудэй тухэлнуудые дабтаха. Уйдэ угэнуудэй синтаксическа уургэ. Дайбар угэнуудые, дахуул угэнуудые зубеер хэрэглэлгэ. Нюурай зуйр угэнуудые дабталга. АянгалЬан угэнуудтэй мэдуулэлнуудые зубеер хэлэлгэ ба уншалга

7-дохи класста буряад хэлэ шудалаад байхадаа, hурагшад иимэ юумэ:

Мэдэхэ \ ойлгохо:

• Yндэhэн буряад хэлэнэй баялиг, тэрэнэй уургэ болон илгарал (литературна болон нютаг хэлэн); нютаг хэлэнYYДЭй янзануудые;

• ойлгосонуудай удха: аман болон бэшэмэл хэлэлгэ; монолог, диалог; харилсаанай байдал болон оршон;

• монологой болон диалогой элдэб тYхэлнYYДые мэдэхэ;

• Yi’YY^-n ба тэрэнэй янзануудай (хеерэлгэ, зураглалга, бодомжолго) шэнжэнYYДые; YГYYлэл хеерэгшэ нюур хоёрой холбоо;

• яряанай, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнYYДЭй шухала шэнжэнYYДые, гол жанрнуудайнь онсонуудые;

• буряад хэлэнэй хэлэлгын хубинуудые (д'йлэ y^{i l} дайбар yis, дахуул yis, холболто, ЗYйр Yi"^L аянгалЬан Yrs), тэдэнэй шэнжэнYYДые;

• буряад бэшэгэй гол дYримYYДые;

• буряад литературна хэлэнэй шухала хэбYYДые (3y6 YiYY-^’™, лексическэ, грамматическа, 3y6 бэшэлгын, пунктуационно); хэлэлгын этикедэй хэбYYДые.

Шадаха:

• яряанай, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнYYДые илгаруулха; интервью, репортаж, очеркын шэнжэнYYДые илгаруулха, юрэнхыгеер хэрэглэхэ;

• бэшэмэл болон аман YГYYлэлэй сэдэб, гол бодолыень, хэлэлгын янза болон стиль элирYYлхэ; YГYYлэлэй байгуулга болон хэлэнэйнь онсые шYYлбэрилхэ;YГYYлэлэй гол удха харуулhан YгэнYYДые илгаруулха;

YГYYлэлэй хеерэгшын нюур хубилгаха;

• буряад хэлэнэй хэлэлгын хубинуудые (д'йлэ y°, дайбар yis, дахуул yis, холболто, ЗYЙр yi3, аянга^ан yis) шYYлбэрихэхэ; хэлэлгэдээ хэрэглэхэ;

• Yндэhэн соёлой шэнжэнYYДтэй YгэнYYДЭй удхые толи хэрэглэн тайлбарилха;

Шагналга болон уншалга:

• аман болон бэшэмэл мэдээсэлэй удхые ЗYб ойлгохо (зорилго, YГYYлэлэй сэдэб, шухала болон нэмэлтэ, тодо болон тодо бэшэ мэдээсэл);

• элдэб стилиин болон янзын YГYYлэлнYYДые уншаха; уншалгын элдэб тYхэлнYYДые мэдэхэ (шэнжэлэлгын, танилсалгын, харалгын);

• элдэб юумэнYYДhээ, тэрэ тоодо олондо мэдээсэл тараадаг радио, теледамжуулгануудhаа, мэдээсэл абаха; лингвистическэ толинуудые, элдэб литература хэрэглэхэ;

Хэлэлгэ болон бэшэлгэ:

• Yгтэhэн yiyy^m тодорхойгоор найруулха (дусэб, еерынгее Yгеер хеерэлгэ, найруулга);

• элдэб стиль ба янзануудай yiyy^^ зохёохо фанамжа (отзыв), бэшэг, интервью, репортаж, очерк);

• харилсаанай сэдэб, зорилго, байдал болон орпюнИоо дулдыдан, хэлэнэй аргануудые шэлэхэ ба эмхидхэхэ;

• монологой (хеерэлгэ, зураглалга, бодомжолго) болон диалогой (хоорондын харилсаа байгуулга болон гуримшуулга, баалалга, hанамжануудаараа хубаалдалга) элдэб тYхэлнYYДые зохёохо;

• аман болон бэшэмэл тYхэлеер еерынгее hанал бодолые зубеер болон сулеегеер дамжуулха, YГYYлэлэй хэбуудые баримталха (зYЙ баримталга (логичность), удаа дараалhан журам (последовательность), холбоо тогтоолго (связность), сэдэбтэ тааруу г.м.); оршон тойронхиин узэгдэлнуудтэ, уншаhан, шагнаhан, хараhанаа сэгнэхэ;

• хэлэлгэдээ мYнее уеын буряад литературна хэлэнэй зуб yiy^^!! лексическэ, грамматическа шухала хэбууцые хэрэглэхэ;

• бэшэлгэдээ зуб бэшэлгын шухала дуримуудые хэрэглэхэ;

• буряад хэлэлгын этикедэй хэбуудые хэрэглэхэ; харилсаанай паралингвистическэ (хэлэнэй бэшэ) аргануудые зубеер хэрэглэхэ;

• хэлэлгын талаар еерыгее хинаха; хэлэлгынгээ зуб бурууень сэгнэхэ, хэлэлгын болон грамматическа алдуунуудые, дутуу дундануудыень олохо, тэдэниие усадхаха; угуртэлнуудээ заЬаха болон мулихэ.

VIII класс (35 час)

Урда классуудта Yзэhэнee дабталга. (3 час)

Холбуулал (4 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжвeлгэ 1 час)

Холбуулал тухай ойлгосо.

Холбуулалай илгарал: тогтомол ба CYлee холбуулалнууд.

Холбоо угэнууд, тэдэнэй илгарал.

БYXэли зохёолой гу, али тэрэнэй али нэгэ удха тухай оорынгоо hанал бодомжо харуулангаа, хуряангыгаар аман хоорэлгэ ба найруулга бэшэлгэ. У'нша11С1н зохёолой удхада табигдаhан асуудалнуудта элдэб цитата, баримтатай дэлгэрэнгы харюунуудые бэшэлгэ.

МэдYYлэл (3 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжвeлгэ 1 час)

Хeeрэhэн зорилгоороо мэдYYлэлнYYДЭй илгарал: юрэ хeeрэhэн, асууhан, идхаЬан.

Аялгаараа илгарал: шангадх^ан болон шангадхаагуй; тэдэнэй сэглэлтын тэмдэгYYД.

Удхын сохилто.

Урид з().\ё()11()и тYCэбэй ё11оор уран зохёолой геройнуудта (ганса геройдо гу, али зэргэсуулэн) характеристик бэшэлгэ. Кинофильмын, зужэгэи ба уран зохёолой ямар нэгэн герой тухай зохёолго бэшэлгэ.

Юрын мэдYYлэл (3 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжвeлгэ 1 час)

Юрын мэдYYлэлнYYД тухай ойлгосо.

МэдYYлэл соохи YгэнYYДЭй холбоо: хугэлбэри, шадарлал.

МэдYYлэлэй гэшYYД.

Хоер бYридэлтэ ба нэгэ бYридэлтэ мэдYYлэлнYYД.

Нэгэ бYридэлтэ мэдYYлэлнYYДЭй илгарал.

БолоИон ушар/хэмжээ ябуулга тухай аман ба бэшэмэл хоороон.

МэдYYлэлэй шухала гэшYYД (2 час)

НэрлYYлэгшэ, тэрэнэй гаралга.

Хэлэгшэ, тэрэнэй гаралга. Хэлэгшын янзанууд: юрын, бYридэмэл хэлэгшэ.

БYридэмэл хэлэгшын илгаа: нэрэ болон уйлэ хэлэгшэ.

Хэлэгшын холболто.

НэрлYYлэгшэ хэлэгшэ хоерой хоорондо зурлаа табилга.

Хэлэгшын зуйр YгэнYYД.

МэдYYлэлэй юрын гэшYYД (4 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжвeлгэ 1 час)

Элирхэйлэгшэ, тэрэнэй гаралга.

Хабсаргалта, тэрэнэй илгарал.

Нэмэлтэ. Сэхэ ба хазагай нэмэлтэ.

Ушарлагша, тэрэнэй илгарал.

МYноо уеы.н ажабайдалтай холбоотой сэдэбYYдтэ бодомжолгын ЗYйлнyYдтэйгээр аман ба бэшэмэл зохёолго (найруулга) бэшэлгэ.

Юрын байгуулгатай орёо мэдYYлэлнYYдhээ бYPидэhэн хоороонYYдые ород^о буряад хэлэн дээрэ оршуулга.

МэдYYлэлэй нэгэ TYPЭЛ гэшYYД (3 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжвeлгэ 1час) Нэгэ тYрэл гэшYYД тухай ойлгосо.

Нэгэ тYрэл ба нэгэ TYPЭЛ бэшэ элирхэйлэгшэнYYД.

Нэгэ тYрэл гэшYYДЭй холболто угэнууд.

Нэгэ тYрэл гэшYYДтэй xaMTagxahaH угэ ба тэдэнэй сэглэлтын тэмдэгууд. БYXэли зохёолой гу, али тэрэнэй али нэгэ булэгэйнь удхада дутэрхыгоор, синтаксисэйнгээ талаар 6ypu орёо (дэлгэрэнгы юрын мэдYYлэлнYYдтэй) meKcmHYYd^bie удхадань дYтэрхыгввр хэрэглэлгэ ба найруулга бэшэлгэ.

МэдYYлэлэй гэшYYД болодопуй ут'шууд (2 час)

Оролто угэнууд ба мэдYYлэлнYYД. Тэдэнэй сэглэлтын тэмдэгууд.

Хандалга болон тэрэнэй сэглэлтын тэмдэгууд.

Аянгалhан YгэнYYД ба угэ мэдYYлэлнYYД. Тэдэнэй сэглэлтын тэмдэгууд.

МэдYYлэлэй гододхоИсш гэшYYД (2 час)

Тусгаарлалга тухай юрэнхы ойлгосо.

Хабсаргалта, тэрэнэй сэглэлтын тэмдэг.

МэдYYлэлэй гдпуудые тодо бодгоИон YгэнYYДые тусгаарлалга. Тэдэнэй сэглэлтын тэмдэгууд.

Дахуулалтай мэдYYлэлнYYД (4 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжвeлгэ 1 час)

Дахуулал тухай юрэнхы ойлгосо

Юрын дахуулал.

Бэеэ дааИан дахуулал.

Дахуулалнуудай сэглэлтын тэмдэгууд.

Ьуралсалай ном соохи уран зохёол^о шэлэгдэhэн YгYYлэлэй удхые богонихоноор (конспект) бэшэлгэ. Унш^ан номойнгоо гол удхые тобшоор найруулан бэшэлгэ (аннотаци). Нютагайнгаа гу, али «Буряад унэн» сониндо багахан YгYYлэл бэшэлгэ.

Жэл соо Yзэhэнвe дабталга (3 час)

Шалгалтын хYДЭлмэри (2 час)

8 класста буряад хэлэ шудалаад байхадаа, hурагшад иимэ юумэ: Мэдэхэ \ ойлгохо:

• буряад хэлэн - Буряад Республикын гурэнэй хэлэнYYДЭй нэгэн, тэрэнэй YYP^{I L} онсо шэнжэнYYДынь;

• ойлгосонуудай удха: аман болон бэшэмэл хэлэлгэ; монолог, диалог; харилсаанай байдал болон оршон (сфера и ситуация речевого общения) дэлгэрэнгыгээр;

• яряанай, ниитэ толилолгын, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнуудай шухала шэнжэнYYД болон онсонуудые;

• YГYYлэл ба тэрэнэй янзануудай (хеерэлгэ, зураглалга, бодомжолго) байгуулгын шэнжэнYYДые;

• хэлэнэй шухала нэгжэнYYДые (единицэнYYДые) (нэрэ ба Yйлэ, CYлее ба тогтомол холбуулалнуудые, мэдYYлэл соохи YгэнYYДЭй холбоо (хYтэлбэри, шадарлал), нэгэ ба хоёр бYридэлтэ юрын мэдYYлэл, мэдYYлэлэй шухала болон юрын гэшYYДые, нэгэ тYрэл гэшYYДтэй, хандалгатай, оролто YгэнYYДтэй, тусгаарлагдаhан гэшYYДтэй, дахуулалтай мэдYYлэлнYYДые), тэдэнэй шэнжэнYYДые;

• буряад бэшэгэй дYримYYДые;

• элдэб стилиин болон янзын (юрэ хеерэИэн, зураглаhан, бодомжодИон) YГYYлэлнYYДые, уншалгын тYхэлнYYДые (харалгын, танилсалгын, шэнжэлэлгын) илгаруулха;

• буряад литературна хэлэнэй шухала хэбYYДые (3y6 Y^гYYлгын, лексическэ, грамматическа, 3y6 бэшэлгын, пунктуационно); хэлэлгын этикедэй хэбYYДые; Шадаха:

• яряанай, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм Иуралсалай, уран Иайханай стильнуудые илгаруулха, хэрэглэхэ;

• YГYYлэлэй сэдэб, гол бодолыень, хэлэлгын янза болон стиль элирYYлхэ, хэрэглэхэ; YГYYлэлэй байгуулга болон хэлэнэйнь онсые шYYлбэрилхэ; мэдээсэл, интервью, репортаж, очеркын шэнжэнYYДые илгаруулха, хэрэглэхэ; - хэлэнэй нэгжэнYYДые (нэрэ ба Yйлэ, CYлее ба тогтомол холбуулалнуудые, мэдYYлэл соохи YгэнYYДЭй холбоо (хYтэлбэри, шадарлал), нэгэ ба хоёр бYридэлтэ юрын мэдYYлэл, мэдYYлэлэй шухала болон юрын гэшYYДые, нэгэ тYрэл гэшYYДтэй, хандалгатай, оролто YгэнYYДтэй, тусгаарлагдаИан гэшYYДтэй, дахуулалтай мэдYYлэлнYYДые) таниха, тэдэниие синтаксическа шYYлбэрихэхэ;

• нэрэ ба Yйлэ, CYлее ба тогтомол холбуулалнуудые, мэдYYлэл соохи YгэнYYДЭй холбоо ^тэлбэри, шадарлал), нэгэ ба хоёр бYридэлтэ юрын мэдYYлэл, мэдYYлэлэй шухала болон юрын гэшYYДые, нэгэ тYрэл гэшYYДтэй, хандалгатай, оролто YгэнYYДтэй, тусгаарлагдаИан гэшYYДтэй, дахуулалтай мэдYYлэлнYYДые, YгyлэлнYYДые зохёохо;

- дахуулалтай, нэгэ тYрэл гэшYYДтэй, хандалгатай, оролто YгэнYYДтэй, тусгаарлагдаhан гэшYYДтэй мэдYYлэлнYYДтэ сэглэлтын тэмдэгууцые табиха; - юрын байгуулгатай мэдYYлэлнYYДhээ бYPиДэhэн yrYy^MHYYdbie opoghoo буряад хэлэн дээрэ оршуулха;

• Yндэhэн соёлой шэнжэнYYДтэй YгэнYYДЭй удхые толи хэрэглэн тайлбарилха; Шагналга болон уншалга:

• аман болон бэшэмэл YГYYлэлэй удхые 3y6 ойлгохо (зорилго, YГYYлэлэй сэдэб, шухала болон нэмэлтэ, тодо болон тодо бэшэ мэдээсэл, мэдYYлэлнYYДЭй/хэhэгYYДЭй хоорондохи холбоо, баримтануудые бYлэглэхэ);

• элдэб стилиин болон янзын YГYYлэлнYYДые уншаха; уншалгын элдэб тYхэлнYYДые (шэнжэлэлгын, танилсалгын, харалгын) илгаруулха;

• элдэб юумэнYYДhээ, тэрэ тоодо олондо мэдээсэл тараадаг аpгануудhаа, мэдээсэл абаха, бYлэглэхэ; лингвистическэ толинуудые, элдэб литература CYлee хэрэглэхэ;

Хэлэлгэ болон бэшэлгэ:

• хуpяамжалhан хэмжээгээр Yгтэhэн YГYYлэл хYCЭлдYYлхэ С^сэб, еерынгее Yгeep хеерэлгэ, найруулга, конспект);

• элдэб стиль ба янзануудта YГYYлэл зохёохо фанамжа (отзыв), аннотаци, реферат, элидхэл, бэшэг);

• бYхэли зохёолой гу, али тэрэнэй али нэгэ бYлэгэйнь удха тухай еерынгее hанал бодол харуулангаа хуряангыгаар аман хеерэлгэ болон изложени бэшэхэ;

• уншаhан зохёолой удхада табигдаЬан асуудалнуудта элдэб цитататай, баримтатай дэлгэрэнгы харюунуудые бэшэхэ;

• кинофильмын, ЗYжэгэй болон уран зохёолой ямар нэгэн герой тухай найруулга бэшэхэ;

• аман болон бэшэмэл тYхэлееp еерынгее hанал бодолые ЗYбееp болон CYлеегееp дамжуулха, YГYYлэлэй хэбYYДые баримталха (зYЙ баримталга (логичность), удаа даpаалhан журам (последовательность), холбоо тогтоолго (связность), сэдэбтэ тааруу г.м.); оршон тойронхиин YЗЭгдэлнYYДтэ, уншаhан, шагнаhан, хаpаhан тухайгаа бэшэхэ, хеерэхэ;

• хэлэлгэдээ мYнее Yеын буряад литературна хэлэнэй ЗYб YгyYлгын, лексическэ, грамматическа шухала хэбYYДые хэрэглэхэ;

• бэшэлгэдээ ЗYб бэшэлгын шухала дYpимYYДые хэрэглэхэ;

• буряад хэлэлгын этикедэй хэбYYДые хэрэглэхэ; харилсаанай паралингвистическэ (хэлэнэй бэшэ) аргануудые ЗYбееp хэрэглэхэ;

• хэлэлгын талаар еерыгее хинаха; хэлэлгынгээ ЗYб бурууень сэгнэхэ, хэлэлгын болон грамматическа алдуунуудые, дутуу дундануудыень олохо, тэдэниие усадхаха; YГYYлэлнYYДЭЭ заЬаха болон мYлихэ.

IX класс (35 час)

Дабталга (3 час)

Буряад хэлэнэй тYYхэ (1 час)

Ниигэмэй XYГЖЭЛTЭДЭ хэлэнэй УУР¹¹ Буряад хэлэнэй хYгжэлтын шатанууд. Буряад арадай алдарта эрдэмтэд - хэлэ шэнжэлэгшэд.

Орёо мэдYYлэл (2 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжeeлгэ 1 час)

Орео мэдYYлэл, тэрэнэй байгуулга. Орёо мэдYYлэлэй гол илгаанууд: холболтотой, холболтогYЙ, сэхэ хэлэлгэтэй, ходиддоИон.

БYXэли зохёолой гу, али тэрэнэй али нэгэ булэгэйнъ удхада дутэрхыгоор, синтаксисэйнгээ талаар орёо (дэлгэрэнгы юрын мэдYYлэлнYYдтэй, орёо мэдYYлэлнYYдтэй) meKcmHYYdbie хоорэлгэ ба изложени бэшэлгэ.

Ниилэлдэhэн орёо мэдYYлэл (3 час)

ЗурилдэИэн болон холбоИон харилсаатай ниилэлдэИэн орёо мэдYYлэлнYYД. ИлгаИан болон залгаИан харилсаатай ниилэлдэИэн орёо мэдYYлэлнYYД. НиилэлдэИэн орёо мэдYYлэлэй сэглэлтын тэмдэгууд.

Дахалдаhан орёо мэдYYлэл (7 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжeeлгэ 2 час) ДахалдаИан орёо мэдуулэлэй шухала ба нухэсэл мэдуулэлнууд.

ДахалдаИан орёо мэдуулэлэй холболтонууд ба холболто YгэнYYД.

Нухэсэл мэдуулэлэй янзанууд: тайлбарилИан, элирхэйлИэн, ушарлаИан. Нухэсэл мэдуулэлэй байгуулгаараа ба удхаараа илгарал.

Хэдэн нухэсэл мэдуулэлтэй дахалдаИан орёо мэдуулэлнууд.

ДахалдаИан орёо мэдуулэлэй сэглэлтын тэмдэгууд.

БYXэли зохёолой гY, али тэрэнэй али нэгэ удха тухай оорынгоо hанал бодол харуулангаа, хуряангыгаар аман хоорэлгэ бэлдэлгэ ба изложени бэшэлгэ. Холболтогуй орёо мэдYYлэл (3 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжeeлгэ 1 час) Холболтогуй орёо мэдуулэлэй хубинуудай хоорондохи удхын харилсаан. Холболтогуй орёо мэдуулэлнуудые удхалан аянгалга.

Холболтогуй орёо мэдуулэлэй сэглэлтын тэмдэгууд.

Холболтотой ба холболтогуй орёо мэдуулэлнуудэй хоорондоо дугэрхы удхатай байдаг ушар.

Буряад арадай, хэлэнэй tyyx-³, ёНо заншал гэхэ мэтэ тухай оорынгоо hанал бодол харуулhан найруулга бэшэлгэ.

Сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдYYлэл (3 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжooлгэ 1 час) Сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдуулэлэй шэнжэ болон байгуулга.

Авторай угэ ба сэхэ хэлэлгэ.

Сэхэ хэлэлгэтэй орёо мэдуулэлэй сэглэлтын тэмдэгууд.

Сэхэ хэлэлгэ ба еершэлэн хэлэлгэ.

Элидхэл, конспект, реферат бэшэлгын дадал. Элдэб ондоо жанрнуудай найруулганууд болон изложенинYYдые бэшэлгэ.

Холилдойон орёо мэдYYлэл (3 час)

ХолилдоИон орёо мэдуулэл тухай ойлгосо.

ХодилдоИон орёо мэдYYлэлэй байгуулга.

ХодилдоИон орёо мэдYYлэлнYYДЭй сэглэлтын тэмдэгYYД.

Текст ба тэрэнэй байгуулга (4 час,тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжвeлгэ 1 час)

Текст ба тэрэнэй байгуулга.

Текстын шэнжэнYYД.

Абзац.

Текст хуряамжалга. Тусэб. Тезис. Конспект. Реферат. Аннотаци. Рецензи.

Уран зохёолой хэhэгэй (багшын дурадхалаар) шухала hанал бодолые элирYYлэн ололго (иезисуудые бэшэлгэ).

Унш^ан номойнгоо гол удхые тобшоор найруулан бэшэлгэ, рецензи бэшэлгэ. Ямар нэгэ асуудал ЗYбшэн шиидхэлгээр тогтоомжо бэшэлгэ.

Дабталга (4 час, тэрэ тоодо хэлэлгэ хYгжвeлгэ 2 час)

Фонетикээр, лексикээр, грамматикаар, бэшэгэй дуримеер, сэглэлтын тэмдэгуудээр узэЬыень хамтадхалга ба гуримшуулга.

Аялганай тааралдал, hубарил ба нугаралай дуримууд.

Хэлэн дотор шэнэ YгэнYYДЭй бии бололго, YВДэhэн буряад ба ондоо хэлэнhээ абтаhан YгэнYYД. Угын лексическэ удха.

Угын грамматическа удха. Залгабаринуудай онсо шэнжэнууд. Угын буридэлеер морфологическа ба этимологическа шуулбэриин хоорондохи илгаа.

Хэлэлгын хубинуудай гараха арганууд.

Хэлэлгын хубинуудай хубилха ёИо (хубилдаг ба хубилдаггYЙ хэлэлгын хубинууд: хубилдаг YгэнYYДЭй тухэлнууд, зохилдол ба хамаадал).

Бэеэ дааЬан хэлэлгын хубинуудай хоорондохи адлирхуу ба илгаатай ЗYйлнYYД (удха шанараараа, хубилха, бии болохо талаараа).

Буряад орфографиин фонетико-морфологическа заршам (принцип).

Аялгануудые бэшэхэ дуримууц.

Мэдуулэлэй гэшууд ба хэлэлгын хубинууд.

Элдэб байгуулгатай мэдуртэлнуудэй сэглэлтын тэмдэгууд. Запятой, хоёролжон точко, точкотой запятой, зурлаа, хаалта, асуудалай ба шангадхалай тэмдэг табиха гол дуримууд. Гурбалжан точко хэрэглэлгэ.

Хэдэн сэглэлтын тэмдэгуудые нэгэдхэн табилга.

Текст, тэрэнэй байгуулга. Стильнууд.

Оерын намтар бэшэлгэ.

БYXэли зохёолой гу, али тэрэнэй али нэгэ удха тухай еерынгее hанал бодол харуулангаа, хуряангыгаар аман хеерэлгэ бэлдэлгэ ба изложени бэшэлгэ.

Шалгалтын хYДЭлмэри (2 час)

9 класста буряад хэлэ шудалаад байхадаа, hурагшад иимэ юумэ:

Мэдэхэ / ойлгохо:

• буряад арадай YВДэhэн хэлэн болохо буряад хэлэнэй УУР¹¹ тYYхэ, Буряад Республикын гурэнэй хэлэнYYДЭй нэгэн болон буряад арадай хоорондоо харилсаха арга тухай;

• ойлгосонуудые: аман болон бэшэмэл хэлэлгэ; монолог, диалог; харилсаанай байдал болон оршон (сфера и ситуация речевого общения) тодорхойгоор;

• яряанай, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнYYДЭй шухала шэнжэнYYДые;

• яряанай, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм hуралсалай, уран hайханай стильнYYДЭй гол жанрнуудай онсонуудые;

• YГYYлэл ба тэрэнэй янзануудай (хеерэлгэ, зураглалга, бодомжолго) байгуулга, хэлэнэй шэнжэнYYДые;

• хэлэнэй шухала нэгжэнYYДые (единицэнYYДые) (ниилэлдэhэн, дахалдаhан, холболтогуй, сэхэ хэлэлгэтэй болон ходиддоИон орёо мэдуулэлнууд, Yfyy^^), тэдэнэй шэнжэнуудые;

• буряад бэшэгэй дуримуудые;

• буряад литературна хэлэнэй шухала хэбуудые (зуб угуулгын, лексическэ, грамматическа, зуб бэшэлгын, пунктуационно); хэлэлгын этикедэй хэбуудые;

Шадаха:

• буряад хэлэнэй туухын шатануудай онсонуудые элируулхэ;

• яряанай, ниитэ толилолгын, албан хэрэгэй, эрдэм Иуралсалай, уран Иайханай стильнуудые илгаруулха, хэрэглэхэ;

• YгyYлэлэй сэдэб, гол бодолыень, хэлэлгын янза болон стиль элируулхэ; YГYYлэлэй байгуулга болон хэлэнэйнь онсые шуулбэрилхэ; мэдээсэл, тезис, интервью, репортаж, очеркын шэнжэнуудые илгаруулха, хэрэглэхэ;

• хэлэнэй нэгжэнуудые (ниилэлдэИэн, дахалдаИан, холболтогYЙ, сэхэ хэлэлгэтэй болон холилдоИон орёо мэдуулэлнуудые) таниха, илгаруулха; тэдэнэй синтаксическа шуулбэрихэхэ;

• ниилэлдэИэн, дахалдаИан, холболтогYЙ, сэхэ хэлэлгэтэй болон холилдоИон орёо мэдуулэлнуудтэ сэглэлтын тэмдэгуудые табиха;

• Yгтэhэн сэдэбтэ YгyYлэл зохёохо; орёо байгуулгатай мэдуулэлнуудИээ буридэИэн угуулэлнуудые ородИоо буряад хэлэн дээрэ оршуулха;

• Yндэhэн соёлой шэнжэнуудтэй YгэнYyдэй удхые толи хэрэглэн тайлбарилха;

Шагналга болон уншалга:

• аман болон бэшэмэл YгyYлэлэй удхые зуб ойлгохо (зорилго, YгyYлэлэй сэдэб, шухала, нэмэлтэ, эли ба нюуса мэдээсэл); хэИэгуудэй хоорондо холбоо байгуулха; баримтануудые булэглэхэ; логическа байгуулгыень элируулхэ;

• элдэб стилиин болон янзын YГYYлэлнYYДые уншаха; уншалгын элдэб тухэлнуудые (шэнжэлэлгын, танилсалгын, харалгын) илгаруулха, хэрэглэхэ;

• элдэб юумэнуудИээ, тэрэ тоодо олондо мэдээсэл тараадаг аргануудИаа, мэдээсэл абаха; лингвистическэ толинуудые, элдэб литература сулее

хэрэглэхэ;

Хэлэлгэ болон бэшэлгэ:

• хуряамжалИан хэмжээгээр Yгтэhэн YГYYлэл хYCЭлДYYлхэ (тусэб, еерынгее Yreep хеерэлгэ, найруулга, конспект);

• элдэб стиль ба янзануудта YrYY-лэл зохёохо (Ианамжа (отзыв), аннотаци, реферат, элидхэл, бэшэг, расписка, мэ,д^лгэ);

• харилсаанай сэдэб, зорилго, байдал болон оршонИоо дулдыдан, хэлэнэй аргануудые шэлэхэ ба эмхидхэхэ;

• монологой (хеерэлгэ, зураглалга, бодомжолго) болон диалогой (баалалга, Ианамжануудаараа хубаалдалга, хоорондын харилсаа байгуулга болон гуримшуулга) элдэб тYхэлнYYДые мэдэхэ;

• аман болон бэшэмэл тYхэлeep еерынгее Ианал бодолые ЗYбeep болон CYлeeгeep дамжуулха, YrYYлэлэй хэбYYДые баримталха (зYЙ баримталга (логичность), удаа дараалИан журам (последовательность), холбоо тогтоолго (связность), сэдэбтэ тааруу г.м.); оршон тойронхиин YЗЭгдэлнYYДтэ, уншаИан, шагнаИан, хараИан тухайгаа найруулга бэшэхэ, хеерэхэ;

• бYхэли зохёолой гу, али тэрэнэй али нэгэ бYлэгэйнь удха тухай еерынгее Ианал бодол харуулангаа хуряангыгаар сээжээр хеерэхэ болон изложени бэшэхэ;

• уншаИан зохёолой удхаар тобшоор рецензи, изложени бэшэхэ;

• дурадхагдаИан сэдэбYYДтэ бодомжолго бэшэхэ;

• дурадхагдаИан сэдэбYYДтэ элидхэл, конспект, реферат бэшэхэ, хамгаалха;

• уран зохёолой хэИэгээр шухала Ианал бодолыень элиpYYлэн, тезиснYYДые бэшэхэ, хеерэхэ;

• еерынгее намтар бэшэхэ, хеерэхэ;

• орёо байгуулгатай мэдYYлэлнYYДИээ бYpидэИэн YrYYлэлнYYДые ородИоо буряад хэлэн дээрэ оршуулха;

• хэлэлгэдээ мYнee Yеын буряад литературна хэлэнэй ЗYб YrYYлгын, лексическэ, грамматическа шухала хэбYYДые хэрэглэхэ;

• бэшэлгэдээ ЗYб бэшэлгын шухала дYpимYYДые хэрэглэхэ;

• буряад хэлэлгын этикедэй хэбYYДые хэрэглэхэ; харилсаанай паралингвистическэ (хэлэнэй бэшэ) аргануудые ЗYбeep хэрэглэхэ;

• хэлэлгын талаар еерыгее хинаха; хэлэлгынгээ ЗYб бурууень сэгнэхэ, хэлэлгын болон грамматическа алдуунуудые, дутуу дундануудыень олохо, тэдэниие усадхаха; YГYYлэлнYYДЭЭ заИаха болон мYлихэ.