Нуклеин кислоталары

У.Салиева атындагы зээнд\\ балдардын жатак-лицейи

Химия мугалими:Пайзилдаева Айжаркын

Ребусту чечмелегиле???

Сабактын темасы:

• Нуклеин

кислоталары

Б\г\н сабакта:

• Жалпы маалымат
• Жаратылышта кездеш\\с\
• Изилдъъ тарыхы
• Нуклеин кислотасынын химиялык т\з\л\ш\
• Физикалык касиети
• Мононуклеотиддердин компоненттери
• Нуклеотид,нуклеозиддер
• ДНКнын жана РНКнын \ч ълчъмд\\ т\з\л\ш\

Жалпы маалымат

• Нуклеин кислоталары –(лат.nucleus-ядро)бул жогорку молекулалуу органикалык бирикмелер-биополимерлер болуп,нуклеотиддердин мономери болуп саналат .

НК

ДНК РНК

дезоксирибонуклеин рибонуклеин

кислотасы кислотасы

Жаратылышта кездеш\\с\

ДНК жана РНК –нуклеин кислоталары тир\\ оганизмдердин клеткаларында кездешип, тукум куучулук

информацияларды сактоо, ъткър\п бер\\

жана реализациялоо кызматын аткарат жана белокторду синтездъъгъ катышат.

Изилдъъ тарыхы

• 1847-ж буканын булчуёунун экстратынан « ионазин кислотасын» бъл\п алышкан.1-изилденген нуклеотид.
• 1868-ж щвед хим. Ф.Мишер клетканын ядросунан белок,май,углеводко окшобогон,кислота сыяктуу мурда аныкталбаган затты бъл\п алган.Зат «нуклеин»деп аталган.

• Уилсон бул заттын тукум куучулукта ъзгъчъ орду бар экенин айткан.

• 1889-ж Рихард Альтман «Нуклеин кислота» терминин киргизип,белогу жок алуунун ыёгайлуу жолун иштеп чыккан.

• Левин менен Жакоб нуклеин кислоталарынын щелочтук гидролизин окуп \йрън\п жатып,анын негизин т\згън нуклеотид менен нуклеозидди аныкташып,химиялык касиетиндеги структуралык формулаларын туура табышкан.

Изилдъъ тарыхы

• 1921-ж Левин «ДНКнын тетрануклеотиддик структурасы»аттуу гипотезаны сунуштаган.Бирок ал ката болуп калган.
• 1935-ж Клейн менен Танхаузер ДНКны т\згън кристаллдык т\з\л\штъг\ 4 нуклеотидди табышкан.
• 1940-ж Кембриджде илимий топтун жетекчиси Александера Тодданын жетекчилигинде нуклеотид менен нуклеозиддерге синтетикалык изилдъъдъ ж\рг\з\л\п,алардын химиялык т\з\л\ш\ нуклеотиддердин стереохимиясын ачышкан.Бул эмгеги \ч\н,окмуштуу 1957-жыл ы Нобель сыйлыгын алган.

• 1951-ж Чаргафф ДНК да аденин ,гуанин,цитазин,тимин бирдей катышта болуусунун закон ченемд\\л\г\ ачкан . (Чаргафф эрежеси).
• 1953-ж Уотсон менен Крик ДНКнын экинчилик т\з\л\ш\н жана кош спиралдан турарын аныктаган.

• Мr =25миё- 1млн го жетет.
• 20-кылымдын 30ж.ж.гана нуклеин кислоталар анык аныкталып,алар ДНК менен РНК дан турарын айтышкан.

А

Нуклеин кислотасынын химиялык т\з\л\ш\

Нуклеин кислота

Ар бир нуклеотид 3 бъл\ктън турат.

. азоттуу негиз

. пентоза-моносахарид Н2О

. фосфор кислотасынын калдыгы

Н2О

Н2О

Нуклеин кислотасынын баскычтуу

гидролизи

Нуклеотиддер

Нуклеозидер+Н3РО4

Ф

У

Гетероциклд\\ негиздер:цитозин,урацил,

аденин,тимин,гуанин+пентозаларДНК жанаРНК

Полинуклеотиддин фрагменти

• полинуклеотиддин структуралык звеносу
• мононуклеотиддин калдыгы (\ч компоненттен турат)

Углевод калдыгы

Углевод калдыгы

Углевод калддыгы

Ортофосфор кислотасынын калдыгы

Ортофосфор кислотасынын калдыгы

Ортофосфор кислотасынын калдыгы

Гетероциклд\\ азоттуу негиздин калдыгы

Гетероцикл

д\\ азоттуу негиздин калдыгы

Гетероцикл

д\\ азоттуу негиздин калдыгы

Физикалык касиети

Нуклеин кислоталар

• Сууда жакшы ээрийт
• Органикалык ээриткичтерде практика ж\з\ндъ ээрибейт
• Температурага абдан сезимтал
• Рн критикалык мааниге ээ
• Жаратылыштан бъл\н\п алынган ДНК лардын молярдык массалары чоё жана механикалык таасирлерге деле фрагменттелет.(аралаштырып койсо эле)
• М:НК ферменттер менен фрагменттелгенде- нуклеаза пайда болот.

Нуклеин кислоталардын т\з\л\ш\

• Нуклеин кислотанын полимердик формалары- полинуклеотид д.а.

Нуклеин кислотасынын гел т\р\ндъг\ чъкмъс\.

Мононуклеотиддердин компоненттери

1

• Гетероциклд\\ азоттуу негиздер

Пиримидиндик( Пиримидин ) Пуриндик( Пурин )

Урацил(У) Цитозин(Ц) Тимин(Т) Аденин(А) Гуанин(Г)

Мононуклеотиддердин компоненттери

2

• Углеводдук компонент

Мононуклеотиддердин компоненттери

3

• Орто фосфор кислотасы

Полинуклеотиддин пайда болуу схемасы

• Углеводду азоттук негиз менен конденсациялаганда нуклеозид пайда болот.
• + конденсация +Н2О

углевод азот.нег гидролиз нуклеозид

• + +Н2О

• рибоза Аденин(А)
• Аденозин
• Нуклеозиддер-Эки компоненттен турган система,углеводдук калдык менен азоттук негизден турат.Бета глюкозидик байланыш менен байланышат.

у

У

А

А

Полинуклеотиддин пайда болуу схемасы

Нуклеозид ортофосфор кислотасы менен конденсацияланып нуклеотидди пайда кылат.

+ конденсация +Н2О

гидролиз

Нуклеозид ортофосфор к-сы нуклеотид

+ +Н2О

Аденозин ортофосфор к-сы Аденозинмонофосфат

А

У

Ф

А

Ф

у

Полинуклеотиддин пайда болуу схемалары

• Нуклеотид -бул нуклеозиддин фосфаты,б.а.нуклеозиддин жна фосфор кислотасынын татаал эфири.(этерификацияга рибоза менен дезоксирибозанын 3-жана5- към\ртектеги -ОН тобу катыша алат.

• Нуклеотиддердин поликонденсациясынын натыйжасында полинуклеотид пайда болот.

• + + … поликонденсация … …+nH2O
• Мононуклеотид гидролиз полинуклеотид

А

А

А

А

Ф

Ф

У

Ф

Ф

У

У

У

Нуклеозидер жана нуклеотиддер

Негиздер

Углевод калдыгы

Нуклеозиддин аты

Аденин

Аденин

Пурин- озин

Нуклеотиддин

Гуанин

Рибоза

Аден озин

Дезоксирибоза

Монофосфат катары

Рибоза

аталышы

Пиримидин- идин

Гуанин

Цитозин

Гуан озин

Кислота катары

Аденин-5-фосфат

Дезоксиаден озин

Дезоксирибоза

Цитозин

Рибоза

Тимин

Гуанизин-5-фосфат

Дезоксигуан озин

5-аденил кислотасы

кыскартылганы

Дезоксиаденин-5-фосфат

Урацил

Цит идин

Дезоксирибоза

Дезоксирибоза

Дезоксигуанизин-5-фосфат

5-гуанил кислотасы

АМФ

5-дезоксиаденил кислотасы

Дезоксицит идин

Цитицин-5-фосфат

Тим идин

Рибоза

дАМФ

5-дезоксигуанил кислотасы

ГМФ

Дезоксицтидин-5-фосфат

5-цитидил кислотасы

Тимидин-5-фосфат

Ур идин

дГМФ

ЦМФ

5-дезоксицитидил кислотасы

Уридин-5-фосфат

5-тимидил кислотасы

дЦМФ

5-урадил кислотасы

дТМФ

УМФ

Нуклеин кислотасы эки типте болот

Дезоксирибонуклеин кислотасы(ДНК)

Рибонуклеин кислотасы(РНК)

1. Дезоксирибоза калдыгынан турат

1 .Рибоза калдыгынан турат

2. А,Г,Ц,Т азоттук негиздердин калдыктары

2. А,Г,Ц,У азоттук негиздин калдыгынан турат

3 .Эки чынжырлуу молекуладан турат

3. Бир чынжырлуу молекуладан турат.

Генетикалык маалыматты сактоо жана ъткър\п бер\\ кызматын аткарат.

Генетикалык маалыматты къч\рът .Белок синтезделген жерге жеткирет.Белоктун синтезине катышат

Нуклеотиддердин типтери

ДНК молекуласынын \ч ълчъмд\\ т\з\л\ш\

• Д.Уотсон жана Ф.Крик (анг.ок.)

1953-ж ДНКнын мейкиндик моделин сунуш кылышкан.ДНК эки полинуклеотидден турган спиралдай чыйратылган.Азоттук негиз спиралдын ичинде жайгашып,ар бир катушкада 10 нуклеотид бар.Чынжыр карама-каршы багытта жайгашып,пуриндик жана пиримидиндик негиздер суутектик байланыш менен байланышкан болот.Суутектик байланыш белгил\\ негиздерде гана А=Т (2),Г=Ц (3).Бул жуптар комплементардык жуптар д.а.

Адамдын хромосомундагы ДНК молекуласы 8см.Хромосомада бир нече нанометрге кыскарат.Бул супер спираль т\з\\ менен т\ш\нд\р\лът.

Чаргафф эрежеси

• А=Т,Г=Ц

• Комплементардык -булДНК молекуласындагы азоттуу негиздердин ъз ара толуктоосу.

• Комплементардык т\з\л\штър кулпуга

ачкыч салгандай шайкеш келет..

ДНК нын молекуласынын т\з\л\ш\

РНК молекуласынын \ч ълчъмд\\ т\з\л\ш\

• РНКнын макромолекуласы, бир полипептиддик чынжырды пайда кылат.Мейкиндикте ар т\рд\\ форманы алат,анын ичинде спирал т\р\ндъг\с\ да бар.

РНК нын т\рлър\

РНК

иРНК

тРНК

рРНК

Белокту снтездегенде матрицанын ролун аткарат

Информацияларды ташуу кызматын аткарат

Рибасоманын структуралык компоненттин т\з\\ кызматын аткарат

Нуклеин кислоталардын мааниси

• ДНКнын мааниси

• ДНК белгил\\ болгон бардык тир\\ организмдердин жана къптъгън вирустардын ън\г\ш\ндъ жана иштешинде колдонулган генетикалык маалыматы кодировкалоочу молекула
• РНК, белоктор жана ДНК маалыматтарды клетка муундарына ъткър\п берет,негизги макромолекулалык заттардын бири,белгил\\ жашоо формалары \ч\н зарыл.

ДНК менен РНКны салыштыруу м\нъздъмъс\

ДНК

РНК

Биополимер

Мономери-нуклеотид

Биополимер

Мономери-нуклеотид

Търт азоттуу негизи бар А,Г,Ц,Т

Търт азоттуу негиз А,Г,Ц,У

Ядродо жайгашкан

Ядро,плазма

Тукум куучулукту сактоо кызматын аткарат

Тукум куучулук касиетти ташуу жана

Углевод-дезоксирибоза

ъткър\\

Углеводу –рибоза

Нуклеин кислоталарынын салыштыруу м\нъз\

Белгилери

РНК

Клеткада

ДНК

Ядро,митохондрия,

Ядродо

Ядрочодо

рибосома,хлоропласт

Нуклеотидде

Ядро,митохондрия

Хромосомада

хлоропласт

Бир чынжырлуу полипептид

(вирустан башка)

Кош чынжырлуу спираль болуп буралган

Къё\л бурганыёарга рахмат!