Орхан Эне-Сай жазма эстеликтери

Орхон-энесай эстеликтери

Аткарган : СЭО(б)-11-18 тайпасы 3-курс

Текшерген : Курумбаева. Г.Д

АРЫБАҢЫЗДАР!

• Орхон –Энесай түрк алфавити VI-VII к-да пайда болуп, X-XII кылымдарга чейин колдонулган. Бул байыркы руна сымал жазуулары аска беттеринде ж-а таштардын ошону м-н майда буюдардын беттеринде да табылган. Алардын көпчүлүгү азыркы Хакасия, Тувва, Алтай, Монголия, Или ж-а кыргызстандын аймактарында табылган.. Байыркы руна сымал жазууну Бор.дук ж-а Орто Азияда жашаган түрк элдери пайдаланган. Эн алгач табышмактуу ташка чегилген бул жазууулар жөнүндө XVIII к аяк чендеринде Түш. Сибирден келген. 1721-22 – жыл-ры даңгис натуралис Д.Мессершлидт ж-а Швед.Офицери Табберт Энесай өрөөнүнөн таштарга, күзгүнүн сыныктарына жазылган эстеликтерди табышкан. Алар биринчи жолу руна жазуусу деп аташкан. Мындан кийинки мезгилдерде окумуштуулар, чөлкөм таануучулар ж-а саякатчылар Энесай , Саян, Тувадан көп сандаган руна сымал эстеликтерди табышып, алардын көпчүлүгүн 1877-ж уюшулган Миң- Суу музейине өткөрүшкөн.

• 1889-ж Н.М.Ядрицев биринчи жолу Орхон өрөөнүнөн чоң таштарга чегилген көп руна сымал эстеликтерди тапкан. Алардын көчүрмөсүн В.В.Радлов башчылык кылган атайын экспедиция тартып келген. Монголиядан өтө баалуу руна сымал жазууларын Д.А.Клеменц, Е.Н.Клеменц , Г.Рамстедт ж-а Котвич.В ачкан. Бул эстеликтер табылган өрөондөрдүн атынан Орхон-Энесайлык же байыркы түрк жазуулары деп аталып калган . 1893-1898-ж-ры чөлкөм таануучу В.А.Каллаур жергиликтүү мугалим Гастев ж-а Г.Гейкел башчылык кылган. фин экспедициясы Талас өрөонүнөн байыркы түрк жазууларын табышкан . Октябрь төңкөрүшүнөң кийин руна сымал эстеликтерди табууга С.В.Киселев , Л.А.Евтюхова , Л.Р.Кызласов, Д.Ф.Виннин ж-а Ч.Жумагуловдун иштерин айрыкча белгилөөгө б-т.
• 1893 -ж даниялык оку-туу В.Томсон ж-а орус түкологу В.Радлов Орхон-Энесай жазууларын биринчи жолу окушкан. Алардан кийин бул түрк жазуу эстеликтерин изилдөөгө Ч.Жумагулов , В.А.Насилов, А.Н.Кононов, Н.А.Басканов, И.Р.Батманов, Д.Д.Васильев ж.б. Изилдөочүлөр эмгек сиңиришкен.

• Байыркы түрк эстеликтерин С.З.Малов « Байыркы түрк жазмасынын эстеликтери» -» Памятники древнетюркской письмоности» , Түрктөрдүн энесайлык жазуулары» , « Монголия м-н Кыргызстандагы байыркы түрк жазмасынын эстеликтери» деген эмгектеринде жарыялаган. И.А.Батманов Энесай региону боюнча жаны ж-а мурунку табылга эстеликтерди кайрадан тактап окуп чыгып, аларды « Тувадагы байыркы түрк жазмасынын эстеликтери» деген үч жыйнакта жарыялаган. «Орхон-энесей текстери» аттуу жамаат жазган монографияда биринчи жолу орусча-кыргызча котормосу берилип, ал эстеликтердин фонетикалык, лексикалык ж-а грамматикалык өзгөчөлүктөрү да каралган. Көп сандаган окумуштуулардын эмгектери орхон-энесай жазууларынын айрым маселерине арналгандыгын айта кетишибиз керек.
• Байыркы түрктөрдүн бул эстеликтерин изилдөөдө Ю.Немет, Г.Рамстедт, В.Банг, А.Габен, Т.Текин, Д.Клосон, П.Аалто сыяктуу чет өлкөлүк илимпоздордун сиңирген эмгектери да чоң .

• Бул руна сымал эстеликтерде ким жазгандыгы ж-а алар кайсы түрк урууларынан экендиги өзүнчө чөң маселе. Алсак, Эсесайдан табылган №24 текстте « Муну жазган Анын эле « деген гана бир сүйлөм кездешет.
• Ал эми орхон-энесай эстеликтеринин тили жөнүндө ар кандай ойлор айтылып келе жатат: А.Радлов « алар байыркы түрк тилинде жазылган», - десе, В.Банг: « көк түкртөрдүн тили», С.Малов: «жалпы стандарттуу эпитафиялык-руникалык тил»; А.Конов : огуз тилдеринин жазуу эстеликтери», Н.Басканов: « бул жазуунун тили монолиттүү б-н эмес, анда бир нече тил камтылган», И.Батманов: « уруулардын ортосундагы жалпыланган тил»; С.Кляшторный: « балким бул тилдин алгачкы негизи ашина диалектиси болуп, кийин Түрк каганатынын мамлекеттик тилине айланган чыгар»,- деген жоромолдорун сунуш кылышат.

• Орхон –энесай жазуусунун чыгышы жөнүндө да ар кандай пикирлер бар. Алардын ичинен Н.Аристовдун ою боюнча Орхон жазмалары эзелки түрктөрдүн тамгаларынын негизинде пайда болушу мүмкүн. Ал жазуунун системасында Энесайдагы эзелтен бери колдонуп жүргөн тамга-белгилердин бар экендигине тарыхчы С.В.Киселев да күмөн санабайт. Айрым окумуштуулар бул жазууда идеографиялык мотив бар деп эсептешет, анткени « ай» деген сөздүн жазылышы жарым ай түрүндө, « ок» деген сөздүн жазылышында жаанын огу сыяктуу белгилердин болгондугуна көңүл бурушат. В.Радлов, П.Мелиоранский, С.Малов ж-а И.Батманов өңдүү түркологдор Энесайдагы жазуулар Орхондогу жазуулардан алда канча мурун болгондугуна күнөм кылышпайт .

• Айрым көрүнүктүү түркологдордун пикири боюнча энесай эстеликтери кыргыздарга таандык б-н. Ал жөнүндө С.Е.Малов мындай деп жазган: «бедели зор акад. В.Радлов ж-а проф. В.Томсендин артынан энесай эстеликтери кыргыздарга таандык эмес деп эсептөөгө менин эч кандай себебим жок». Бул орхон-энесай эстеликтерин биринчиден болуп изилдеген залкар түркологдордун айткандарын көмүскөгө калтырышыбыз керек эмес. Азыркы кыргыз ж-а ага тектеш тилдердин руна сымал эстеликтеринин тилинен айрымалана турган фонетикалык, грамматикалык ж-а лексикалык белгилери Энесай доорунан кийин пайда болду деген ойду кийинки кезде түрко- логдор баса көрсөтүүдө. Азыр кыргыз, тува, хакас жана башка түрк элде- ринин тилинин тарыхын изилдөөгө орхон-энесай зсте- ликтеринин тилдик фактылары негизги фундамент катары кызмат кылууда.

• Бул руна сымал тексттерде байыркы Түрк, Түргөш, Карлук, Кыргыз жана Уйгур каганаттарынын ички- тышкы саясаттары, аларды башкаруучу ак-сөөктөрү- нүн иштерин даңазалоо, VI—VIII кылымдарда Энесай, Саян-Алтай, Монголияда жашаган элдердин та- рыхына тиешелүү баалуу маалыматтар бар. Төмөндө алардан эки үзүңдү келтиребиз.
• Тон-йокукка арналган эстеликтен (текст): «Артыкча кыргыз күчтүү каган жообуз болду. Ал үч каган ойлошуп (сүйлөшүп) Алтын-Жышта кабы- шалык (биригели^) деген, ошондой (сүйлөшүштү). Чыгышта түрк каганына карай кол жөнөтөлүк, ага карты согушпасак, кандай болсо да, ал бизди (жеңет)».
• Билге (Могилян) каганга арналган эстеликтен : «Жыйырма алты жашымда чик журту кыргыз (менен) !бирге жоо болду. Мен (суусун) кече (кечии), чиктерге карай жортуулдадым. Өрпөндө согуштум, колун жанчтым (талкаладым). Аз (журтун)' элин алдым, багындырдым. Жыйырма жети жашымда кыргызга карай жортуулдадым, найза батышынча карды жиреп, Көгмөн жыш тоосуна чыгып, кыргыз элин уктап жатканда бастым. Каны менен Суңа согуштум. Каганын өлтүрдүм, элин анда алдым. Ал жы- лы Түргөшкө карай Алтын жышты ашып, Эртис (Иртыш) дарыясын кечип жортуулдадым. (Орхон-ени- сей тексттери, Фрунзе, 1982, 87, 107-беттер

• Бул тексттеги тарыхый окуялар 709—710-жылда- ры болгон. Анда экинчи Чыгыш Түрк мамлекетинин аскер башчысы Тон-йокук жана кагандын уулу Мо- гилян кышында Саян тоосун ашып, түн ичинде чабуул жасап, бейкут жаткан энесайлык кыргыздарды ба- гындырган. Бул жана алар катышкан саясий окуялар Тон-йокуктун (716-ж. каза болгон) жана Могилян- дын (735-ж. елгөн) бейитинин үстүнө коюлган ташка чегилген. Мындан орхон-энесай эстеликтеринин ав- торлору өзүлөрү катышкан же уккан чындык окуя- ларды чеккендигин жана андагы маалыматтардын түрк элдеринин тарыхын изилдөөдөгү зор мааиисии көрүп турабыз.

Тон Юкуг,Куль Тегин,Билге каганга арналган эпитафиялар

Көңүл бурганыңыздарга чоң рахмат!