Проектная работа на тему: «Адæмон кафты адæмы зæрдæ ис!» Автор: Дзебисова Аделина Игоревна 9 «А» класс Научный руководитель: Кесаева Фатима Даниловна, учитель осетинского языка и литературы МБОУ СОШ №43 г. Владикавказ

Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение средняя

общеобразовательная школа №43

имени Героя Советского союза Александра Николаевича Юльева

Проектная работа на тему: «Адæмон кафты адæмы зæрдæ ис!»

Автор работы:

Дзебисова Аделина Игоревна 9 «А» класс

Научный руководитель:

Кесаева Фатима Даниловна,

учитель осетинского языка и литературы

г.Владикавказ

2023

Сæргæндтæ

Бацæуæн………………………………………………………………………...3

Сæрмагонд хай

1. Ирон национ кафты дуне……………………………………………………...4

   1. Дзыллон кæфтытæ……………………………………………………5-7

   2. Къæйттæй кæфтытæ………………………………………………….8-9

2. Ирон кафты ахадындзинад ахуырдзауты царды (практикон хай)……...10-11

3. Хатдзæгтæ……………………………………………………………………...12

4. Пайдагонд литературӕ……………………………………………………….. 13

Бацæуæн

Ирон кафт, куыд ирон адӕмы культурӕ ӕвдисӕг, афтӕ адӕймаджы миддуне аивдӕр, уӕздандӕр кӕны, адӕймаджы буарысконд уагыл ӕвӕрын кӕны, уымӕ гӕсгӕ нӕ иртасӕн куысты актуалондзинадс бӕрӕг ис.

Нӕ иртасӕн куысты объект у ирон адӕмон хореографи, предмет та ирон кафты ахадындзинад ныртӕккӕйы скъоладзауты царды.

Иртасӕн куысты нысан у сбӕрӕг кӕнын ирон кафты ахадындзинады бӕрц ныртӕккӕйы скъоладзауты царды. Нӕ куысты нысан баххӕст кӕныны тыххӕй нӕ размӕ сӕвӕрдтам ахӕм хӕстӕ:

1. Раиртасын зонадон ӕмӕ этнографион литерӕтурӕ нӕ темӕмӕ гӕсгӕ;

2. Саразын скъоладзауты ‘хсӕн ӕрфарст ирон кафты ахадындзинады бӕрц ныртӕккӕйы скъоладзауты царды сбӕрӕг кӕныны тыххӕй.

3. Ӕрфарсты дзуӕппытӕн анализ скӕнын.

Куыст арӕзт у бацӕуӕнӕй, теоретикон хайӕ, практикон хайӕ ӕмӕ хатдзӕгтӕй.

Кафт у рагон аивад. Афтæ рагон æмæ кæд фæзынд, уыцы рæстæг бæлвырдæй сбæрæг кæнæн дæр нæй. Алы адæммæ дæр цал æмæ цал хуызы кафты ис æмæ дзы алкæмæн дæр ис йæхи нысан, йæхи миниуæг, йæхи аххостæ. Æвæццæгæн, музыкæ æмæ кафт дунейыл иумæ фæзындысты. Мингай азты размæ дæр-иу рагон адæм лæгæтты къултыл арæзтой кафаг адæймæгты сурæттæ.

Уæды заманты адæмы уырныдта, музыкæ æмæ кафтмæ знагæй бахизыны æмæ рынчыны низæй сдзæбæх кæныны тых кæй ис, уый. Уымæ гæсгæ, дины бæрæгбæтты рæстæг кафыдысты сæрмагонд кæфтытæ.

Кæфтыты æвдыст æрцыд куысты цин, тохы тызмæгад æмæ хъæбатырдзинад, сгуыхты рæсугъддзинад, нæрæмон цин æмæ хъæлдзæг бахудт, уæздандзинад, æхсидгæ зæрдæйы уаг æмæ алыхуызон æвзаг, арф фæлгонцтæ æмæ сюжеттæ, эмоционалон ахорæнтæ кæнынц аив æмæ зæрдæисгæ адæмон кæфтыты.

Кафты бындур у аив, пластикон змæлд, алы кафты дæр ис йæхирдыгон здæхтытæ, хицæндзинад. Кафты руаджы ис бирæ цыдæртæ равдисæн. Æппæт адæмтæм дæр кафт арæх вæййы цардæй ист цау æвдисæг ныв.

Раджы заман адæм кафыдысты гуымсæг инструменттæ æмæ зарæджы зæлтæм.

Зындгонд уырыссаг фыссæг Гоголь кафты тыххæй фыста: «У одного народа танец бешеный, у другого – спокойный; у одного напряженный, тяжелый, у другого легкий, воздушный. И в каждом из них неповторимый темп, ритм, характер движений. А национальный костюм, в котором исполняется танец, – также дополняет его характер».

А фæстаг заман, алы наци дæр бæстондæр бавнæлдта йе 'взаг, йæ культурæйы историмæ. Уæлдайдæр нымæцæй чысыл нацитæ. Мах, ирæттæ, дæр уыдонмæ хауæм. Фæнды нæ, нæ аивад, нæ культурæйы фарстатæм, бæстондæр та нæ кæфтытæм лæмбынæгдæр куы 'ркæсиккам æмæ сæ нæ фæсивæд хуыздæр куы зониккой, уый.

Иртасӕн куысты нысан у сбӕрӕг кӕнын ирон кафты ахадындзинады бӕрц ныртӕккӕйы ахуырдзауты царды.

Нӕ куысты нысан баххӕст кӕныны тыххӕй нӕ размӕ сӕвӕрдтам ахӕм хӕстӕ:

- фæуæрæхдæр кæнын зонындзинæдтæ ирон адæмон кæфтыты тыххæй; - сбæрæг кæнын ахуырдзауты зонындзинæдтæ æмæ цымыдис адæмон кафтмæ; Куыст арӕзт у бацӕуӕнӕй, теоретикон хайӕ, практикон хайӕ ӕмӕ хатдзӕгтӕй.

1. Ирон национ кафты дуне

Ирон адæм нымæцæй кæд чысыл сты æмæ стыр адæмты культурæ не 'ййафынц, уæддæр нæ нымæцмæ гæсгæ бæркадджын у нæ истори, нæ аивад. Бирæ цæмæйдæрты бæллиццаг æмæ бафæзминаг сты не 'гъдæуттæ. Ирон аивады равзæрд нæ фыдæлты равзæрдимæ баст у.

Кафт рагзаманты æнгом баст уыд адæймагæн йæ цардуагимæ. Кафты æвзагæй нæ фыдæлтæ æвдыстой сæ царды æрвылбоны цаутæ: цуан кæнын, знагимæ тох, æрдзы фæзындтытæ, зæххы куысты миниуджытæ æмæ æндæртæ. Уыимæ кафæг буары змæлдæй, йе уæнгты айстæй æвдыста йæ зæрдæйы алыхуызон æнкъарæнтæ æмæ бæллицтæ, йæ уарзондзинад. Æнусты размæ фæзынд кафты иумæйаг хуыз зиллаччы алыварс. Уыцы «Тымбыл кафт» у адæмон кæфтыты райдайæн, йæ бындур æнгом баст у хуры символимæ, уый та рагон адæмæн се 'мбарынады уыд тыхджын æмæ бæрзонд æвæрд. Рагзаманты ирæтты фыдæлтæ кафыдысты чындзæхсæвты, куывдты, дины бæрæгбæтты æмдзæгъд, кафты зарджытæ, уадындз æмæ хъис-фæндыры цагъдмæ.

Уыцы кæфтытæй адæмæн уарзондæр сты «Симд», «Хонгæ кафт», «Зилгæ кафт», къахфындзтыл «Рог кафт». Ацы кæфтытæ се 'ппæт дæр фæзындысты тымбыл кафты бындурыл æмæ сæ уидæгтæ сты незаманты ритуалон æгъдæуттимæ æнгом баст. Афтæ фæлтæрæй-фæлтæрмæ цыдысты тæккæ цардхъомдæр æмæ мидисджындæр национ кафты хицæн хуызтæ. Ирон адæмы хореографи нæ кафджытæ æмæ зарджытау æнгом баст у адæмы цард, æгъдæуттæ æмæ историимæ. У адæмы культурæйы ахсджиаг хай.

Нæ фыдæлтæ бахъахъхъæдтой æмæ нæм æнусты сæрты æрхæццæ кодтой кафыны аивад.

Ирон кафты равзæрды уидæгтæ сты тынг рагон. Кафт ирæттæм рагæй дæр уыд æнæмæнг элемент æппæт бæрæгбæтты дæр. Хæрзконд, цæрдæг лæппутæ цухъхъаты, гуырвидауц чызджытæ разкъæртты – афтæмæй фæкæнынц ирон кафт.

Нæ рагфыдæлты царды кафтæн цы нысаниуæг уыд, ууыл дзурæг сты нæ адæмы героикон эпос «Нарты кадджытæ», кæцы хъæздыг у алыхуызон кæфтытæй. Уæдæ нæ рагон кæфтытæн сæ уидæгтæ нæ историимæ фидар баст кæй сты, уый тыххæй дæр бирæ дæнцæгтæ æрхæссæн ис.

Тугъанты Махарбеджы классификацимæ гæсгæ Ирон кæфтытæ дих кодтой дыууæ хайыл: дзыллон (массовые) кæфтытæ æмæ къæйттæй (парные) кæфтытæ.

Мах абон раргом кӕндзыстӕм цалдӕр кафты хуызы историон бындур.

Ирон кæфтыты къордтæ:

Дзыллон кæфтытæ Къæйттæй кæфтытæ

«Цоппай» «Зилгæ кафт»

«Симд» «Хонгæ кафт»

«Чепена» «Хъаматимæ кафт

«Чызджыты кафт» «Хъæбатырты кафт»

1. Дзыллон кæфтытæ

Дзыллон кæфтытæ рагзаманты ритуалон характер кæй хастой, уымæн æвдисæн уыд кафт «Цоппай».

“Цоппай” у ирон кæфтытæн сæ рагондæрыл нымад. Ацы кафты равзæрд баст у æрдзон фæзындтæ, æрвнæрд æмæ арвæрттывд адæймаджы стыр тас куы уагътой, уыцы замантимæ. Лæджы-иу арв куы ныццавта, уæд-иу ыл кæуын не 'мбæлди.

Æрвнæрды бардуаг Уациллайы номыл уыдис бæрæг фæтк – цоппай, ома-иу æрвдзæф лæджы алыварс заргæйæ зылдысты адæм.

Цоппай ма ноджыдæр хуыдтой хус рæстæг сыхаг хъæутыл кафгæ æмæ заргæйæ зилыны æгъдау.

Цоппай-цоппай, æрвдзæвды цоппай,

Цоппай-цоппай, бæркады цоппай,

Цоппай-цоппай, Хуыцауы тыххæй.

Цоппай-цоппай, дзуары тыххæй.

Нæлгоймæгтæ æмæ сылгоймæгтæ сæ бæрæгбоны урс уæлæдарæсы, раст ма зæронд лæгтæ дæр тæркъкъæвдайы рæстæг цыдысты, æрвдзæвд кæм фæмард, уыцы бынатмæ, заргæйæ æмæ алыхуызон музыкалон инструменттыл цæгъдгæйæ. Стыр зылд-иу скодтой æмæ къæйттæй æртæ зылды æркодтой зианы алыварс. Уый фæстæ-иу мард кæм уыд, уырдæм æрбакодтой дыууæ æнæифтыгъд галы, Уайтагъд-иу сæ уæрдоны сифтыгътой, æрвдзæвды-иу ыл æрывæрдтой æмæ галты ауагътой тыгъд быдыры. Сæхæдæг-иу сæ фæстæ араст сты заргæйæ æмæ кафгæйæ. Галтæ-иу кæм æрлæууыдысты, уым æй баныгæдтой. Хæстæг-иу дзы бæлас куы уыди, уæд-иу æй схуыдтой Уациллайы бæлас. Алы аз дæр-иу æрвдзæвды мæлæн бон йæ хæстæджытæ бæласы бын кусарт акодтой, Уацилламæ-иу скуывтой.

Цоппайы тыххæй æппæты фыццаг бæстон радзырдта Л. Штедер. Уый XVIII æнусы кæрон Ирыстоны хæхты дымæджы федта цоппай кафджыты. «Мæ цатырæй фæндзай къахдзæфы æддæдæр æрвдзæфæй амард æрыгон сылгоймаг. Йемæ чи цыди, уыдонæй райхъуыстис цины хъæртæ, зарын байдыдтой, æрвдзæфæй марды алыварс кафыдысты. Хъæуккагæй, быдыры кусæгæй кафджыты алыварс æрбамбырд сты. Тæрккъæвда йæ кæнон кæй нæ уагъта, уый дæр ницæмæ дардтой. Æмхъæлæсæй-иу базарыдысты уыцы иу ныхæстæ: «О, Елиа, Ельдар чоппей..». 

Кафджытæ-иу тырныдтой, се змæлд æмæ ныхæстæ кæрæдзиуыл куыд бадой, уымæ. Асимдтой-иуырдæм, стæй та иннæрдæм, исчи сæ-иу бардзырд ратта, иннæтæ-иу æй афæзмыдтой. Тæрккъæвда куы банцади, уæд мардыл ног дарæстæ скодтой, арв æй кæм æрцавта, уыцы ран зæххыл куыд адæргъ, афтæмæй йæ базыл æрæвæрдтой æмæ суанг талынгтæм сæ кафынæй нал банцадысты. Йæ ныййарджытæ, йæ хо æмæ йæ лæг дæр кафыдысты, зарыдысты, афтæ æнæмæтхуыз уыдысты, цыма куывды бадтысты. Сæхи æрхæндæгæй куы равдыстаиккой, уæд афтæ рауадаид, цыма Елиайы æваст ми бакодтой».

Цоппай кафæг сылгоймæгтæ æмæ нæлгоймæгтæ-иу дыгай-æртыгай къæйттæй кæрæдзи фæдыл æрлæууыдысты, сæ цæнгтæ дæлæмæ æруадзгæйæ, зылдысты ингæны алыварс Хуры фæдыл цæугæйæ, цыдысты цадæггай æнæрхæцгæ цыдæй, къахы фад æгасæй дæр зæххыл æвæргæйæ, æртæ къахдзæфы иуырдæм, æртæ къахдзæфы — иннæрдæм, куы-иу галиу къах фæразæй, куы рахиз къах. Къордтæй-иу алкæцыдæр акафыди, стæй-иу кафджытæм кæсджыты фарсмæ балæууыд. Иу къорд-иу кафыди, иннæ та-иу ын æмдзæгъд кодта. «Ацы кафтæн ис зилдух кæныны æмæ размæ змæлыны ахаст. Алы къорд дæр, зилдухгæнгæ, цадæггай размæ цыди, сеппæт иумæ та зиллаккы алыварс зылдысты».

Кафгæ-кафын зарыдысты, æфсирджын хортæ æмæ хорæрзады бардуаг Æрвнæрынгæнæг Уациллайы фæсномыгæй «æлдар» кæм хуыдтой, уыцы зарæг. Цоппай баст у амонд, бæркад, аудæг зæд æмæ æндæртимæ. Æртæ зылды-иу æркодтой цоппайгæнджытæ æрвдзавды алыварс. Цоппай æртæ хатты акафыны фæстæ-иу кæд къæвда банцад æмæ мигъты лæбырдтытæй хуры тынтæ рарттывтой, уæд-иу адæмы бауырныдта: Æрвнæрынгæнæг бардуаг сын сæ кафт райста æмæ ныр йæ хорзæхтæй хайджын уыдзысты.  Цоппайы кафты æрвон мидис уæлдай тынгдæр æвдыст цыди, адæймаг кæнæ-иу фосы арв куы ныццавта, уæд ын кæй кодтой, уыцы кæндты рæстæг. Хист-иу рауади куывды хуызæн хъæлдзæг, æнувыд архайæг дзы-иу уыдысты усгур лæппутæ æмæ чындздзон чызджытæ, пайда-иу кодтой низтæсурæг æууæлтæй хайджын исты дзаумæттæй, ахорæнтæй, нымæцтæй.

«Симд» Алы адæмыхатмæ дæр ис бирæ диссаджы кæфтытæ, фæлæ йын уыдон æхсæн æппæтæй уарзондæр вæййы æрдзон уавæртæм гæсгæ йæ культурæ, (удварны æууæлтæ), цардыуаг, æгъдау æмæ истори ирддæрæй кæм разынынц, уый. Ирон кæфтытæн сæ тæккæ рагондæр æмæ зындгонддæр у къайон-дзыллон кафт «Симд». Симд сси ирон хореографийы бæрзонддæр къæпхæн. Симд у кафыны аивады æвæджиауы хæзна, у кæфтыты рæсугъддæр æмæ æмбисонддæр æмæ культурæйы цæвиттойнаг уацмысты æхсæн æвæрд цæуы æппæты бæрзонддæр бынæттæй иуы.  Фыдæлтæй нын баззади симды цалдæр хуызы. XIX æнусы кæрон дæр ма ирæттæ хорз зыдтой, æрмæст нæлгоймæгтæ кæм архайдтой, ахæм симд. Æвдыстой-иу дзы се ’хсар æмæ сæ тых. Ирон кафыны аивад хуыздæр чи зыдта, уыдонæй уыди Тугъанты Махарбег. Уый афтæ зæгъы: æрмæст нæлгоймæгтæ кæй кодтой, уый хуынди нæртон симд кæнæ æддæгуæлæ кафт. Æддæгуæлæ кæнæ дыууæ уæладзыгон кафт кодтой Ногбоны размæ æртыты рухсмæ, архайдтой дзы-иу дæс æмæ ссæдз, фондз æмæ дыууиссæдз азы кары æвзыгъд, тыхджын нæлгоймæгтæ». Кафджытæ-иу цæг æрлæууыдысты, сæ цæнгтæ бийæгау скæнгæйæ-иу кæрæдзи рæттыл æрхæцыдысты, сæ размæ конд рахиз къæхтæ-иу фæтасыдысты, цæмæй, уæрагыл алæугæйæ, иннæтæ се уæхсчытæм схизой. Уыдон дæр-иу фыццæгтау кæрæдзи рæттыл æрхæцыдысты. Куы æрнывыл сты, уæд-иу зарæг ныццæлхъ ластой æмæ-иу дыууæуæладзыгон «удæгас къул», кафæн къахдзæфтæ кæнгæйæ, раздæр рахизырдæм сындæггай азмæлыдысты, уый фæстæ — галиуырдæм. Симды сæйраг мидисыл дзурæг у Нарты кадджыты Уырызмæджы фырт Айсанайы тыххæй таурæгъ. Нарты бæгъатыртæ уыдысты балцы, чи ма дзы баззад, уыдон нарты фæзы симд сарæзтой. Агуры æфсад сæм куы æрбацæйбырстой, уæддæр сæ симын нæ ныууагътой. Æвæццæгæн, симд уыди, хуыцæутты комытæф кæмæ фæхæццæ, æрмæстдæр уыдоны кæдæм уагътой, ахæм дины бæрæгбоны хуызæн æмæ-иу знæгтæ куы лæбурдтой, уæддæр ын уадзæн нæ уыди.  Фæстæдæр рæстæджыты кæй æрæмбырд кодтой, уыцы кадджытæ дзæвгар фендæрхуызон сты, уæддæр ма адæмон кæфтыты бæрæг дары æрвон арф мидис. Гъе, уыимæ баст у, кæй кой скодтам, уыцы таурæгъы мидис — сæхи азарæй цæмæй бахизой, сæхи æмæ сæ хæстонты уæнгты ныфс цæмæй бацæуа æмæ сæ хъарутæ æртывæр фæуой, уый тыххæй сæ симын нæ ныууагътой. 

Зæгъын хъæуы уый дæр æмæ зæронд заманты симды рæстæг нæлгоймæгтæ заргæ дæр кæй кодтой. Уыцы зарджыты ныхæстæй цыдæртæ баззади. Наукон кусджытæ зæгъынц, зæгъгæ, уыцы зарæг бæрæгбоны æгъдæуттимæ уыди бирæ хуызты баст. Бæрæгбоны зарджыты дзургæ ныхæсты магийы миниуджытæ канд дзырдты руаджы не ’ххæст кодтой, фæлæ алы эстетикон мадзæлтты руаджы дæр. Зарæг йæ аивадмæ гæсгæ цас тыхджындæр уыди, уыйбæрц тынгдæр æмбæлд йæ нысаныл. Лæмæгъ зарæг магион хъаруйæ хайджын нæ уыди. Цымыдисаг у, уыцы зарджыты, уæлдайдæр та сæ рагондæрты, бирæ хæттыты кæй загъдæуыд, зæгъгæ, симды бацæуджытæ кæй фæхайджын вæййынц Хуыцауы хорзæхтæй.

Дарддæр зæгъын хъæуы симды иннæ хуызты тыххæй дæр. Тугъанты Махарбег дзы ранымадта ахæмтæ: нагъуай симд, тымбыл симд, сандæрахъ симд.  Цы симды кой кодтам, уымæй хъауджыдæр адоны нæлгоймæгтимæ архайдтой сылгоймæгтæ дæр. Къухты цы æрмæг ис, уыдонмæ гæсгæ симды хуызтæ кæрæдзийæ хицæн кæнынц, сæ кафыны къахдзæфтæ алыхуызон кæй сты, уымæй.  Симды нæлгоймæгтæ æмæ сылгоймæгтæ иумæ архайын куы райдыдтой, уæд куыд фендæрхуызæттæ ис, афтæмæй йæ кафынц мах рæстæджы дæр.

«Тымбыл симд». Кафты бацæуынц нæлгоймæгтæ дæр, сылгоймæгтæ дæр. Кафджыты нымæц хъуамæ уа къайон, уымæн æмæ чызджытæ æмæ лæппутæ фæкафынц къæйттæй. Симд фæкафынц сабыргай, кæрæдзи къухтыл хæцгæйæ. Тымбыл лæуд æркæнынц æмæ куы рахизырдæм, куы галиуæрдæм кафынц заргæйæ. Куыдфæстæмæ кафты темп фæтагъддæр вæййы.

Æрсимут-ма тымбыл симдæй!

О, рæйдæ, о, рæйдæ!

Тымбыл симдæй, æнгом симдæй!

О-ри-о-ри, о-ри-о-рæй-дæ!

Уæнгтæй рæуæг, къæхтæй сабыр,

О-рæй-дæ, о-рæй-дæ!

Тымбыл симдæй, къæрцц-къæрцц симдæй,

О-ри-о-ри, о-ри-о-рæй-дæ!

Æмткæй райсгæйæ «Симд» æвдисы нæ адæмы хуыздæр миниуджытæ: дзыллæйы иудзинад æмæ кæрæдзийы æмбарынад.

«Чепена»

Симды рагондæр хуызтæм æввахс лæууы «Чепена», уым дæр архайдтой бирæйæ.

«Чепена» у рагон хъæлдзæг кафт. Уый кафыдысты æрмæстдæр нæлгоймæгтæ, хъæлдзæг, бирæ хъазæн ныхæстæ цы зарæджы ис, уый заргæйæ. «Чепена» - гæнæг уыд цыргъзонд, зарынмæ дæсны адæймаг, амыдта архайджытæн кафты цыд, фæзылдтытæ æмæ зарæджы ныхæстæ. Радгæс кафгæ-кафын иннæтæй домдта алы змæлдтытæ æххæст кæнын, базарыди-иу: 

Рахизырдæм Чепена! 

Галиуырдæм Чепена! 

Къахфындзтыл дæр Чепена! 

Схъиугæ цыдæй Чепена! 

Иугай къæхтыл Чепена! 

Дзуццæг бадтæй Чепена!.. 

Æмæ сæ уыдон æххæст кодтой йæ фæстæ. Æнæ амонæгæй кафджыты къордæн нæ уыд нæдæр зарыны, нæдæр кафыны бар. Кафт-иу райдыдта цадæггай, куыд фæстагмæ йæ уаг, йæ ритм кодтой тыхджындæр, зарæджы ныхæстæ хъæрдæр æмæ къæйныхдæр. Кафт-иу йæ кæронмæ афтæ сцырен æмæ æмæ иу хæдзары къултæ æмæ зæхх змæлын райдыдтой. Кафтмæ уыд хæссæн алыхуызон худæджы здæхтытæ. Зæгъæм, кафджытæ-иу æвиппайды фæпырх сты, уазджытæй искæмæн исты хъазæн митæ акодтой, стæй та фæстæмæ амбырд сты.

Бирæйæ кæй кафынц, уыцы æрвон æууæлтæй хайджын кæфтытæй у устыты кафт дæр. Кодтой-иу æй сылгоймæгтæ, «Дзыргъа-Мыргъа кæныны фæстæ» хус рæстæг. Алы кары сылгоймæгтæ хъæуы хæдзари-хæдзар зылдысты. Акодтой-иу зарæг «Дзыргъа-Мыргъа, уарын-Гуассæ». Уый уыди къæвда курæг зарæг. Æрæмбырд-иу кодтой сылгоймæгты куывдæн алы хойрæгтæ. Махмæ уыцы кафт æрхæццæ æндæр хуызы. Зонæм æй куыд «Чызджыты кафт». Фæкафынц æй 8 кæнæ фылдæр чызджы. Уый у хъæлдзæг музыкалон сценкæ. Кафты уыдон æвдисынц диссаджы пластикæ æмæ арæхстдзинад.

1. Къæйттæй кæфтытæ

Дзыллон кæфтытæй уæлдай ма мах загътам «Къæйттæй кæфтыты» тыххæй дæр. Уыдонмæ хауынц:

«Зилгæ кафт»

Раджы ацы кафт чи кодта, уыдон раз æвæрд уыд карз домæнтæ. Кафгæ-кафын дæ алы уæнджы дæр хъуамæ уыдаид æфсарм, уæздандзинад. Чысыл уæлдай æнæуаг фезмæлды тыххæй дæр æгад кодта кафæг, арæх-иу æрцыд фыдбылызтæ дæр. Кафты рæстæджы лæппу чызгыл ма хъуамæ бамбæлдаид йæ дзаумайы кæронæй дæр. Уый уæд нымад цыд, аргъ ын кæй нæ кæны, ууыл. Афтæ уæздан дардтой сæхи чызджытæ дæр. Кафты домæнтæм гæсгæ лæппу архайдта чызджы цæстытæм бакæсыныл, йæ размæ-иу цæхгæр фæлæууыд, фæлæ йын уый уыцы фадат нæ лæвæрдта, йæ цæстытæ æруадзгæйæ-иу доныхъазау аленк кодта иуварс. Лæппу кафыд йæ къахфындзтыл, фелвæста-иу йæ худ æмæ-иу æй чызджы алыварс иу къухæй иннæмæ айста, ма йыл хъуамæ бамбæлдаид, афтæмæй. Ацы кафт уыд æмæ у цæрдæгдзинад, æрхъуыды æмæ тых фæлварæн. «Зилгæ кафт» арæзт у æртæ хайæ æмæ домы кафджытæй стыр арæхстдзинад.Фыццаг хай чызг æмæ лæппу кафынц уæзданæй, сабыргай хиуылхæцгæйæ. Дыккаг хай у лæппуйы кафт. Уый фæкафы тынг тагъд. Чызг уыцы рæстæг фæлæууы æнцад æмæ уæздан æмдзæгъд фæкæны. Æртыккаг хай та чызг æмæ лæппу фæкафынц иумæ рæстæмбис темпæй.

«Хонгæ кафт»

Фæкафынц æй чызг æмæ лæппу. Ленкгæнæгау змæлгæйæ, сæ къахфындзтыл лæугæйæ чызг æмæ лæппу фæкафынц кæрæдзийы комкоммæ. Чызг дæр æмæ лæппу дæр кæнынц уæздан хиуылхæцгæ кафт. Йæ фыццаг къахайстæй йæ фæстаг æрлæудмæ дзуры… Уæвгæ дзургæ нæ, фæлæ зары адæймаджы уды сыгъдæг æмæ уæздандзинадыл.

«Хонгæ» – уарзондзинады кадæг. Рагзаманты лæппуйæн йæ бон æргомæй зæгъæн нæ уыдис йæ уарзондзинады æнкъарæнтæ чызгæн. Æмæ сын кафт æххуыс кодта кæрæдзийæн сæ зæрдæйы уаг бамбарын кæнынæн. Лæппу йæ къахфындзтыл дæрддыл æрзилы кафгæ-сиргæ бацæуы чызгмæ æмæ йын йæ сæрæй æркувы, цымæ йын афтæ зæгъынмæ фæхъавы, цом мемæ, æз дын алæмæттаг дунейы рæсугъддзинад фенын кæнон. Чызг йæ цæнгтæ фæйнæрдæм айвазы маргъы базыртау æмæ раст денджызы хъазау йæ къахфындзтыл ленк кæнгæ рацæуы. Ахӕм лирикон бындурыл амад у ирон хонгӕ кафт.

«Хъаматимæ кафт» æмæ «Хъæбатырты кафт».

Цы зонæм ацы кæфтыты тыххæй та?

«Хъаматимæ кафт» кафгæ у кæм сабыр, кæм тагъд темпæй, Фæкафынц æй дыууæ лæппуйы. Хъаматæ вæййынц сæ къухты, сæ фæсрæтты тъыст, сæ цухъхъаты æмбæхст, сæ дæндæгты æхсæн æлхъывд. Кафгæ-кафын хъаматæ бæрæг фæткыл æрцæуынц зæххы сагъд. Лæппутæ æрзылдтытæ кæнынц хъаматы æхсæнты, нæ сыл бандзæвынц, афтæмæй.

Хъазты рæстæг кæмæй пайда кодтой, уыцы дамбацатæ æмæ хъаматæ уыдысты фыдбылызæй хизæг. Хъамайы æвзыстыты, уый кафæн фæзы садзыны, дамбацайæ къæхты бынмæ æхсыны руаджы тæрсын кодтой дæлимонты, хъама æмæ дамбаца уыдысты ахъаззаг символикон нысантæ.  Хъаматæ æмæ æхсаргæрдтимæ кафтæн ис бæлвырд нысаниуæг: æрыгон лæппутæн бацамонын, тохы быдыры сæ чи бахъæудзæн, ахæм хæстон сусæгдзинæдтæ. Уымæ гæсгæ ацы кæфтытæ æрмæст хореографийы аивады хæзна не сты, фæлæ сын ис стыр хæстон æмæ патриотон - хъомыладон нысаниуæг.

«Хъæбатырты кафт»

Раджы заман-иу ирон адæмы арæх бахъуыд сæ сабыр куыст ныууадзын, цæмæй сæхи знæгтæй бахъахъхъæной, уый тыххæй. Уыцы хæстон цаутæ-иу уый фæстæ æвдыстой таурæгъты, зарджыты æмæ кæфтыты. Кафты æвдыст цыди хæстонты хъару, цæрдæгдзинад, стæй хæцæнгарзæй куыд арæхсынц, уый. Хæстонты тызмæг цæсгæмттæ æвдисынц тых æмæ æхсар. Раст сыл цыма уæззау уарт æмæ кард уæз дæр нæ кæнынц, афтæ зыны. Лæппутæ-хæстонтæ тымбыл зилынц, тохы ныв æвдисгæйæ.

1. Ирон кафты ахадындзинад ахуырдзауты царды (практикон хай)

Нæ иртасæн куысты мах ахуыр кодтам фæсивæды ахаст адæмон кæфтытæм. Нæ раиртæсты бындур уыд сбæрæг кæнын скъоладзауты ахаст адæмон кæфтытæм. Ирон кафты ахадындзинады бӕрц ныртӕккӕйы скъоладзауты царды сбӕрӕг кӕныны тыххӕй сарӕзтам 8-ӕм, 9-æм кълӕсты ахуырдзауты ‘хсӕн ӕрфарст.

1. Зоныс адæмон кæфтыты истори?

2. Нырыккон царды хъæуы кафыны дæсныйад?

3. Цӕуыс ирон кафджыты къордмӕ? 

4. Бӕрӕгбӕтты хъазты мидӕг фефсӕрмы кӕныс кафынмӕ рацӕуын?

5. Цавӕр кафт дын у ӕнцондӕр кафын (ирон кӕфтытӕ, кавказаг кӕфтытӕ, нырыккон кӕфтытӕ)?

Ӕмткӕй ацы кълӕсты ис 210 скъоладзауы, ӕрфарсты архайдтой 100 адӕймаджы алы адæмыхæттытæй.

Ӕрфарсты фыццаг цыппар фарсты дзуӕппыты (о/нæгъ) фӕстиуджытӕ ӕвдыст сты 1-аг Таблицӕйы.

1.Зоныс адæмон кæфтыты истори?	«О» 49
	«Нæгъ» 51
2. Нырыккон царды хъæуы кафыны дæсныйад? Цæмæн?	«О» 62
	«Нæгъ» 38
3. Цӕуыс ирон кафджыты къордмӕ?	«О» 48
	«Нæгъ» 52
4. Бӕрӕгбӕтты хъазты мидӕг фефсӕрмы кӕныс кафынмӕ рацӕуын?	«О» 68
	«Нæгъ» 32

Фæндзæм фарсты дзуӕппытӕ равдисдзыстӕм диаграммӕйы хуызы.

Ӕркӕсӕм ацы фӕрстыты комментаритӕм.

Фыццаг фарстмӕ гӕсгӕ скъоладзаутӕ лӕвӕрдтой ахӕм дзуӕппытӕ:

1. Зонын хъæуы нæ кæфтыты равзæрды истори.

2. Хъуамæ æрыгон фæсивæд хуыздæр зоной сæ аивад æмæ культурæ.

Дыккаг фарсты дзуæппытæ:

1.  Ирон кафтмæ кæсгæйæ, зæрдæйы ссудзынц цины цырæгътæ, зæрдæ ныррухс вæййы

2.  Кафт нын æвдисы адæмы цардыуаг, æнкъарæнтæ, зонындзинæдтæ.

3.  Ӕрыгон лæппутæ æмæ чызджытæ хъуамӕ кафын куыд нӕ зоной.

4.  Кафыны дæсныйад ӕнӕниздзинадӕн пайда у.

5.  Кафыны дæсныйад у рæсугъд.

Æртыккаг фарсты дзуӕппытӕм гӕсгӕ зӕгъӕн ис ӕмӕ, сӕ фылдӕр цӕуынц кавказаг кӕфтыты къордтӕм.

Цыппæрæм фарсты дзуӕппытӕм гӕсгӕ бафиппайдтам:

а) хъазты мидӕг кафынмӕ не’ фсӕрмы кӕнынц кафджыты къордмӕ чи цӕуы, уыдон;

б) ныфсджындӕр бирӕтӕ сты нырыккон кӕфтытӕ кафынмӕ.

Куыд уынӕм афтӕ, нырыккон кӕфтытӕ нырыккон скъоладзаутӕм кӕсынц ӕнцондӕр. Махмӕ гӕсгӕ, нырыккон кӕфтытӕн бӕлвырд уагӕвӕрд кӕй нӕй, уый тыххӕй ӕнцондӕр кӕфтытыл нымад ӕрцыдысты.

Хатдзæгтæ:

Цы куыст бакодтам, уымæй хатдзæгтæ скæнгæйæ, фидарæй зæгъæн ис, ирон хореографион хæзнатæ ног раиртасгæйæ нын кæй фæци ирон зындгонд адæмон кæфтытæн ног хуызы аргъ скæныны фадат. Цы æрмæджытæ æвзæрстам, уыдон дзурæг сты ууыл, æмæ ирон адæмæн сæ кæфтытæ баст сты сæ цæрдыуаг æмæ æгъдæуттимæ, сты сæ культурæйы ахсджиагдæр хай.

Ирон адæмы хореографион сфæлдыстад цæрæццаг уый тыххæй рауад, æмæ у æрдзæй рахæсгæ нывыл арæзт, композицион æгъдауæй — æнаипп, йæ кафæн мадзæлттæ фæд-фæдыл бæлвырд фæткæвæрд, цæст дзы æфсис нæ зоны.

«Адæмон кафты адæмы зæрдæ ис». Куыд федтам, афтæмæй ирон адæмон хореографи сыгъдæгæй дæр уыди скъола. Кафæн фæзмæ фыццаг хатт чи рацыд, уый нымад цыди æххæст лæгыл. Куы фæхудинаг уон, зæгъгæ-иу мæты бахаудысты кафæг канд йæхæдæг нæ, фæлæ ма лæппуйæн йæ ныййарджытæ дæр. Фыццаг рацыд хъазтмӕ уыди бӕрӕгбоныл нымад куыд кӕстӕртӕн, афтӕ ныййарджытӕн дӕр. Хъазтӕн уыдис йӕхи уаг. Дзӕгъӕл худтытӕ, ӕнӕуаг митӕ, хъӕрӕй дзырд ничи кодта хъазты. Лæппу-иу хъазтмæ цæуын куы байдыдта, уæдæй фæстæмæ усгурыл нымад цыди, чызг та чындздзоныл.

Ирон кафт сценӕйы чи сӕрттивын кодта,уыдонмӕ хауынц: Уарзиаты Хаджисмел, Хетӕгкаты Владимир, Плиты Нодар, Байаты Альбинӕ, Хуыбаты Зӕринӕ ӕмӕ иннӕтӕ. Ирон кафты культурӕ нын хӕссынц Ирыстоны номдзыд ансамбльтӕ: «Алан», «Ирыстон», «Хӕхты сывӕллӕттӕ», «Артар» ӕмӕ ӕндӕртӕ.

Нӕ иртасӕн куыстӕн скодтам ахӕм хатдзӕгтӕ:

1. Скъоладзаутӕ ӕмбарынц кафын зоныны пайда;

2. Ныртӕккӕйы скъоладзаутӕ ирон кӕфтытӕн аргъ кӕнынц, канд ирӕттӕ нӕ, фӕлӕ ӕндӕр адӕмыхӕттытӕ;

3. Ирон кӕфтытӕй уӕлдай аргъ кӕнынц кӕцыдӕр кавказаг кӕфтытӕн ӕмӕ нырыккон кӕфтытӕн;

4. Кӕд скъоладзауты зӕрдӕмӕ цӕуынц ирон/кавказаг кӕфтытӕ, уӕддӕр сын кафынмӕ ӕнцондӕр сты нырыккон кӕфтытӕ;

5. Бирӕтӕ бӕллынц рӕсугъд ирон кӕфтытӕ рӕсугъд ӕмӕ дӕсны кафт кӕнын.

Кӕронбӕттӕны зӕгъдзыстӕм, ирон кафт ӕнгом баст у ирон адӕмы культурӕимӕ, ирон адӕмы миддунеимӕ ӕмӕ кусын хъӕуы ирон кафты культурӕйы рӕзтыл.

Пайдагонд литературæ:

1. Абайты Арбилянӕ. Ирон кафт — нæ адæмы рухс цæсгом æвдисæг // Газет «Рæстдзинад». – 2009 азы. – 11 ноябрь

2. А.Х. Магометов «Этнография Осетии», «Ир», 1970 г.

3. В.И. Абаев Осетинский язык и фольклор т. I, М.: Издательство Академии наук СССР, 1949, 284

4. Махарбек Туганов Очерк «Осетинские танцы», «Ир», 1977 г..

5. Вилен Уарзиаты  "Праздничный мир осетин", [Сев.-Осетин. ин-т гуманитар. исслед.]. - Владикавказ: СОИГИ, 1995 г.

 6. Грикурова Л. Осетинские танцы.-Орджоникидзе,1961.

7. Пчелина Е. Г. Местность Уаллагир и шесть колен рода Осибагатара.– Архив СОНИИ, ф. 6, оп. 1, д. 21.

Интернет-ресурс

1. Нарты Кадджытӕ. Литературон журнал «Дарьял»-ы электрон чиныгдон

http://biblio.darial-online.ru/text/narts/index_os.shtml

Уæлæмхасæн æрмæг:

«Цоппай»

«Нӕртон симд»

«Тымбыл симд»

«Чепена»

«Чызджыты кафт»

«Зилгӕ кафт»

«Хонгӕ кафт»

«Хъаматимӕ кафт»

«Хъӕбатырты кафт»

18