Motiv va motivatsiya

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT PEDAGOGIKA INTITUTI

Texnologik ta’lim praktikumi fakulteti 222-guruh talabasi

Qurbonova Lobar Qodirovnaning

Psixologiya fanidan

Mustaqil ishi

MOTIV VA MOTIVATSIYA

REJA 1.Turli yosh davrlari va ularning o’quv faoliyatlari. 2.O’quv motivlarining umumiy tasnifi. 3.O’quv motivlarining psixologik xususiyatlari va ularni shaklantirish

Pedagogika va psixologiyada o’quvchining bilim olishga qiziqishini shakllantirish, motivatsiyasini rivojlantirish muhim masalalardan biri hisoblanadi. Mazkur masalaning murakkabligi va ko’p jihatlarga bog’liqligi motivatsiya tushunchasining mohiyati, tabiati va tuzilmasiga ko’plab yondashuvlar mavjudligi, shuningdek, uni o’rganish (V.Bespalko, A.Zimnyaya, I.Zaxarova, A. Maslou, L.Stolyarenko, A.Rean, S. Rubinshteyn va boshqa) usullari ko’pligi bilan asoslanadi.

Ayrim olimlar mazkur tushunchani insonning turli faoliyatlar orqali o’zini namoyon etishga intilishi (V. Bespalko) deb ta‘riflaganlar. Bu faol va barqaror intilish unga munosib sharoitlar yaratilgandagina sezilarli yutuqlar ko‗rinishida ifodalanadi. Aks holda shaxsning o’zini namoyon etishga intilishi qaysidir qiziqarsiz o’quv faoliyati davridayoq so’nib ketishi mumkin.

Motivatsiya (lot. motivatio) — subyektning qandaydir maqsadlar, qiziqishlari mavjudligi asosidagi faoliyatga tashqi va ichki xohishining ifodasidir. Motivatsiya barcha pedagogik ta‘sir tizimida shakllanadi, biroq avvalo bevosita o’qish faoliyatida tarbiyalanadi. Ijobiy motivatsiyani shakllantirishda ta‘lim mazmuni, ta‘limni tashkil etish, shaxsiy o’qitish kabi masalalar muhim o’rin tutadi. Hozirga qadar fundamental bilimlar va amaliy muammolarini qamrab olganmotivatsiya nazariyasi aniq batafsil o’z ifodasini topmagan.Motivatsiyaning quyidagi: bu subyektning ehtiyojlarini qondirishga bog’liq bo’lgan faoliyatga tomon intilishidir; ma‘lum kuchga predmetli-yo’naltirilgan faollikdir; predmet (moddiy yoki ideal)ga qaratilgan faoliyatni uyg‗otuvchi va belgilovchi tanlovni amalga oshirish; shaxsiy harakat va intilishlar asosida yotuvchi anglangan sabablarifodasi sifatidagi ta‘riflari mavjud. Motivatsiya tushunchasi inson faoliyatidagixulq-atvorini tushuntirish uchun foydalaniladi hamda jarayon, uslub, vosita sifatida fodalanadi.

Motiv va motivatsiya haqida umumiy tushuncha.

O’z navbatida, ehtiyojlarning rivojlanishi yanada samarali motivatsiya shakllanishiga olib keladi. «Motivlar shaxsning yo’nalganligi bilan bog’liq bo’lib, inson o’z oldiga qo’ygan hayotiy muhim maqsadlari yig‗indisining ifodasi bo’ladi. Motivlar yuzaga kelishida inson o’zi uchun zarur ehtiyojlarni anglab boradi.

Motivlar — bu ehtiyojlarning anglanishidir. Bir motiv inson shaxsi uchun muhim sanalgan bir necha ehtiyojlar asosida yuzaga kelishi mumkin.

Shu tariqa, motiv tushunchasining ta‘rifida mazkur tushunchaning ehtiyojga nisbatan muvofiqligi ifodalanadi yoki mazkur ehtiyojning his etilishi va

qondirilishi yoki uning predmetli ehtiyoji tushuniladi (S. Rubinshteyn). Biroq ko’pincha shaxsni faoliyatga undagan birgina motivni ajratib ko’rsata olmaymiz,

yagona motivni aniqlash mumkin bo’lmaydi, sababi motivlar o’zida qator pedagogik jarayonlar majmuini ifoda etadi. Anglash faoliyati tashqi va ichki motivlarni boshqarishi mumkin. Kasbiy ta‘lim sohasidagi faoliyat — insonning atrof-olamga faol munosabati shakli sifatida baholanadi. Motivlar yig‗indisi u yoki

bu ijtimoiy ahamiyatli maqsadlar yutug’i asosidagi ma‘lum bir vazifalarni amalga oshirishga yo’naltirilgan ketma-ket sodir etiladigan harakatlar orqali ifodalanadigan xulqiy holatdir. Boshqacha aytganda, inson xulqi va u amalga oshiradigan harakatlari ichki va tashqi motivlari bilan boshqariladi.

Yoshning umumiy xususiyati. Har bir yoshdagi psixik rivojlanish alohida sifat bosqichiga ega. Yosh xususiyatlari ko‗plab shartlar majmui bilan belgilanadi. Bu - bola hayotidagi har bir bosqichda unga qo’yiladigan talablar sistemasi, atrofdagilar bilan munosabat, u egallayotgan bilim va faoliyat turi hamda bu bilimlarni egallash usullaridir. Yosh xususiyatini aniqlovchi shartlar majmuiga bolaning jismoniy rivojlanishi xususiyatlari ham kiradi (masalan, go‗daklikda ma‘lum bir morfologik shakl hosil qiluvchi ma‘lumotlarni egallash, o’smirlikda organizmning o’zgarish xususiyatlari va boshqalar).

Turli yosh davrlari va ularning o’quv faoliyatlari. Yosh davrlarini aniqlash atrofdagilarga munosabatlarning rivojlanish darajasi bilan bilim, usullar, qobiliyatlar rivojlanishi darajasi o’rtasidagi aloqani belgilab beradi. Mazkur ikki taraf orasidagi munosabatlarning o’zgarishi keyingi yosh bosqichlariga otishning muhim ichki asosi («harakatlantiruvchi kuch»)ni tashkil etadi. Bola yashash sharoiti, tarbiya va ta‘lim olish sharoitining o’zgartirilishi rivojlanishning yosh davrlari almashinuvini belgilovchi muhim omildir. Songgi vaqtlarda yosh va pedagogik psixologiyada ko‗proq pedagogik mezonlarga asoslangan davrlashtirish qo’llanilmoqa.

Chaqaloqlik (tug‗ilganidan boshlab bir-ikki oylikkacha). Bola ko’pchilik jonivorlarning bolasiga qaraganda ancha ojiz tug‗iladi. U nisbatan cheklangan xulq-atvor, tashqi olamga moslashishning muqarrar reflektor shakllari jamg‗armasiga ega bo‗ladi. Tug‗ma xulq-atvor shakllarining kamligi bola kuchsizligini emas, kuchini tashkil etadi – u deyarli cheksiz aqliy rivojlanish, xulqatvorning yangi shakllariga ega bo‗lishning yangi tajribalarini o‗zlashtirish imkoniga sohib bo‗ladi. Chaqaloq rivojlanishining farqli xususiyatlari shuki, uning analizatorlari faoliyati somatik (jismoniy) harakatlarga qaraganda tezroq shakllanadi. SHu asosda munosabat refleksi rivojlanadi va xilma-xil shartli reflektor aloqalari shakllana boshlaydi. CHaqaloqlik davri oxiri va go’daklikning boshlanishida «tetiklanish kompleksi» - kattalarnnig paydo bo’lishiga munosabat bildirish paydo bo‗ladi. Go‘daklikda (bir-ikki oylikdan bir yoshgacha) go’dak to’laligicha kattalarga Bog’liq bo’ladi. Hayotining birinchi yili so’ngiga kelib go’dak ayrim so‗zlarni tushunadi va ilk so’zlarni ayta boshlaydi. Tasodifan odamlar davrasidan chiqib.

O‘smirlik davrining alohida vaziyati uning nomlarida ifodalanadi: «o’tish», «keskin o’zgaruvchan», «mushkul», «tanqidiy». Ularda bu yoshda sodir bo’ladigan rivojlanish jarayonlarining murakkab va muhimligi qayd etilgan. Bu hayotning bir davridan boshqasiga o’tish bilan bog’liq. Inson rivojlanishining barcha yo’nalishlari bo’yicha (jismoniy, aqliy, ruhiy, axloqiy, ijtimoiy) katta sifat va miqdoriy o’zgarishlar ro’y beradi. O’smir shaxsi rivojlanishning muhim omili – uning shaxsiy faolligi – shaxsiyat, o’zini e‘tirof etish va aniqlash jarayoni faol kechadi – biroq bu jarayon bir tekis emas.

O‘quv motivlari. Psixologiya fanida shaxsni aqliy, amaliy harakatga va xulq atvorini amalga oshirishga undovchi, muayyan ehtiyojlarni qondirish bilan uzviy bog’liq sababiyat motivlar deb ataladi. Ta‘rifdan ko’rinib turibdiki, ularning asosiy funksiyasi insonni harakatga, xulq-atvorni amalga oshirishga undovchi sabablar (omillar), ichki turtkilar vazifasini o’tashdan iboratdir. Bu holatni o’quv faoliyatiga ko’chirish uchun quyidagi voqelikni izohlab berish ayni muddaodir.

Bunday aniq voqelik har qanday maktab,kollej, akdemik litsey, oliy ta‘lim tizimida yuz berib turadi. Bizningcha, jazo choralarini ko’rishga shoshilishdan ko’ra, mazkur ―Muammoni keltirib chiqaruvchi omillar qaysilar? , ―Nega shunday hodisa yuz berdi? degan savollarga javob qidirish odilona yondashishdir .

Ma‘lumki, o’quvchi (o’smir) bilim dargohida ilm olishdan tashqari tengdoshlari jamoasi ichiga kirib boradi va hayotida qatnashadi, shu boisdan unda o’z o’rtoqlari, o’qituvchilarga nisbatan muayyan munosabat shakli vujudga keladi. Uning o’quv faoliyatiga undovchi motivlari bilan bir qatorda boshqacha xususiyatli xulq-atvor motivlari ham mavjuddir, jumladan ijtimoiy motiv jamoa bilan bolish istagini anglatib, uning hayotida ishtirok etish xohishini o’zida aks ettiradi.

O’quvchi va o’smirlar o’quv faoliyatining ijtimoiy motivlari ularning boshqa odamlar bilan muomalaga kirishish ehtiyoji bilan uzviy bog’liq bo’lib, ularni baholash, quvvatlash, tengdoshlari jamoasida muayyan joy egallash singari

talablarda o’z aksini topadi. Mazkur motivlaar o’quv faoliyatining mohiyati bilan bog’liq bo’lmay, balki unga yondosh yordamchi faktorlarni anglatadi. Ammo ushbu motivlar o’quvchi va o’smir o’qishiga jiddiy turtki vazifasini bajaradi.

Maktabgacha yosh 1) Go’daklik (3 yoshgacha) – yasli; 2) Bog’chaning kichik guruhi – uch yosh; 3) Bog’chaning o‗rta guruhi – to’rt yosh; 4) Bog’chaning katta guruhi – besh yosh; 5) Bog’chaning tayyorlov guruhi – olti yosh. Maktab yoshi 1) Kichik (1-4-sinf) – boshlang‗ich maktab – 7-10 yosh; 2) O’rta (5-9-sinf) – o’rta maktab – 11-15 yosh; 3) Katta(10-12-sinf) – akademik lisey yoki maxsus ta‘limda – kasb-hunar kollejlar – 16-18 yosh.

So’zimni taniqli psixolog Maslouning fikri bilan yakunlamoqchiman: Tashqi o’qish jarayoni — bu shunchaki yana bir bilimni o‗zlashtirish yoki yangisini o’rganishdir. Bilim sohasida eng zukko bilimdon bo’lish esa inson imkoniyatlariga va ichki intilishiga bog’liqdir. Keyingi har qanday o’qish, o’rganish yolidagi ta‘limiy maqsadlar — bu insonni kelajakda kim bo’lishini belgilovchi kasbiy faoliyatiga ko’maklashish yo’li va usulidir.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:

1. KarimovI.A.Barkamol avlod O‘zbekiston taraqqiyotining

poydevori. Toshkent. 1997.

2. G‘oziev E.G. ―Pedagogik psixologiya asoslari. Toshkent.

1997.

3. V.Karimova. ―Psixologiya. Toshkent. 2000.

4.GoziyevE.G.Psixologiya (Yosh davrlari

psixologiyasi).T.,Oqituvchi, 1994.

5. Davletshin M.G.,Dostmuxamedova Sh.A., Toychiyeva

S.M., Mavlonov M. ―Yosh davrlari va pedagogik psixologiya‖.

T.: TDPU, 2004 y.