Надирбекова Эльмира

Ауадағы су буы.

Атмосфералық

жауын-шашын.Бұлттар

Сабақ мақсаты:

Білімділік:

Жауын-шашын түрлерімен таныстыра отырып олардың пайда болуы мен сипатына тоқталу Тәрбиелік:

География пәніне деген қызығушылықтарын ояту, білімділікке баулу Дамытушылық:

Атмосфералық жауын-шашын туралы түсінікті қалыптастыру.

Сабақтың жоспары:

І . Ұйымдастыру кезеңі ІІ. Үй тапсырмасын тексеру ІІІ. Жаңа материалды меңгерту VІ. Бекіту сұрақтары V. Үйге тапсырма  

БЛИЦ СҰРАҚТАР

• Су буы қалай пайда болады?
• 7. Ауаның ылғалдылығын қай аспап арқылы өлшейміз ?
• 8. Ылғалдылық қандай түрлерге бөлінеді ?
• 9. Абсолют ылғалдылық дегеніміз не ?
• 10. Қандай градуста су булары мұз кристалдарына айналады ?
• 11. Су буларының сұйық күйге айналу процесін не деп атайды?
• 12. Буланатын судың қанша пайызы мұхиттар мен теңіздерге тиесілі ?

Бұлттан жер бетіне түсетін сұйық немесе қатты күйдегі ылғалды атмосфералық жауын-шашын деп атайды Жауын шашынның түрлеріне:жаңбыр,қар, бұршақ,шық,қырау, қылау жатады

Бұлтты құрайтын су тамшылары өте майда келеді.олардың диаметрі әдетте 0,01 мм-ден аспайды. Бұлттан жауын жауу үшін су тамшылары іріленіп,салмағы ауырлау керек.Тамшылар бір-біріне қосылу нәтижесінде іріленеді. Сонымен олар ауада қалқып жүре алмайды да,салмағымен төмен қарай құлдилап құлайды. Сөйтіп жаңбыр жауады. Жазда жер беті өте қатты қызатын жерлерде ауаның жоғары өрлеген күшті ағындары пайда болады.жаңбыр бұлты осындай жерге тап келсе,ондағы су тамшылары өте үлкен биіктікке көтеріп кетеді де,су тамшылары қатып,мұз түйіршіктеріне айналады.Салмақты көтере алмай төмен құлап келе жатқан мұз түйіршіктеріне салқындаған су тамшылары қосылып,жұмырланады әрі үлкейе түседі. Соның нәтижесінде жерге бұршақ жауады. Қыста үлкен биіктікте бұлттағы су тамшылары қатып,әуелі ине тәрізді мұз түйіршіктерін түзеді.кейін олар бір-бірімен жабысып қарға айналады.

Жауын-шашын түрлері

қар

жаңбыр

Бұршақ

Ауаның жер бетіне таяу қабатынан түсетін ылғал

Ылғал жер бетіне тек бұлттан ғана жаумайды,сонымен бірге тікелей ауадан да бөлініп таралады. Олар:шық,қырау және қылау.

Жаз күндері күндіз булану күшті жүретіндіктен,ауаға су булары көп жинақталады. Бұлтсыз,ашық түнде жер беті күндіз жылынған жылуынан тез айырылып,салқындайды.Бұл кезде әлі де жылы қалпын сақтаған ауа жер бетіндегі салқындаған заттармен (шөп,бұта т.б.)жанасқанда,бойындағы су тамшыларын бөліп шығарады,яғни шық түседі.Шық әсіресе жаздың соңғы айларына қарай жиі түседі.Күзде қыста және көктемде тап осындай жолмен қырау пайда болады.

Қатты аязда жер бетіне жақын қабаттардағы су буы мұз түйіршіктеріне айналады.Мұндай ұсақ қиыршық мұз тартылған сымға,ағаш бұтақтарына,үйлердің желдің өтіндегі қабырғасына ақ борпылдақ зат түрінде ілігіп тұрып қалады. Оны қылау деп атайды.

Атмосфералық жауын-шашынның су буына қаныққандағы түрөзгерістері

көктайғақ

шық

Атмосфералық жауын-шашынның су буына қаныққандағы түрөзгерістері

қылау

қырау

жаңбыр

қар

Бұршақ

Бұлттың түрлері

Бұлттардың төмендегідей негізгі типтері болады:

шарбы бұлттар — 10 км биіктікте кездеседі, жекелеген жұқа және сирек бұлттар, түрі ақ, шарбы немесе қауырсын тәріздес

будақ бұлттар — 1-2 км биіктікте пайда болады, негізі жайпақ горизонтальды және басы күмбездер не кертпештер тәрізді жеке қалың бұлттар

қатпарлы бұлттар — 1 км-ден аз биіктікте пайда болады, бір беткей бұлтты тұман құрады

найзағайлы немесе будақ-жаңбыр бұлттары — негізі 1-4 км және басы 3-тен 5 км-ге дейін биіктікте болады, тау немесе мұнара тәрізді оте қалық бұлт массалары

жаңбыр бұлттары , немесе қарабұлт 2,5 км биіктікте, түрі — шеттері ыдыраған формасыз массалар тәрізді; олардан ұзақ ақ жауын немесе қар жауады. Осы негізгі бұлттар типтерінің арасында ауыспалы, қатпарлы-будақ, қазбауыр-қатпарлы бұлттар және тағы басқа түрлері бар.

Бұлттың түрлері

Шарбы бұлт

Бұлттың түрлері

Будақ бұлт

Бұлттың түрлері

Қарабұлт немесе жаңбырлы бұлт

Бұлттың түрлері

Қатпарлы бұлт

Жаңбырдың түрлері

Будақ бұлттардан жазда нөсер жаңбыр,қыста жапалақтап қар жауады

Қабат бұлттан ұзаққа созылатын ақ жаңбыр жауады

Жауын-шашынды өлшеу

Қар өлшеуіш

Жауын өлшеуіш

Жауын-шашынды өлшеу

Тәулігіне 2 мезгіл жауған жауын-шашын өлшеніп тұрады.Жауын-шашын миллиметрмен өлшенеді

Жауын-шашынның аймақтық өзгерістері туралы мәліметтер

жергілікті жерлердегі метеорологиялық стансаларда жинақталады.

Жауын-шашынды есептеу

Жауын-шашынның тәулік,ай және жыл ішіндегі мөлшері есепке алынып отырады. Ауа температурасы сияқты жауын-шашынның да көп жылдық орта мөлшері шығарылады. Мысалы орташа жылдық жауын-шашын Астанада 411 мм,Алматыда 629 мм.Экватор маңында жылдық жауын-шашын 2000 мм-ге дейін барады.Жауын-шашынның ең көп жауатын жері –Тынық мұхиттағы Гавай аралдары мен Гималай тауының етегі,Үндістандағы Черапунджи елді мекені. (12000 мм астам)

Жауын-шашынның таралуына аумақтың мұхитқа алыс-жақындығы,жер бедері,басым желдер ықпал етеді.Қазақстан мұхиттардан алыс,Еуразия материгінің түкпірінде жатыр.Сондықтан біздің елімізге жауын-шашын аз түседі.(көпшілік бөлігінде 200-300 мм )

Жауын-шашынды өлшеу

Қазақстан аумағындағы жауын-шашынның таралуы

Жауын-шашын ең көп түсетін аймақтар

Үндістандағы Черапунджи елді мекені

Гималай тауының етегі

Гавай аралдары

Жауын-шашын ең аз

түсетін аймақтар

Сахара шөлі

Булану және буланушылық

Жер бетінің ылғалдану дәрежесін анықтау үшін тек қана түсетін жауын-шашынды білу жеткіліксіз. Екі нүктенің жауын-шашын мөлшері бірдей болғанымен,температурасы әртүрлі жағдайда ылғалдану дәрежесі әртүрлі болады. Себебі неғұрлым жылу мөлшері көп болған сайын түскен жауын-шашынның көбі буланып кетеді.

• Булану дегеніміз-судың сұйық күйден газ тәріздес күйге өтуі.Булану мен буланушылықты бір-бірінен ажырата білу керек.
• Буланушылық су қоры жеткілікті болған жағдайда булануға мүмкіндігі.

Бекіту

тапсырмалары

Тест

1. Ауаның жер бетіне түсіретін күші:

А. Ауырлық күші В. Атмосфералық қысым С. Дене салмағы

2. Қалыпты атмосфералық қысым

А. 750 В. 780 С. 760

3. Температурасы бірдей нүктелерді қосатын сызықтар

А. Изотерма В. Изобара С. Изогиета

4. Атмосфера қысымын анықтайтын аспап

А. Термостат В. Барометр С. Сейсмограф

5. Ауаның ылғалдылығын өлшейтін аспап

А. Флюгер В. Барометр С. Шаш гигрометрі

6.Су буының сұйық күйге айналу процесі

А. Жаңбыр В. Конденсация С. Абсолютті ылғалдылық

Жауын-шашын мөлшерін анықтайтын аспап:

А. Шаш гигрометрі В. Барометр С. Жауын-шашын өлшеуіш

Сөзөрім «Атмосфералық жауын-шашын »

1

2

3

4

5

6

1.ЖАЗДА НӨСЕР ЖАҢБЫР,АЛ ҚЫСТА ЖАПАЛАҚТАП ҚАР ЖАУАТЫН БҰЛТ ТҮРІ

2. АПТА КҮНІ

3. НӘЗІК,ШІЛТЕР ТӘРІЗДІ ЖАҢБЫР ЖАУҒЫЗБАЙТЫН БҰЛТ

4. ЖЫЛ БАСЫ БОЛҒАН ЖАНУАР

5. АУА ҚҰРАМЫНДАҒЫ ЕҢ КӨП ГАЗ

6. ЖЫЛДЫҢ ЕКІНШІ АЙЫ

Бекіту сұрақтары

• Бұлттан жауын-шашын жауу үшін қандай жағдай қажет?
• Бұршақ қалай пайда болады ?
• Шық пен қырау қандай жағдайда түседі ?
• Жауын-шашынды қалай өлшейді?
• Булану дегеніміз не?
• Жауын-шашынның ең көп түсетін жерін ата
• Жауын-шашынның таралуына қандай жағдайлар әсер етеді ?
• Жаңбыр қалай пайда болады?
• Атмосфералық жауын-шашын деп нені айтамыз?
• Қар жамылғысының қалыңдығын немен өлшейді?
• Қазақстандағы жауын-шашын ең көп түсетін жер
• Қазақстандағы жауын-шашын ең аз түсетін жер

Картамен жұмыс

Кескін картаға жауын-шашынның жер шарындағы ең көп түсетін және ең аз түсетін жерлерін белгіле

Үйге тапсырма:

Атмосфералық жауын-шашын оқу.