Презентация "Фииль сёз чешити"

ФИИЛЬ

Предметнинъ иш-арекетини, булунгъан ве рухий алыны ифаделеген там маналы сёзлерге фииль дейлер.

Морфологик джеэттен фиильнинъ озюне аит бир къач хусусиетлери: кечиджилик-къалыджылыкъ (джый, ал – кечиджи; кель, бар – къалыджы), дередже (ювды, ювунды, ювуштылар, ювдурды), мусбет ве менфий шекиллер (ал, алма), мейиль (язмалы, язса, язгъайды), заман (чалышты, чалыша, чалышыр, чалышаджакъ) категориялары ве алфииль (башлап, окъуп), сыфатфииль (чалышкъан, баргъан), исимфииль (язмакъ, язув) киби махсус функциональ шекиллери бар. Булардан гъайры фииллерде тюсленюв системасы да бар: язды-м, язды-нъ, язды, язды-къ, язды-нъыз, язды-лар, яза-м, яза-сынъ, яза; яза-мыз, яза-сыз(нъыз), яза(лар) киби.

Фииль джумледе эксерий алларда хабер вазифесини беджере. Фиильден анълашылгъан арекетнинъ предметке мунасебетини фиильдеки кечиджилик ве къалыджылыкъ бильдире : ал, окъу, сакъла – кечиджи ; бар, кель, отур, юкъла – къалыджы . Арекетнинъ тюшюм келишиндеки исимнен ифаделенген предметке (вастасыз тамамлайыджыгъа) кечкенлигини, тесир этювини бильдирген фииллерге кечиджи фииллер дейлер . М е с е л я : Эмине апте сыгъырны сагъды, сютни сюзип, ешиль къазангъа тёкти .

Бир де бир предметке догърудан-догъру кечмеген арекетни анълаткъан фииллерге къалыджы фииллер дейлер. Къалыджы фииллер догърултув, ер ве чыкъыш келишиндеки исимлернен багъланалар: Къапу ачылды, бурнума бухар ве сабун къокъусы урды . (Ш. А.).

Фиильде иш-арекетининъ япыджысы (субъекти) иле предмет (объект) арасындаки я да бир къач беджерювджи (субъектлер) арасындаки мунасебетнинъ ифаделенювине фииль дереджелери дейлер. Мемет агъасындан кельген мектюпни Наримангъа окъутты.

Фиильде беш дередже бар:

• Малюм дередже;
• Къайтым дередже;
• Бельгисиз дередже;
• Ортакълыкъ дередже;
• Юклетюв дередже.

Малюм дереджедеки фиильде арекет муптеда (субъект) тарафындан япыла, беджериле: тамамлайыджы исе арекетнинъ объекти ола. Фииллерде малюм дереджесини япыджы махсус ялгъамалар екъ: Къартий явлугъыны чыкъарып, козьлерини сюртти .

Къайтым дереджедеки фиильде арекетнинъ субъекти ве объекти бир шахыснынъ озю ола. Демек, арекет субъект тарафындан япыла ве кене шу субъектнинъ озюне къайта. Булутлар арасындан корюнген сувукъ ай къаранлыкъ сокъакъ бойлап кетеяткъан адамны козете эди.

Къайтым дереджеси бойле ялгъамалар вастасынен япылыр:

• Созукъ сеслернен биткен фииль негизлерине н къошулыр: Макъта+н, тара+н, сакъла+н, ярала+н, багъла+н.

Тутукъ сеслернен биткен фииль негизлерине уйгъунлыкъ къаиделерине эсасланып -ын, -ин, -ун, -юн ялгъамалары къошулыр: тут+ун, юв+ун, кор+юн, сар+ын.

2. -къ тутукъ сеснен биткен базы бир фииль негизлерине -ыл ялгъамасы къошулыр: йыкъ+ыл, къакъ+ыл, тыкъ+ыл.

3. -лан(ла+н), -лен(ле+н) ялгъамалары къошулувынен япыл-гъан фииллер де къайтым дереджеде олурлар: джан+ла+н, зевкъ+ла+н, алев+ле+н, эв+ле+н, юрек+ле+н.

Бельгисиз дередже фиильде арекетнинъ акъикъий беджерювджиси малюм олмай: къапу ачылды .

Бельгисиз дередже бойле япыла:

• Фииль негизине созукътан сонъ -л , тутукътан сонъ уйгъунлыкъ къаиделерине коре -ыл, -иль, -ул, -юль ялгъамалары къошулувынен: къыйна+л(ды), аша+л(ды), эшит+иль(ди),ур+ул(ды), уз+юль(ди), айда+л(ды), яз+ыл(ды).
• Фииль негизине созукътан сонъ -н , тутукътан сонъ уйгъунлыкъ къаиделерине бойсунып -ын, -ин, -ун, -юн ялгъамалары къошулувынен: ачувла+н(ды), багъла+н(ды), бил+ин(ди), кор+юн(ди).

Ортакълыкъ дереджедеки фиильде арекет бир къач шахыс (субъект) тарафындан бирликте беджериле, я да бир къач субъект арасында олгъаны бильдириле: Бир къач сание бири-бирине бакъыштылар .

Ортакълыкъ дереджеси фииль негизине -ш, -ыш, -иш, -уш, -юш ялгъамалары къошулувынен япылыр: анъла+ш(тылар),тап+ыш(тылар),расткел+иш(тилер),кул+юш(тилер).

Юклетюв дереджедеки фиильде бир субъект озь арекетини башкъа бир субъектнинъ тесири алтында япкъаныны, ишнинъ япылмасында ким, я да не де олса васта олгъаны бильдириле: Ахмет акъай эви огюнде беш-алты шефтали тереги сачтырды.

Юклетюв дередже фииль негизлерине бойле ялгъамалар къошулувынен япылыр:

• Сонъу созукъ я да -ль, -й, -р тутукъ сеслеринен биткен базы фииль негизлерине -т ялгъамасы къошулып япылыр: ишле+т, окъу+т, эгиль+т, къурдур+т,батыр+т, оксюр+т.
• Эджада созукъ сеснинъ къалын-индже, дудакълангъан-дудакъланмагъан олувына коре бир эджалы тутукъ сеснен биткен фииль негизлерине -ыт, -ит, -ут, -ют ялгъамалары къошулып япылыр: саркъ+ыт, сильк+ит, къоркъ+ут, урьк+ют.
• Эджада созукъ сеснинъ къалын-индже, дудакълангъан-дудакъланмагъан олувына коре бир эджалы т, ч, ш, тутукъ сеслерине биткен фииль негизлерине -ыр, -ир, -ур, -юр ялгъамалары къошулып япылыр: бат+ыр, къач+ыр, ич+ир, уч+ур, коч+юр, тюш+юр.

• -дыр, -дир, -дур, -дюр, -тыр, -тир, -тур, -тюр ялгъамалары да, уйгъунлыкъ къаиделерине эсасланып, фииль негизине къошулып, юклетюв дереджесини мейдангъа кетирелер: яз+дыр, тиль+дир, къур+дур, сюз+дюр, сач+тыр, теш+тир, тут+тур.
• Сонъунда тутукъ сес олгъан базы бир эджалы негизлерге

-ар ялгъамасы къошулувынен япылыр: къайт+ар, чыкъ+ар.

• Сонъунда тутукъ сес олгъан базы фииль негизлерине -гъыз ве онынъ фонетик шекиллери -къыз, -гъуз, -къуз, -гиз, -киз киби къошулувынен япылыр: ят+къыз, тур+гъуз, ет+киз киби.
• Сонъунда къ, м тутукълары олгъан базы фииль негизлерине -ыз къошулувынен япылыр: акъ+ыз, там+ыз.

Фииллер иш-арекетнинъ япылгъанына, япылаяткъанына, япыладжагъына я да аксине, япылмагъанына, япылмайджагъына коре мусбет ве менфий олалар.

Япыладжакъ, япылаяткъан, япылгъан иш-арекетни анълаткъан фииллерге мусбет фииль дейлер. Фиильнинъ мусбет шеклини япыджы махсус ялгъама ёкъ: барды, корьди, кельди; бара, коре, келе; бараджакъ, кореджек, келеджек.

Япылмайджакъ, япылмаяткъан, япылмагъан иш-арекетни анълаткъан фииллерге менфий фииль дейлер.

Къырымтатар тилинде фииллерде менфий шекиль бойле япылыр:

1. Фииль негизине -ма, -ме ялгъамасы къошулувынен: барма,

кельме. Фиильнинъ менфий шекиль япыджы ялгъамасы ургъу

алмаз.

2. Фиильнинъ сыфатфииль шеклине ёкъ сёзю къошулувынен:

алгъаны ёкъ, корьгени ёкъ . Бу мисаллерде ёкъ сёзю ерине -ма,

-ме ялгъамаларыны да къулланмакъ мумкюн: бармагъан,

корьмеген.

Иш-арекетнинъ барлыкъкъа мунасебетини бильдирген фииль шекиллерине мейиль дейлер.

Къырымтатар тилинде фиильнинъ беш мейили бар: 1) икяе мейили, 2) эмир мейили, 3) шарт мейили, 4) керек мейили, 5) истек мейили.

Икяе мейили иш-арекетнинъ учь замандан биринден акъикъатен де япылувыны я да япылмагъаныны анълата. Икяе мейли фиильнинъ, сыфатфииль шекиллерини, базы вакъытлары саф фииллерни тюслев иле ифаделене. Мейиль манасы грамматик заман ве шахыс-сайы манасынен сыкъ багълыдыр. Меселя: бардым фиили иш-арекет І шахыс тарафындан кечкен заманда япылгъаныны, бармадым фиили исе иш-арекет І шахыс тарафындан кечкен заманда беджерильмегенини ифаделей.

Эмир мейили иш-арекетни япмакъ я да япмамакъ акъкъында ямир, теклиф, ялварув, чагъырув киби маналарны ифаделей. Экинджи шахыснынъ теклик сайы шеклиндеки фииль тамыры эмир мейлидир.

Бойлеликнен, фиильнинъ эмир мейли тюсленгенде, І шахыста теклик сайыда фииль негизине -айым, -ейим, -йым, -йим; чокълукъта -айыкъ, -ейик, -йыкъ, -йик ялгъамалары къошулыр. Эмир мейили япыджы ялгъамалар къалын ве индже, дудакълы ве дудакъсыз шекиллеринде язылалар: окъунъыз, олсунлар, кетинъиз, кельсинлер, барынъыз, оссюн киби.

Керек мейили иш-арекетнинъ япылмасы я да япылмамасы керек олгъаныны анълата: Саба эрте турмалы.

Керек мейили фииль негизине -малы, -мели ялгъамалары къошулувынен япылыр: фииль негизининъ сонъки эджасы къалын созукънен битсе -малы , индже созукънен битсе -мели къошулыр: учмалы, къурмалы, сюрмели, орьмели.

Шарт мейили бир де бир иш-арекетнинъ япылувы я да япылмазлыгъы ичюн ондан эвель япылышы шарт олгъан иш-арекетни косьтерир: Къурбанлар олмагъан олса , гъалебе де олмаз эди. Шарт мейиль фииль негизине -са, -се ялгъамасы къошулувынен япылыр: бар+са, бат+са, кель+се, бит+се.

Истек мейили иш-арекетнинъ япылмасы я да япылмамасынынъ пек истенильгенини ифаделей: Анам тездже кельгейди . Истек мейли фииль негизине -гъайды, -къайды, -гейди, -кейди ялгъамалары къошулувынен япылыр: ачгъайды, чапкъайды, эзгейди, кеткейди.

Фииллернинъ тюсленюви

Фиильнинъ шахыс-сайы ялгъамаларыны алып денъишювине тюсленюв дейлер. Шу себептен шахыс-сайы ялгъамаларына тюслейиджи де дейлер. Къырымтатар тилинде тюслейиджилер шартлы оларакъ эки группагъа болюнелер:

І группа

Теклик Чокълукъ

І ш. -м, -ым, -им -мыз, -миз

ІІ ш. -сынъ, -синъ -сы(нъы)з, -си(нъи)з

ІІІ ш. – (-лар, -лер)

ІІ группа

Теклик Чокълукъ

І ш. -м -къ, -к

ІІ ш. -нъ -нъыз, -нъиз

ІІІ ш. – (-лар, -лер)

Фииллернинъ япылувы ве оларнынъ имлясы

Къырымтатар тилинде фииллер эки усулнен ( морфологик ве синтактик ) япылалар.

Морфологик усулынен фииль япув. Бу усулда махсус ялгъамалар ярдымынен башкъа сёз чешитлеринден фииль япыла.

-ла, -ле къошулмасынен

• исимлерден: баш+ла, иш+ле, таш+ла;
• Сыфатлардан: темиз+ле, тазе+ле, къара+ла ;
• сайылардан: бир+ле, эки+ле;
• Такълидий сёзлерден: пат+ла;
• Нидалардан: уф+ла+макъ, ох+ла+макъ;

-а ялгъамасы ярдымынен исим ве сыфат тамырларындан (аш+а, къан+а, бош+а);

-р, -ар, -ер ялгъамалары ярдымынен сыфатлардан (къыскъа+р, къара+р, еш+ер);

-ик ялгъамасы ярдымынен зарф ве сайылардан (кеч+ик, бир+ик);

-сыра, -сире ялгъамалары ярдымынен исим ве замирлерден (ят+сыра-макъ, юкъу+сыра-макъ, сен+сире-мек);

-ылда, -ильде, -улда, -юльде ялгъамалары ярдымынен нидалардан (дыр+ылда, чив+ильде, шув+улда, гур+юльде);

-са ялгъамасы ярдымынен исимден (сув+са-макъ).

Фииль япыджы ялгъамаларнынъ язылышы.

Фииль япыджы -а ялгъамасы оюн, къыйын киби сёзлерге къошулгъанда экинджи эджадаки у, ы созукълары тюшип къалыр ве фииль бойле язылыр: оюн+а – ойна, къыйын+а – къыйна.

Фииль япыджы -ар ялгъамасы сары, янъы киби сыфатларгъа къошулгъанда экинджи эджадаки ы созукъ сеси тюшип къалыр ве фииллер бойле язылыр: сары+ар – сарар, янъы+ар – янъар.

-ар ялгъамасы акъ сыфатына къошулгъанда сонъки къ сеси янъгъыравукълашар: акъ+ар – агъар.

-ер фииль япыджы ялгъама ешиль сёзюне къошулгъанда экинджи эджа бутюнлей тюшип къалыр: ешиль+ер – ешер.

Япма фииль мейдангъа кетирген ялгъамалар къалын ве индже шекиллерде язылырлар: башла, бояла, тузла, къарала, сарар, ятсыра, ишле, гулле, эзберле.

Синтактик усулынен муреккеп ве чифт фииллер япыла. Муреккеп фииллер эки тюрлю олалар:

1. Исим+фииль тюрдеки муреккеп фииллер : къол къой, лаф эт, догъру эт.

2. Фииль+фииль тюрдеки муреккеп фииллер : бакъып чыкъ, язып ташла, ишлеп кель.

Фиильнинъ бир шекли текрарланмасынен чифт фииллер япыла: яза-яза, кете-кете, бара-бара, биле-биле киби.

Муреккеп фииллер эр вакъыт айры язылырлар: язып бакъ, окъуп чыкъ.

Чифт фииллер арасында дефис (-) къоюлыр: яза-яза, беклей-беклей.

Фииль заманлары

Келеджек заман

Шимдики заман

окъуй; окъумакъта

Келеджек заманнынъ даимийлик шекили: окъур

Келеджек заманнынъ къатий шекили: окъуджакъ

Кечкен заман

Муреккеп кечкен заман

Саде кечкен заман

Саде кечкен заманнынъ васталы шекили: окъугъан

Саде кечкен заманнынъ вастасыз шекили: окъуды

Муреккеп кечкен заманнынъ васталы шекили: окъугъан экен, окъуй экен, окъуджакъ экен, окъур экен

Муреккеп кечкен заманнынъ вастасыз шекили: окъугъан эди, окъугъан эди, окъуджакъ эди, окъур эди