Метадычныя рэкамендацыі па напісанні работы па сучаснай беларускай мове.

МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ

Галоўнае ўпраўленне па адукацыі

Мінскага абласнога выканаўчага камітэта

УСТАНОВА АДУКАЦЫІ “САЛІГОРСКІ ДЗЯРЖАЎНЫ КАЛЕДЖ”

ЗАЦВЯРДЖАЮ

Намеснік дырэктара па вучэбнай рабоце ўстановы адукацыі

“Салігорскі дзяржаўны каледж”

___________Л.С.Бузун

___________________

СУЧАСНАЯ БЕЛАРУСКАЯ МОВА

Метадычныя рэкамендацыі па вывучэнні вучэбнай дысцыпліны,

заданні для дамашняй кантрольнай работы

і рэкамендацыі па іх выкананні для навучэнцаў завочнай формы атрымання адукацыі

па спецыяльнасці 2-01 01 01 “Дашкольная адукацыя”

Салігорск, 2019

Аўтар: Шэнец Вера Ільінічна, выкладчык установы адукацыі “Салігорскі дзяржаўны каледж”

Метадычныя рэкамендацыі па вывучэнні вучэбнай дысцыпліны “Сучасная беларуская мова” разгледжаны на паседжанні цыклавой камісіі агульнаадукацыйных дысцыплін установы адукацыі “Салігорскі дзяржаўны каледж”

“___ “ _____________ 2019., пратакол № “ ___ “

ЗМЕСТ

УВОДЗІНЫ

1. ТЭМАТЫЧНЫ ПЛАН ВУЧЭБНАЙ ДЫСЦЫПЛІНЫ

1. АГУЛЬНЫЯ МЕТАДЫЧНЫЯ РЭКАМЕНДАЦЫІ ПА ВЫКАНАННІ КАНТРОЛЬНАЙ РАБОТЫ

1. ЗАДАННІ ДАМАШНЯЙ КАНТРОЛЬНАЙ РАБОТЫ

1. ТЭМЫ ДЛЯ САМАСТОЙНАГА ВЫВУЧЭННЯ

1. ПАМЯТКА

ЛІТАРАТУРА

УВОДЗІНЫ

Вучэбная праграма па вучэбнай дысцыпліне “Сучасная беларуская мова” складзена на аснове прыкладнага тэматычнага плана (дадатак да тыпавога вучэбнага плана па спецыянальнасці ў дзённай форме атрымання адукацыі, зацверджанага Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь 13.08.2018 № 86 РБ ст.№ 842 Д/тып.)

Патрабаванні да ўзроўню засваення дысцыпліны вызначаны адукацыйным стандартам Рэспублікі Беларусь (АС РБ 2-01 01 01-2019), сярэдняя спецыяльная адукацыя, спецыяльнасць 2-01 01 01 “Дашкольная адукацыя”, кваліфікацыя “Выхавальнік дашкольнай адукацыі”, зацверджаным пастановай Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь 15.03.2019 № 24.

Вучэбная дысцыпліна “Сучасная беларуская мова” ўведзена ў спецыяльны цыкл прафесійнага кампанента тыпавога вучэбнага планапа спецыяльнасці 2-01 01 01 “Дашкольная адукацыя” для рэалізацыі адукацыйнай праграмы сярэдняй адукацыі, якая забяспечвае атрыманне кваліфікацыі спецыяліста з сярэдняй спецыяльнай адукацыяй, зацверджанага пастановай Міністэрства адукацыі Рэспублікі Беларусь 13.08.2018 № 86 РБ ст.№ 842 Д/тып.

Вучэбная дысцыпліна “Сучасная беларуская мова” з'яўляецца важным звяном у ланцужку агульнай адукацыі навучэнцаў, спрыяе вырашэнню задачы асваення нацыянальнай спадчыны беларускага народа шляхам вывучэння яго мовы, выступае адной з умоў фарміравання прафесійнай лінгвістычнай кампетэнцыі будучых педагогаў.

Дысцыпліна арыентуе выкладчыка на тлумачэнне з'яў сучаснай беларускай мовы. Метадалагічная база гэтага курса мае на мэце правільную і навукова абгрунтаваную прэзентацыю звестак тэарэтычнага характару, скарэкціраваную з улікам нацыянальнага кампанента беларускай мовы.

Вучэбная дысцыпліна “Сучасная беларуская мова” прадугледжвае правядзенне практычных і тэарэтычных заняткаў, навучэнцы набываюць, засвойваюць і паглыбляюць веды па фанетыцы, арфаэпіі, графіцы, марфеміцы, словаўтварэнню, марфалогіі і сінтаксісу сучаснай беларускай мовы.

Змест і задачы вучэбнай дысцыпліны скіраваны на тое, каб выпрацаваць у навучэнцаў правільныя навуковыя погляды на ўсю складаную сістэму сучаснай беларускай мовы.

Мэтай дысцыпліны з’яўляецца авалодванне навучэнцамі сродкамі беларускай літаратурнай мовы, засваенне літаратурных норм.

Задачамі дысцыпліны з’яўляюцца:

• засваенне дастатковай колькасці тэарэтычных ведаў для ўсведамлення мовы як грамадскай з’явы, функцыянальнай семіятычнай сістэмы;

• фарміраванне ўяўленняў пра асноўныя лінгвістычныя паняцці;

• азнаямленне навучэнцамі з сучасным станам лінгвістычнай навукі;

• фарміраванне навыкаў выкарыстання тэарэтычных ведаў для вырашэння канкрэтных лінгвістычных задач;

• авалодванне ўстойлівымі навыкамі самастойнай інтэрпрэтацыі моўных з’яў.

У выніку вывучэння вучэбнай дысцыпліны “Сучасная беларуская мова” навучэнец павінен:

ведаць:

• тыпалагічную і генетычную характарыстыку нацыянальнай беларускай мовы;

• структуру сучаснай беларускай мовы і яе функцыі;

• функыянальныя стылі сучаснай беларускай літаратурнай мовы;

• сістэму літаратурных нормаў беларускай мовы;

• асноўныя паняцці структуры мовы;

• умовы і формы маўленчай камунікацыі;

умець:

• валодаць вуснай і пісьмовай разнавіднасцямі беларускай літаратурнай мовы;

• карыстацца моўнымі паняццямі і тэрмінамі ў іх сістэмна-структурных сувязях;

• валодаць маўленчай дзейнасцю ў сістэме стылёва-функцыянальных разнавіднасцей беларускай літаратурнай мовы;

• выяўляць і аналізаваць неабходныя моўныя адзінкі і моўна-выяўленчыя сродкі ў мастацкіх тэкстах;

• карыстацца асноўнымі відамі лінгвістычнага аналізу;

• карыстацца навуковай, даведачнай і метадычнай літаратурай па беларускім мовазнаўстве.

Вывучэнне вучэбнай дысцыпліны “Сучасная беларуская мова” павінна адбывацца ў цеснай сувязі з іншымі лінгвістычнымі дысцыплінамі. Выкарыстоўваючы прынцып пераемнасці і ўзаемасувязі лінгвістычных дысцыплін, выкладчык павінен адбіраць тыя факты, якія ўсталяваліся ў навуцы аб мове, лічацца стрыжнёвымі для разумення іншых пытанняў, з’яўляюцца важнымі для пашырэння агульнага моўнага дыяпазону навучэнцаў.

ТЭМАТЫЧНЫ ПЛАН ВУЧЭБНАЙ ДЫСЦЫПЛІНЫ

	Колькасць вучэбных гадзін
Раздзел, тэма
	Дзённая форма атрымання адукацыі	Завочная форма атрымання адукацыі
	Усяго	Усяго
Уводзіны	1	С\Н
Раздзел 1 Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія	6	2
1.1 Фанетыка	1	1
1.2 Арфаэпія	1	С\Н
1.3 Графіка	1	С\Н
1.4 Арфаграфія	3	1
Раздзел 2 Лексіка. Фразеалогія	3	С\Н
2.1 Лексікалогія	1	С\Н
2.2 Фразеалогія	1	С\Н
2.3 Лексікаграфія	1	С\Н
Раздзел 3 Марфемная будова слоў. Словаўтварэнне	2	1
3.1 Марфемная будова слоў	1	С\Н
3.2 Словаўтварэнне	1	1
Раздзел 4 Марфалогія	14	1
4.1 Сістэма часцін мовы	1	1
4.2 Назоўнік	2	С\Н
4.3 Прыметнік	2	С\Н
4.4 Лічэбнік	2	С\Н
4.5 Займеннік	2	С\Н
4.6 Дзеяслоў і яго формы – дзеепрыметнік і дзеепрыслоўе	2	С\Н
4.7 Прыслоўе. Катэгорыя стану	2	С\Н
4.8 Службовыя часціны мовы. Выклічнік	1	С\Н
Раздзел 5 Сінтаксіс і пунктуацыя	5	1
5.1 Словазлучэнне	1	С\Н
5.2 Просты сказ	1	С\Н
5 3 Складаны сказ	1	1
5.4 Простая і ўскосная мова	1	С\Н
5.5 Пунктуацыя	1	С\Н
Раздзел 6 Функцыянальная стылістыка	2
Абавязковая контрольная работа № 1	1	1
Дамашняя кантрольная работа № 1		1
У с я г о	34	6

МЕТАДЫЧНЫЯ РЭКАМЕНДАЦЫІ

ПА ВЫКАНАННІ ДАМАШНЯЙ КАНТРОЛЬНАЙ РАБОТЫ

Адной з форм самастойнай працы навучэнца-завочніка з’яўляецца дамашняя кантрольная работа, выкананне якой дае магчымасць вызначыць веды, уменні, навыкі, паколькі яна дазваляе праверыць тэарэтычныя веды, іх практычнае прымяненне.

Глыбокае вывучэнне і аналіз пытанняў вучэбнай дысцыпліне “Сучасная беларуская мова”, уменне класіфікаваць і сістэматызаваць моўны матэрыял, выкладаць свае думкі лагічна, паслядоўна – гэта навыкі, якія набывае навучэнец у працэсе выканання дамашняй кантрольнай работы.

Афармленню кантрольнай работы неабходна надаваць належную ўвагу.

Узор:

Кантрольная работа

па вучэбнай дысцыпліне

“Сучасная беларуская мова”

навучэнкі __________ курса

групы _________________

завочнай формы атрымання адукацыі

Салігорскага дзяржаўнага каледжа

Рыдзецкай Кацярыны Мікалаеўны

Варыянт № 10

Кантрольная работа выконваецца ў вучнёўскім сшытку ў лінейку з адведзенымі палямі. Заданні павінны выконвацца ў той паслядоўнасці, у якой яны пададзены ў кантрольнай рабоце, заданні перапісваюцца поўнасцю, кожнае заданне пачынаецца з чырвонага радка.

Для выканання работы навучэнец выкарыстоўвае літаратуру: дапамож-нікі, падручнікі, слоўнікі і інш. Кантрольная работа завяршаецца спісам выкарыстанай літаратуры, які складаецца ў алфавітным парадку.

Выкананая кантрольная работа накіроўваецца для праверкі ва ўстанову адукацыі ва ўстаноўлены тэрмін.

Пасля праверкі кантрольнай работы навучэнец знаёміцца з рэцэнзіяй, пры неабходнасці робіць работу над памылкамі або дапрацоўвае яе. Усе дапрацоўкі выконваюцца ў тым жа сшытку, што і кантрольная работа.

Адрэцэнзіраваная і дапрацаваная кантрольная работа захоўваецца да завяршэння вывучэння вучэбнай дысцыпліны.

ЗАДАННІ ДАМАШНЯЙ КАНТРОЛЬНАЙ РАБОТЫ

Варыянт № 1

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Пераскочы..шы каменне, стрымгалоў у са..ок збегла сце..ка. Разарвалася зігзагам пад сівымі, яшчэ не ацяж..лымі ад свайго прыплоду яблынямі. Густы ліповы пах нават прыпыніў Алесю: у Сымонавым садку зморана пагойдвала ж..ўтым ад шчодрага цв..ту галл..м, не могучы ацерабіцца ад пчол, высокая старая ліпа.

Ужо каля р..чкі гэты густы м..довы пах ліпы перабіў ра..параны ў ружаватых чачотках гаркавата-млосны валяр...ян. Хм..леючы ад яго, Алеся перайшла кла..ку.

1. Затранскрыбіруйце апошні абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

1. Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

2. З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

3. Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

1. Выканайце марфалагічны разбор аднаго назоўніка і аднаго прыметніка (заданне 1).

2. Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 2

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Многія схільны па..меньваць ..часце звычайнай радасцю. Ці так гэта? Радасць і ..часце як галінка і дрэва. В..дома, др..ва не можа жыць без галінак, і чым болей іх, гэтых галінак, тым прыгаж..йшае дрэва. Тое ж і ў чалавеку: чым больш у яго штодзё..ных, вялікіх і малых радасцей — тым па..ней, тым глыбей яго ..часце.

У кожнага сваё дрэва шчасця. А ўся з..мля — гэта агромісты са.. . I чым больш у ім здаровых, квітн..ючых дрэў — тым прыгажэйшая наша з..мля.

1. Затранскрыбіруйце апошні абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск. Пры неабходнасці звяртайцеся да слоўнікаў.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго назоўніка і аднаго займеннік (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 3

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Ветру не было ц..лы дзень. Ен, мусіць, недзе заблудзі..ся ці, нагуляўшыся ўчора, стомлена заснуў дзе-небудзь у Налібоцкай пу..чы. А пад вечар стала яшчэ цішэй. Падалося, што нехта накрыў гарадок цёмным купалам неба ды яшчэ прыціснуў купал да з..млі, каб ні..одзін гук не пранік у сяр..дзіну яго, не парушыў глыбокага асен..яга спакою.

Ш..ры туман павіс над зямлёй. Ён такі густы, нібы хто сабраў туманы з усяго свету і пусціў іх сюды. Відаць, як у св..тле ліхтароў мі..цяць мільёны малюсенькіх кропел..к.

1. Затранскрыбіруйце апошні абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго назоўнік і аднаго дзеяслоў (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 4

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Ніколі ў жы..ці ёй не было так хораша і па-маладому в..села. Пархомаў добра еў, аж пачырванеў з твару ад з’едзенага і з нейкай лё..кай сяброўскай шчырасцю абыходзіўся з ёю. Ён нешта гаварыў і гаварыў з Фрузынай, але яна як бы не ўнікала ў с..нс яго слоў. Яна ўся а..далася ва ўладу сваіх пачуццяў — ціхага шчасця ад прывабнай ц..плыні блі..кай чалавечай душы.

Яна, поўная замілавання да гэтага чалавека, усё пазірала на яго памаладзелы гла..кі твар, які заставаўся па-ранейшаму спакойны і разважны. Пархомаў падсунуў лаўку бліж..й да яе табурэткі і раптам проста, упэ..нена, але зусім не груба, з пя..чотай прыгарнуў яе да сябе.

1. Затранскрыбіруйце апошні абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго дзеяслова і аднаго прыметніка (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 5

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Яму б толькі дажыць да світа..ня. Тым часам маро.. дабіра..ся ўжо да яго нутра, і л..йтэнант адчуваў гэта. Краем прыцьмелай св..домасці ён сачыў за тым, як сц..жа марудна, але н..ўхільна схілілася над яго абяскро..леным целам, і лічыў кароткія хвіліны, якія яму яшчэ засталіся. Аднойчы, расплюшчыўшы вочы, ён раптам здзівіўся і з натугай скіраваў позірк на поле.

Світала. Ц..мра, якая, здавалася, век шчыльным покрывам аблягала з..млю, трохі прыўзнялася над ёй, у полі стала прастарней, пра..снелася неба, і ў ім выразна а..білася заінелае вяршалле бяро.. . У прытуманеную ранкам дал..чынь імкнула перамеценая завеяй дарога.

1. Затранскрыбіруйце апошні абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго назоўніка і аднаго прыслоўя (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 6

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Мароз пакуль невялікі — трохі ніж..й за нуль, але снег, што выпаў учора но..чу, ляжыць. Стала бела навокал, св..точна. Памятаю, як з’я..лялася зіма ў гады майго маленства. Прачынае..ся ранічкаю, расплюшчваеш вочы — а ў хаце непрывычна св..тла, неяк свежа, прахалодна. I ў той жа момант прыходзіць здага..ка: на дварэ — снег!

Кумільгом ускокваеш з ло..ка і — да акна. Уга! Бялюткая п..рына ўслала зямлю, дрэвы ў ваце. Ахоплівае нецярплівая радасць. Хутчэй апранаешся, шукаеш боты, уста..ляеш у іх халоднае нутро босыя ногі, шапку на вушы — і на двор. Прабегчы па чыстым, рыпучым снезе, пакідацца першымі сне..камі...

1. Затранскрыбіруйце апошні абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго назоўніка і аднаго прыслоўя (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 7

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Яна в..чная, бо ўся яна як наш характ..р. Здаецца, кволая ад пя..чотнай мяккасці, яна раптам кідае наверх схава..ую ад усіх жалезную мужнасць і сілу. I, як быццам дамо..шыся свайго, б’е, як перапёлка ў жытах, мякка, а за тры вярсты чуваць. «Эль» — як салодкае віно, «дзе» — як шкляной палачкай па крышталю, мяккае «с» — як со..нае ціўканне сінічкі ў гн..здзе. I побач «р» — як гарошына ў свістку, і до..га, спявуча, а..крыта гучаць галосныя. А «г» прыдыхае так ласкава, як маці на лобік дзецку, каб перастаў сніць дрэнны сон.

Дык што ж лепей за цябе, мова мая, мова наша? За ц..бе, даўняя, за цябе, вечна жывая, за цябе, не..міручая?!

1. Затранскрыбіруйце апошні абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго лічэбніка і аднаго прыслоўя (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 8

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Усе мы — як лісці на дрэвах... Пакуль в..цер часу не адарве нас ад роднай галінкі, праз якую мы злуча..ы з дрэвам, мы расцём, зел..неем. Мы жывём!.. Варта ж толькі нам адарвацца, пакінуць галінку — мы кружымся ў лёгкім паветры, не ведаем, што нам рабіць, дзе падзецца. Потым, у а..чаі, так і не сабраўшыся з думкамі, падаем на з..млю. I з той хвіліны перастаем быць самімі сабою, мы губляемся с..род іншых — такіх жа самых лісцяў, як і мы. I гінем ...

Дрэва без лісц..ў хоць і ўсыхае, але ўсё ж астаецца дрэвам. Лісці ж без дрэва — тлен, нішто ... Але мы не толькі лісці, мы яшчэ і насе..не. Кім быць — лісцем ці дрэвам — гэта ўжо залежыць ад нас саміх...

1. Затранскрыбіруйце апошні абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго назоўніка і аднаго прыметніка (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 9

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Ужо зусім на склоне быў жнів..нь, бо тыя колькі дзён, якія заставаліся ў ягоным кал..ндары, ці маглі дадаць яшчэ што ва..кае на н..бачныя шалі, на якіх і ўпрыкмет, і не..прыкмет сіліліся падолець адно аднаго сёлетнія лета і восень, але ў навако..лі зноў было, як улетку, нават там, дзе не пашархала вакол кустоў прыткая каса, па-ранейшаму чырванелі, ж..ўцелі і сінелі ў высокай траве лугавыя кра..кі.

Пахла мёдам, нібыта паблізу дзе была пасека, хоць Чубар ведаў, што ні..однага вулля за паўтара кіламетра на ўсе бакі не павінна стаяць, значыць, усё яшчэ па..нюткія і моцныя былі меданосы.

1. Затранскрыбіруйце апошні абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго дзеяслова і аднаго прыметніка (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 10

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Соне..нае, яснае ра..не. Над палямі раз..ходзіцца туман. Сёння но..чу былі першы.. замара..кі. На досвітку ў сасновым бары каля пасёлка Крайцы вылі ва..кі. Сярод высокіх галасоў маладых вылучаўся хрыплаваты бас стар..га, мацёрага ваўка. Во..чая зграя з’яўляецца адной сям’ёй. Яна складаецца з самца і самкі, з ваўчанят, якія нарадзіліся с..лета, і з ваўчанят-пераяркаў, якія нарадзіліся ў мінулым г..дзе.

Пад восень пераяркі, якія жылі і палявалі ў летні час па-асобку, далучаюцца да сям’і сваіх бацькоў. Гэта і ёсць зграя.

1. Затранскрыбіруйце апошни абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго прыслоўя і аднаго лічэбніка (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 11

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Г..раізм лю..ей, якія св..дома ідуць насустрач смерці, — а..варотны бок трагедыі. Трагедыя ж і вырашаецца праз гераічныя ўчынкі. Кроў, пралітая крычаўскімі па..станцамі за справ..длівасць, дадала прыго..ным пачуцця годнасці, якое адзіна і адрознівае чалавека ад раба.

Тыя г..роі Крычаўшчыны, што пакутавалі на калах за прагу да волі, засталіся ж..вымі — зрок наш сёння працінае завесу часоў, каб убачыць іх, а..даць пашану, павучыцца ў іх духоўнай моцы. Яны жылі, не губляючы свой г..нар, і нашчадкам далі ўрок: воля а..лачваецца крывёй, рабскае жыццё — боя..зю, а выбар робіць сумленне.

1. Затранскрыбіруйце першы абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго займенніка і аднаго прыметніка (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 12

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

У прыро..е можна назіраць дзі..ную з’яву. Мёртвая, халодная і непрыступная скала прастаіць міл..ёны гадоў, вытрывае гарачую спёку лета і траскучыя маразы, да..джы ды навальніцы.

А вось такое маленькае насе..не бярозы, мікраскапічная і кволен..кая крупінка, трапіўшы ў расколіну скалы і пусціўшы карэ..не, з часам пранікае ўсе глыбей у цвер..ь, і настае момант, калі непрыступная скала, якая памятае іхты..заўраў і мамантаў, раптам не вытрымлівае націску бяро..кі і ра..сыпаецца. Бо здаровы і дужы расток заўсёды знойдзе разумную дарогу, каб прабіцца да со..ца, да кіслароду, да сокаў.

1. Затранскрыбіруйце першы абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго назоўніка і аднаго лічэбніка (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 13

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

А..даўшыся роздуму, Іван ішоў спорна, таро..ка і не прыкмячаў часу. Джулія, пэўна, зразумеўшы, што зачапіла балючую струну ў ягонай душы, таксама зважліва змоўкла, крыху а..стала, і яны доўга ішлі так — лезлі ..гору па схіле.

Тым часам на бязладна-велічнае навалле гор споўз з падн..бесся трывожны ветраны вечар. Горы пачалі хутка цямнець, вузела і без таго сц..тая хмарамі дал..чынь; знік срабрысты зіхоткі бляск далёкага хры..та, туманнае марыва дарэшты праглынула яго. На фоне прысветле..ага неба гіганцкім спарышом чарнела бліжняя в..рхавіна. У седдавіне быў перавал, туды вяла сце..ка.

1. Затранскрыбіруйце першы абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго назоўніка і аднаго дзеяслова (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 14

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Тут варта паразважаць пра н..простае пытанне нашай гістарычнай пам..ці. Яна ад бацькоў дзецям, на жаль, з г..намі не перадаецца, як і іншыя чалавечыя а..метнасці — мова, сумленне, веды. Кожны чалавек нанава асвойвае абсягі даўніны з яе велічнымі асобамі народных г..рояў і пакутнікаў і жахлівымі постацямі забойцаў народа, здраднікаў, з перамогамі, здабыткамі, стратамі і гаркотай.

Гэтую пам..ць выхо..ваюць апавяда..ні бабулі і маці, помнікі, назвы вуліц, святыя для народа м..сціны, словы настаўніка, калі ён мае што сказаць. На Беларусі такое выхаванне з розных прычын было зведзена амаль на нуль.

1. Затранскрыбіруйце апошні абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго прыслоўя і аднаго прыметніка (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 15

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Некалі на ўзбярэ..жы Свіслачы стаяў драўл..ны Купалаў домік. У ім за..сёды было людна: жыла блі..кая і далёкая радня, надоўга затрымліваліся госці, прыходзілі маладыя паэты, за..зджалі сва..кі даўніх сяброў. Уладзіслава Францаўна радасна і ..чодра ўсіх прымала, улагоджвала, частавала і пільна сачыла, каб заўсёды было ціха і ўтульна, светла і спакойна на той палавіне, дзе працаваў н..спакойны Купала.

Уладзіслава Францаўна была не толькі гаспадыняю ў сваім гасці..ным доме, яна сваё добрае с..рца, як родная маці, а..давала чужым дзецям: загадвала дзіцячымі садамі, складала зборнікі казак, вершаў і песень.

1. Затранскрыбіруйце апошні абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго назоўніка і аднаго займенніка (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 16

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Вечар найбольш прыгнятальна дз..йнічаў на Івана. Ні ўдзень, ні ўначы, ні ўранку не было так самотна, так н..ўтульна-трывожна і сумна, як у часе змярка..ня. Ён адчуў гэта ў гады вайны ды яшчэ ў палоне, на чужой з..млі — у бядзе, голадзе і сц..жы.

У такі час асабліва востра дапякалі адзінота, бе..дапаможнасць, залежнасць ад б..злітаснае варожае сілы. I асабліва нясцерпна хацелася міру, дабра і роднае, блі..кае душы побач.

Як за..жды, яна рабіла націск на “і”, гэта было непрывычна і знячэўку ажно палохала, быццам тут з’яві..ся яшчэ нехта, апрача іх двух.

1. Затранскрыбіруйце першы абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго дзеяслова і аднаго прыметніка (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 17

1. Спішыце верш, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Цу.. тварыўся — я праспаў:

Сне.. дасвеццем перапаў

Рана-рана.

I л..жыць ён на дварах,

На парканах, на дрывах —

Чысты-чысты.

Для гасцей абру.. у нас

Сцелюць гэтакі якра..

Белы-белы.

..чараваў в..скоўцаў снег:

Хоць бы слова, крык ды сме..,

Ціха-ціха.

Мо..чкі й я стаю ў цішы,

I так лё..ка на душы,

Светла-светла...

1. Затранскрыбіруйце другую страфу верша (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго займенніка і аднаго прыметніка (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 18

1. Спішыце верш, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Над спале..ай вёскай, адзетай жалобным гранітам,

Званы абзываюцца р..хам вайны незабытым.

Хай вечны агонь, што запал..ны ў пам..ць Хатыні,

Як рунь і як неба, палае — з..лёны і сіні,

Няхай яго полымя ж..там спякотным і спелым

Схіля..цца ў ногі Хатыні дварам скамянелым,

Парогу халоднаму, пры..бе ма..клівай пры хаце,

Хай гора, заснуўшае ў камні, прачнецца ў набаце.

1. Затранскрыбіруйце апошнія чатыры радкі верша (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго дзеяслова і аднаго прыметніка (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 19

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

Бывае, спатр..біцца ўзімку

Пр..мень, не злоўлены летам,

Бывае, што мала пахаў

У моры травінак і красак.

Бывае, не хопіць кол..раў

У в..сновым кв..цісты разліве,

Бывае, так мала гукаў

Чуецца ў моры лесу.

Бывае, не радуюць п..сні

Мора крылатага птушак —

Тады я іду да ц..бе,

Мой акі..н вялікі,

У які ўсе моры ..падаюць, —

Мая адзіная мова!

1. Затранскрыбіруйце другую страфу верша (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго назоўніка і аднаго займенніка (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

Варыянт № 20

1. Спішыце тэкст, устаўце прапушчаныя літары, падкрэсліце іх.

На пачатку двац..атых гадо.. у першых чытанках, побач з вершамі Купалы і Коласа, на..хнёна і пя..чотна слова Канстанцыі Буйло далучала нас да чаро..нага хараства роднай мовы і роднай з..млі. 3 тых часоў водгул..ем жыве ў душы: Люблю наро.. наш беларускі,

Хаціны ў з..лені садоў,

Залочаныя збо..жам нівы

I несціха..ы шум лясоў.

Прачыталі людзі гэтыя простыя і маляўнічыя словы, і трап..ткая споведзь юнай паэтэсы выпырхнула ў свет чароўнай песн..й.

1. Затранскрыбіруйце першы абзац тэкста (заданне 1).

2. Выканайце фанетычны разбор падкрэсленых слоў (заданне 1).

3. Спішыце словы, пастаўце ў іх націск.

Садавіна, алфавіт, блукаць, цэмент, існуе, вусы, грамадзянін, выпадак, каменны, дакумент, заінець, заечы, прыняты, дыспансер, дыямент, даўніна, крапіва, вязанка, індустрыя, жыхар, квартал, загрудкі, слабы, крыху, апрануты, кулінарыя, інструмент, камбайнер, цяжар, мысленне, карабель, магазін, маляр, статуя, статут, сталяр, бульбяны, латаць, сінанімія, жывіца.

5.Растлумачце лексічнае значэнне слова, выдзеленага курсівам (заданне 1).Складзіце з ім сказ.

6.З задання № 4 выпішыце ўсе словы з наступнай марфемнай будовай: корань – суфікс – канчатак і корань – канчатак.

7.Выканайце словаўтваральны аналіз слоў.

Узор: давучванне → давучваць (суфіксальны спосаб).

Адбракоўка, амаладжэнне, выверка, выстрал, забаронны, заморскі, перапісчык, прыпісаць, разбегчыся, узгорыстасць, устойліва.

8.Выканайце марфалагічны разбор аднаго лічэбніка і аднаго прыметніка (заданне 1).

9.Перакладзіце словазлучэнні, вызначце іх род.

Длинная шинель, красный гонт, ручная собака, неправильная дробь, большая мозоль, острая боль, старый комод, тёмная накипь, длинная тень, горькая полынь, чёрная бровь, правая туфля, глухая лесостепь, полная опись, дорожная пыль, лечебная валерьяна, неразборчивая запись, белый гусь, древняя летопись, большая охапка, широкая степь, густое какао, едкая гарь, сложный вопрос, ближайшая остановка, здоровый интерес, крупная фасоль.

ТЭМЫ САМАСТОЙНАГА ВЫВУЧЭННЯ

Раздзел 1. Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія

Фанетыка як навука.

Прадмет фанетыкі. Транскрыпцыя.

Гукі мовы.

Прынцыпы класіфікацыі гукаў. Зычныя і галосныя гукі.

Санорныя і шумныя, звонкія і глухія. Губныя і язычныя. Змычныя, шчылінныя, змычна-шчылінныя, змычна-праходныя. Цвёрдыя (парныя і няпарныя) і мяккія (парныя і няпарныя) зычныя.

Класіфікацыя галосных гукаў.

Склад. Складападзел.

Асноўныя фанетычныя працэсы: асіміляцыя, дысіміляцыя, падаўжэнне. Пазіцыйныя і старычныя чаргаванні гукаў.

Прадмет і задачы арфаэпіі.

Асноўныя нормы сучаснага беларускага вымаўлення.

Прадмет і задачы графікі. Алфавіт як аснова графікі.

Арфаграфія, яе прадмет і задачы. Арфаграма і апорнае напісанне. Асноўныя прынцыпы беларускай арфаграфіі: фанетычны, марфалагічны, традыцыйнае, дыферэнцыйнае напісанне.

Правілы правапісу галосных, заснаваныя на фанетычным прынцыпе. Марфалагічныя і традыцыйныя напісанні галосных.

Правілы правапісу зычных, заснаваныя на фанематычным прынцыпе. Правапіс зычных паводле фанетычнага прынцыпу.

Прынцыпы і правілы напісання слоў злітна, асобна, праз злучок. Ужыванне вялікай літары. Правілы пераносу.

Раздзел 2. Лексіка. Фразеалогія. Лексікаграфія

Лексікалогія як раздзел мовазнаўства. Прадмет і задачы лексікалогіі. Слова як асноўная адзінка мовы.

Функцыі слова. Лексічнае і граматычнае значэнні слова. Семантычная структура мнагазначнага слова. Прамыя і пераносныя значэнні.

Амонімы. Сінонімы. Антонімы. Паронімы.

Дыферэнцыяцыя слоўнікавага складу: паводле паходжання; устарэлая лексіка, неалагізмы; паводле сферы ўжывання.

Фразеалогія. Прадмет і задачы фразеалогіі.

Лексікаграфія. Прадмет і задачы лексікаграфіі.

Раздзел 3. Марфемная будова слоў. Словаўтварэнне

Марфема: тэрмін і паняцце.

Сістэма марфем у мове.

Афікс: тэрмін і паняцце.

Аснова: тэрмін і паняцце. Вытворныя і невытворныя асновы. Аснова і корань.

Марфемны аналіз слова.

Марфемныя слоўнікі.

Словаўтварэнне як раздзел мовазнаўства.

Афіксальныя спосабы словаўтварэння, іх разнавіднасці. Бязафікснае словаўтварэнне, яго асаблівасці.

Складанне як спосаб словаўтварэння: словаскладанне, асноваскладанне. Абрэвіяцыя, яе асаблівасці. Віды абрэвіятур.

Змешаныя спосабы словаўтварэння.

Словаўтваральны аналіз.

Словаўтваральныя слоўнікі.

Раздзел 4. Марфалогія

Марфалогія як раздзел граматыкі, яе прадмет і задачы.

Сістэма часцін мовы ў беларускай мове.

Назоўнік як часціна мовы.

Лексіка-граматычныя разрады назоўнікаў. Назоўнікі агульныя і ўласныя, канкрэтныя і абстрактныя, адушаўлёныя і неадушаўлёныя, асабовыя, зборныя, рэчыўныя.

Сістэма граматычных катэгорый назоўніка: катэгорыі роду, ліку і склону. Разыходжанні ў граматычным родзе некаторых назоўнікаў у беларускай і рускай мовах.

Катэгорыя ліку назоўнікаў. Адзіночналікавыя і множналікавыя назоўнікі. Несупадзенне ў граматычным ліку некаторых назоўнікаў у беларускай і рускай мовах.

Катэгорыя склону назоўнікаў. Сістэма склонаў назоўнікаў у сучаснай беларускай мове. Скланенне назоўнікаў. Назоўнікі першага, другога і трэцяга скланенняў, рознаскланяльныя і нескланяльныя назоўнікі.

Словаўтварэнне назоўнікаў. Утварэнне складаных назоўнікаў. Абрэвіятуры ў сістэме назоўнікаў, асаблівасці іх утварэння.

Прыметнік як часціна мовы.

Разрады прыметнікаў: якасныя, адносныя і прыналежныя прыметнікі, іх значэнне і граматычныя формы. Поўныя і кароткія формы якасных прыметнікаў, іх ужыванне і сінтаксічная роля. Ступені параўнання якасных прыметнікаў, іх значэнне і ўтварэнне.

Скланенне якасных, адносных і прыналежных прыметнікаў.

Словаўтварэнне прыметнікаў. Спосабы ўтварэння прыметнікаў
сучаснай беларускай мовы.

Лічэбнік як часціна мовы.

Разрады лічэбнікаў паводле значэння і структуры. Колькасныя лічэбнікі, асаблівасці іх сінтаксічнай спалучальнасці з назоўнікамі. Дробавыя лічэбнікі. Простыя, складаныя і састаўныя лічэбнікі, іх структура. Скланенне лічэбнікаў розных разрадаў. Няпэўна-колькасныя словы.

Словаўтварэнне лічэбнікаў. Асноўныя спосабы марфемнага ўтварэння лічэбнікаў. Утварэнне парадкавых лічэбнікаў (простых, складаных, састаўных).

Ужыванне лічэбнікаў у ролі іншых часцін мовы.

Займеннік як часціна мовы.

Разрады займеннікаў паводле лексічнага значэння: асабовыя, зваротны, прыналежныя, указальныя, азначальныя, пытальныя, адносныя, адмоўныя, няпэўныя (неазначальныя).

Займеннікі-назоўнікі. Катэгорыя роду. Займеннікі-прыметнікі. Займеннікі-лічэбнікі. Займеннікі-прыслоўі.

Скланенне займеннікаў розных разрадаў.

Словаўтварэнне займеннікаў. Асноўныя спосабы марфемнага (афіксальнага) утварэння займеннікаў. Пераход іншых часцін мовы ў займеннікі.

Дзеяслоў як часціна мовы.

Граматычныя катэгорыі і граматычныя формы дзеяслова.

Неазначальная форма дзеяслова (інфінітыў).

Асновы дзеяслова: інфінітыва і цяперашняга (будучага простага) часу. Пераходныя і непераходныя дзеясловы.

Катэгорыя трывання дзеяслова.

Зваротныя дзеясловы.

Катэгорыя стану дзеяслова.

Катэгорыя ладу дзеяслова як словазменная.

Катэгорыя часу дзеяслова.

Катэгорыі роду і ліку дзеясловаў.

Катэгорыя асобы дзеяслова.

Безасабовыя дзеясловы, іх значэнне, граматычныя формы і ўжыванне. Спражэнне дзеясловаў. Рознаспрагальныя дзеясловы.

Словаўтварэнне дзеясловаў.

Дзеепрыметнік як дзеяслоўна-іменная форма. Граматычная характарыстыка дзеепрыметнікаў. Дзеепрыметнікі незалежнага і залежнага стану, цяперашняга і прошлага часу, іх значэнні, спосабы ўтварэння, асаблівасці ўжывання ў сучаснай беларускай мове (у параўнанні з рускай). Поўныя і кароткія формы дзеепрыметнікаў залежнага стану і іх ужыванне.

Дзеепрыслоўе як дзеяслоўна-прыслоўная форма. Граматычная характарыстыка дзеепрыслоўя. Суадноснасць дзеепрыслоўяў з дзеясловамі і прыслоўямі. Дзеепрыслоўе і інфінітыў. Граматычныя катэгорыі дзеепрыслоўяў. Утварэнне дзеепрыслоўяў незакончанага і закончанага трывання. Ужыванне дзеепрыслоўяў у сучаснай беларускай літаратурнай мове.

Прыслоўе як часціна мовы.

Лексіка-граматычныя разрады прыслоўяў: азначальныя і акалічнасныя. Азначальныя прыслоўі і іх падразрады: якасныя, колькасныя, спосабу дзеяння, параўнання, сумеснасці. Акалічнасныя прыслоўі і іх падразрады: месца, часу, прычыны, мэты. Ступені параўнання (вышэйшая і найвышэйшая) якасных прыслоўяў, іх утварэнне і ўжыванне.

Спосабы ўтварэння прыслоўяў. Прадуктыўнасць спосабаў словаўтварэння прыслоўяў.

Безасабова-прэдыкатыўныя словы як асобны лексіка-граматычны клас і іх адметнасці. Безасабова-прэдыкатыўныя словы і прыслоўі: агульныя і адметныя адзнакі. Разрады безасабова-прэдыкатыўных слоў паводле значэння. Словаўтварэнне безасабова-прэдыкатыўных слоў. Адрозненне мадальных слоў ад слоў іншых часцін мовы.

Прыназоўнікі як службовыя словы, іх семантычныя, марфалагічныя і сінтаксічныя адзнакі. Функцыі прыназоўнікаў. Класіфікацыя прыназоўнікаў паводле паходжання і структуры. Вытворныя і невытворныя прыназоўнікі.

Простыя, складаныя і састаўныя прыназоўнікі.

Ужыванне прыназоўнікаў з ускоснымі склонамі назоўнікаў.

Злучнікі як службовыя словы, іх семантычныя і граматычныя адзнакі. Класіфікацыя злучнікаў паводле функцыянальнага значэння: злучальныя і падпарадкавальныя злучнікі. Разнавіднасці злучальных злучнікаў, іх ужыванне. Падпарадкавальныя злучнікі, іх асаблівасці і разнавіднасці. Разрады злучнікаў паводле паходжання, саставу, спосабу ўжывання.

Вытворныя злучнікі, спосабы іх утварэння.

Часціцы як непаўназначная часціна мовы.

Разрады часціц паводле іх функцыянальнага значэння: семантычныя, мадальныя і мадальна-валявыя, эмацыянальна-экспрэсіўныя. Словаўтваральныя і формаўтваральныя часціцы.

Разрады часціц паводле паходжання.

Утварэнне састаўных часціц.

Пераход у часціцы слоў іншых часцін мовы. Роля часціц у тэксце.

Месца выклічнікаў у сістэме часцін мовы.

Разрады выклічнікаў паводле значэння: эмацыянальныя, волевыяўленчыя пабуджальныя і моўнага этыкету.

Разрады выклічнікаў паводле пажоджання.

Словаўтварэнне выклічнікаў. Ужыванне выклічнікаў у вуснай і пісьмовай мове.

Гукаперайманні, іх функцыі ў сказе і тэксце.

Раздзел 5. Сінтаксіс і пунктуацыя

Прадмет і задачы сінтаксісу.

Словазлучэнне як сінтаксічная адзінка. Будова, значэнне і функцыі словазлучэнняў.

Простыя і складаныя; свабодныя і несвабодныя.

Класіфікацыя словазлучэнняў: свабодныя і несвабодныя; прэдыкатыўныя і непрэдыкатыўныя; простыя і складаныя. Лексіка-граматычныя тыпы словазлучэнняў: назоўнікавыя, прыметнікавыя, лічэбнікавыя, займеннікавыя, дзеяслоўныя і прыслоўныя.

Разнавіднасці падпарадкавальнай сувязі: дапасаванне (поўнае і няпоўнае); кіраванне (беспрыназоўнікавае і прыназоўнікавае; моцнае і слабае); прымыканне. Асаблівасці і нацыянальная адметнасць дапасавання і кіравання ў беларускай літаратурнай мове.

Паняцце сказа. Прыметы сказа: камунікацыйнасць, прэдыкатыўнасць, граматычная і інтанацыйная аформленасць, сэнсавая закончанасць і самастойнасць.

Класіфікацыя сказаў: паводле будовы – простыя і складаныя; паводле мадальнасці – сцвярджальныя і адмоўныя; паводле мэты выказвання – апавядальныя, пытальныя і пабуджальныя; паводле інтанацыі – няклічныя і клічныя; паводле колькасці саставаў – аднасастаўныя і двухсастаўныя; паводле наяўнасці / адсутнасці – развітыя і неразвітыя; паводле наяўнасці / адсутнасці – поўныя і няпоўныя; паводле наяўнасці / адсутнасці элементаў ускладнення – ускладненыя і няўскладненыя.

Паняцце простага сказа.

Галоўныя і даданыя члены сказа.

Даданыя члены сказа: дапаўненне; азначэнне (дапасаванае / недапасаванае); акалічнасць (месца, часу, прычыны, мэты і пад.).

Аднасастаўныя сказы. Выказнікавыя сказы: пэўна-асабовыя, інфінітыўныя, абагульнена-асабовыя, няпэўна-асабовыя, безасабовыя,

Ускладненне простага сказа. Сказы з аднароднымі членамі. Абагульняльныя словы пры аднародных членах сказа.

Сказы з адасобленымі членамі сказа.

Сказы з параўнальнымі зваротамі.

Сказы з пабочнымі і ўстаўнымі канструкцыямі, іх структура і функцыі.

Сказы са звароткам. Структура, функцыі і значэнне зваротка ў сказе.

Паняцце складанага сказа.

Прынцыпы класіфікацыі складаных сказаў.

Паняцце складаназлучанага сказа. Складаназлучаныя сказы са спалучальнымі, размеркавальнымі, супраціўнымі, далучальнымі злучнікамі.

Паняцце складаназалежнага сказа.

Складаназалежныя сказы з даданымі дзейнікавымі, выказнікавымі, дапаўняльнымі, азначальнымі і акалічнаснымі часткамі.

Асноўныя сродкі сувязі: падпарадкавальныя злучнікі, злучальныя словы, указальныя словы, апорныя словы. Праблема размежавання злучнікаў і злучальных слоў у складаназалежных сказах.

Складаназалежныя сказы ўскладненай будовы: з некалькімі галоўнымі і некалькімі даданымі часткамі. Паслядоўнае падпарадкаванне; сузалежнае падпарадкаванне: аднароднае і неаднароднае; камбінацыя розных тыпаў падпарадкавання.

Паняцце бяззлучнікавага складанага сказа. Бяззлучнікавыя сказы аднароднага і неаднароднага складу, адкрытай і закрытай структуры.

Камбінаваныя складаныя сказы. Разнавіднасці камбінаваных сказаў, іх структура і значэнне.

Паняцце простай мовы і яе тыпаў: простая (прамая), ускосная і няўласна-простая (няўласна-прамая). Дыялог. Цытаты і іх афармленне.

Прынцыпы беларускай пунктуацыі. Знакі прыпынку і іх функцыі. Пунктуацыйныя нормы. Пунктуацыйны разбор.

Раздзел 6. Функцыянальная стылістыка

Паняцце пра стылістыку. Функцыянальныя стылі беларускай мовы. Стылістычная норма.

ПАМЯТКА

КРЫТЭРЫІ АЦЭНКІ ТЭКСТАВАГА ДЫКТАНТА

Бал	Колькасць памылак
1	Больш, як на 2 балы
2	10/0, 9/1, 9/0, 8/2, 8/1, 7/2, 6/4, 6/3, 5/5, 5/4, 4/6, 4/5, 3/7, 3/6, 2/8, 2/7, 1/9, 1/8, 0/10, 0/9
3	8/0, 7/1, 7/0, 6/2, 6/1, 6/0, 5/3, 5/2, 4/4, 4/3, 3/5, 3/4, 2/6, 2/5, 1/7, 1/6, 0/8, 0/7
4	5/0, 5/1, 4/2, 3/3, 2/4, 1/5, 0/6
5	4/0, 4/1, 3/2, 2/3, 1/4, 0/5
6	3/0, 3/1, 2/2, 1/3, 0/4
7	2/1, 2/0, 1/2, 1/1, 0/3, 0/2 або 4 выпраўленні на месцы арфаграм (пунктаграм)
8	1/0, 0/1 або 3 выпраўленні на месцы арфаграм (пунктаграм)
9	1 нягрубая арфаграфічная памылка, або 1 нягрубая пунктуацыйная памылка, або 1–2 выпраўленні на месцы арфаграм (пунктаграм)
10	0/0, дапускаецца 1–2 выпраўленні не на месцы арфаграм (пунктаграм)

1. ФАНЕТЫЧНЫ РАЗБОР СЛОВА

Пясча́ны – п’ашчаны – пя-сча-ны

У слове 3 склады: п’а – закрыты, прыкрыты, шча – адкрыты, прыкрыты, націскны, ны – адкрыты, прыкрыты.

Націск на другім складзе, націск нерухомы.

п – п’ – зычны, шумны, глухі, мяккі, губна-губны, змычны.

я – а – галосны, нелабіялізаваны, сярэдняга рада, ніжняга пад’ёму, ненаціскны.

с – ш – зычны, шумны, глухі, зацвярдзелы, шыпячы, пярэднеязычны, шчылінны.

ч – ч – зычны, шумны, глухі, зацвярдзелы, шыпячы, пярэднеязычны, змычна-шчылінны.

а – а – галосны, нелабіялізаваны, сярэдняга рада, ніжняга пад’ёму, націскны.

н – н – зычны, санорны, цвёрды, пярэднеязычны, зубны, насавы.

ы – ы – галосны, нелабіялізаваны, сярэдняга рада, верхняга пад’ёму, ненаціскны.

____________________

У слове 7 літар, 7 гукаў.

2. МАРФЕМНЫ РАЗБОР

Грудок

1. Назоўнік

2. Нязменнае

3. Нулявы канчатак

4. Аснова – грудок (вытворная)

5. Корань – груд – (свабодны); груда, груд

6. Суфікс -ок-.

Прасёлкавая

1. Прыметнік

2. Зменнае

3. Канчатак – ая

4. Аснова – прасёлкав – (вытворная)

5. Корань – сёл – (звязаны); прасёлак, сяло

6. Суфікс -к-,-ав-, прыстаўка пра-

1. ПАРАДАК МАРФАЛАГІЧНАГА РАЗБОРУ ЧАСЦІН МОВЫ

Нацыянальнае — гэта тое пачуццё, адчуванне канкрэтнай радзімы, якое даецца чалавеку разам з адведзеным яму жыццём. Нацыянальны характар, нацыянальны погляд на рэчы, адчуванне свайго слова перадаюцца быццам бы па спадчыне. Ну, і, вядома ж, абавязковы тут фактар — родная мова, нездарма ў беларусаў яна завецца матчынай, бо маці спявае на гэтай мове першую калыханку, вучыць дзіця першым словам, вучыць яго спазнаваць свет, абжывацца ў свеце, прывучаючы свет да сябе і сябе да свету. Мову нездарма называюць душой народа, нацыі. Птушка па голасе, народ па мове вызначаецца, адрозніваецца. Трэба памятаць, што за любой нацыяй стаіць гісторыя, якая ахоўвае, беражэ яе ад забыцця і безгалосся. (Паводле Рыгора Барадуліна)

Парадак марфалагічнага разбору назоўніка.

1. Слова ў тэксце.

2. Часціна мовы.

3. Пачатковая форма.

4. Лексіка-семантычная група (назва канкрэтнага прадмета, асобы, жывёлы, з’явы прыроды, абстрактна-разумовага паняцця, рэчыва, стану, апрадмечанага дзеяння, апрадмечанай якасці і інш.)

5. Лексіка-граматычны разрад (уласны ці агульны, канкрэтны (у тым ліку адзінкавы) ці абстрактны, зборны, рэчыўны; адушаўлёны ці неадушаўлёны, асабовы ці неасабовы).

6.Марфалагічныя прыметы: пастаянныя, несловазменныя (кваліфікуючыя, сталыя, нязменныя): род, скланенне (I, II, III); лік, склон.

7. Сінтаксічная роля ў сказе.

Нацыяй – назоўнік, пачатковая форма нацыя – назва гістарычна ўстойлівай супольнасці людзей, канкрэтны, неадушаўлёны, неасабовы; жаночага роду, II скланення; адзіночнага ліку, творнага склону, у сказе выконвае сінтаксічную функцыю ўскоснага дапаўнення (стаіць (за чым?) за нацыяй).

Парадак марфалагічнага разбору прыметніка.

1. Слова ў тэксце.

2. Часціна мовы. Катэгарыяльнае і канкрэтнае значэнне прыметніка.

3. Пачатковая форма прыметніка (Н.скл, адз. л, м.р.)

4.Лексіка-граматычны разрад прыметніка: якасны, адносны, прыналежны.

5. Форма прыметніка (поўная, кароткая).

6. Ступень параўнання прыметніка (калі ёсць): простая ці складаная формы вышэйшай ці найвышэйшай ступені параўнання.

7. Форма ацэнкі і меры якасці прыметніка (калі ёсць).

8. Марфалагічныя прыметы: род, лік, склон.

9. Сінтаксічная роля ў сказе.

Нацыянальны (характар) – прыметнік, абазначае прымету прадмета, прымету прадмета паводле адносін; пачатковая форма – нацыянальны, адносны, ужыты ў поўнай форме; не мае ступеней параўнання, не мае формаў ацэнкі і меры якасці, у сказе ўжыты ў м.р, адз. ліку, назоўным склоне; дапасуецца да назоўніка характар у родзе, ліку і склоне; у сказе выконвае функцыю дапасаванага азначэння.

Парадак марфалагічнага разбору лічэбніка.

1. Слова ў тэксце

2.Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне лічэбніка.

3. Пачатковая форма лічэбніка – Н.скл., м.р. (калі змяняецца па родах), адз.л. (калі змяняецца па ліках).

4. Лексіка-граматычны разрад і падразрад лічэбніка (колькасны: пэўнаколькасны (уласнаколькасны, зборны, дробавы), няпэўнаколькасны; парадкавы)

5. Разрад паводле структуры (просты, складаны, састаўны).

6. Разрад паводле паходжання і ўтварэння: вытворны ці невытворны.

7. Марфалагічныя прыметы: для колькасных – склон, род (калі ёсць), лік (калі ёсць), для парадкавых – род, лік, склон; назоўнік, да якога лічэбнік дапасуецца

8. Сінтаксічная сувязь лічэбніка з назоўнікам.

9. Сінтаксічная роля ў сказе.

Першым (словам) – лічэбнік, абазначае парадак пры лічэнні, пачатковая форма першы; парадкавы; просты; у сказе ўжыты ў форме множнага ліку, давальнага склону; дапасуецца да назоўніка словам у ліку і склоне, у сказе выконвае функцыю дапасаванага азначэння.

Парадак марфалагічнага разбору займенніка.

1. Слова ў тэксце.

2. Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне займенніка.

3. Пачатковая форма – назоўны склон мужчынскага роду (калі змяняецца па родах), адзіночнага ліку (калі змяняецца па ліках).

4. Разрад займенніка паводле суадносін з іншымі часцінамі мовы): – займеннік-назоўнік (абагульнена-прадметны), – займеннік-прыметнік (абагульнена-якасны), – займеннік-лічэбнік (абагульнена-колькасны),

5. Лексіка-граматычны разрад: асабовы, зваротны, прыналежны, указальны, азначальны, пытальны, адносны, адмоўны, няпэўны.

6. Марфалагічныя прыметы: род (калі ёсць), лік (калі ёсць, склон.

7. Сінтаксічная сувязь займенніка з назоўнікам (калі займеннік-прыметнік ці займеннік-лічэбнік).

8. Сінтаксічная роля ў сказе.

Якая – займеннік, указвае на прадмет, пачатковая форма – які, займеннік-прыметнік (абагульнена-якасны), жаночы род, адзіночны лік, назоўны склон, дапасуецца да назоўніка гісторыя ў родзе і ліку; у сказе з’яўляецца дзейнікам.

Парадак марфалагічнага разбору дзеяслова

1. Слова ў тэксце.

2. Часціна мовы; катэгарыяльнае значэнне.

2. Пачатковая форма (інфінітыў).

3. Асновы дзеяслова: цяперашняга (або будучага простага) часу, інфінітыва, прошлага часу (калі асновы інфінітыва і прошлага часу не супадаюць).

4. Лескіка-граматычныя разрады дзеяслова: – зваротны ці незваротны; – пераходны ці непераходны; – асабовы ці безасабовы;

5. Пастаянныя марфалагічныя прыметы – закончанага ці незакончанага трывання, – залежнага ці незалежнага стану,

5. Тып спражэння дзеяслова (I, II).

6. Непастаянныя марфалагічныя прыметы: а) лад, б) час (калі ёсць), г) асоба (калі ёсць), д) род (калі ёсць).

6. Сінтаксічная роля ў сказе.

Вызначаецца – дзеяслоў, працэсуальнасць, пачатковая форма вызначацца, аснова цяперашняга часу вызначай-…-цца, аснова інфінітыва вызнача-…-ца, зваротны, непераходны, асабовы, незакончанага трывання, I спражэння, у форме абвеснага ладу, цяперашняга часу, адзіночнага ліку, 3 асобы, у сказе выконвае сінтаксічную ролю выказніка.

Парадак марфалагічнага разбору прыслоўя.

1. Слова ў тэксце.

2. Часціна мовы, катэгарыяльнае значэнне.

3. Пачатковая форма прыслоўя (калі ёсць ступені параўнання).

4. Разрад і падразрад прыслоўя паводле значэння: азначальнае (якаснае, колькаснае), акалічнаснае (месца, часу, прычыны, мэты) ці якасна- акалічнаснае (спосабу дзеяння, параўнання, сукупнасці ці сумеснасці).

5. Разрад паводле паходжання невытворнае ці вытворнае.

6. Спосаб утварэння.

7. Ступень параўнання (калі ёсць): простая або складаная формы вышэйшай ці найвышэйшай ступені параўнання).

6. Форма ацэнкі і меры якасці (калі ёсць).

7. Сінтаксічная роля ў сказе.

Нездарма – нездарма, прыслоўе, абазначае непрацэсуальную прымету дзеяння, акалічнаснае, прыслоўе мэты; вытворнае, ад прыслоўя дарма пры дапамозе прыстаўкі; ступені параўнання не мае, формы ацэнкі і меры якасці няма, у сказе з’яўляецца акалічнасцю спосабу дзеяння.

4.ФАНЕТЫЧНАЯ ТРАНСКРЫПЦЫЯ

Фанетычная транскрыпцыя (ад лац. transcriptio — перапісванне). Аснова фанетычнай транскрыпцыі зводзіцца да такога правіла: пішы тое, што чуеш: дуб [ д у п ], бярозка [ б ' а р о с к а ]. Кожны гук у гэтай спецыяльнай сістэме пісьма абазначаецца адным i тым жа графічным знакам i, наадварот, кожны графічны знак абазначае які-небудзь адзін гук. У фанетычнай транскрыпцыі карыстаюцца звычайнымі літарамі беларускага алфавіта, аднак у сувязі з тым, што гукаў у беларускай мове больш, чым літар у алфавіце, ужываюцца некаторыя дадатковыя літары, а таксама спецыяльныя знакі, пералік якіх падаецца ніжэй:

— мяккасць зычнага абазначаецца знакам гравіса, які ставіцца справа каля верхняй часткі літары: [ц' в' i с ' ц ' і ], [ с ' н ' э х ], [ з ' в ' э р ];

— падоўжанае вымаўленне гукаў абазначаецца гарызантальнай рыскай над літарай: [у з в ы шш а ], [ к а м ' э нн ы ] , [ к а м ' э нн ' э ];

— галосныя гyкi абазначаюцца літарамі о, э, а, у, ы, i; літары е, ё, ю, я ў фанетычнай транскрыпцыі не выкарыстоўваюцца;

— фанетычныя адзінкі, якія транскрыбіруюцца, бяруцца ў квадратныя дужкі;

• у словах абазначаецца асноўны націск знакам ( ) i пабочны знакам ( );

• службовыя словы прымыкаюць да суседніх самастойных слоў, утвараючы адно фанетычнае слова;

• знакам ( ) абазначаюцца праклітыкі i энклітыкі: [y л' э с' э], [б' э с п а - т р э б ы], [с к а з а ў б ы];

• знакі прыпынку ў фанетычнай транскрыпцыі не ставяцца;

• кароткая паўза ў фразе абазначаецца адной нахіленай рыскай (/), а працяглая паўза — дзвюма (//);

• пытальнік i клічнік захоўваюцца;

• вялікія літары, а таксама ь i апостраф у фанетычнай транскрыпцыі не ўжываюцца.

Узор фанетычнай транскрыпцыі

На змярканні з-за лесу напаўзалі шызыя змрочныя хмары. Cвaiм шчыльным цяжарам яны зусім загрувасцілі неба, затулілі блішчастую шчыліну над касагорам; стала пагрозліва, трывожна і сцюдзёна. Вецер з шалёнай восеньскай лютасцю абтрасаў бярозы над шляхам, цepaбiў, вымятaў лісцвяны маладняк прысадаў, гнаў цераз чыгунку ў шэрую далеч шапатлівае пакручастае лісце. Каламутная вада ў лужыне ад напору ветру аж плёскалася з даpoгi i пырскала на ўзмежак сцюдзёнымі бруднымі кроплямі.

[на з'м'аркан' і за л'эсу напаўзал'і шызыйa змрочныйa хмары // свaйім шчыл'ным ц' ажарам йaны зус'ім загрувас'ц' іл'і н'эба // затул'іл'і бл'ішчастуйy шчыл'іну нат касагорам / стала пагроз'л'іва / трывожна й с'ц'удз'она // в'эц'эр шал'онай воc'эн'скай л'утас'ц'y аптрасаў б'арозы нат шл'ахам / ц'эpaб'іў / вым' атaў л'іс'ц'в'aны маладн'ак прысадаў / гнаў ц'эрас чыгунку ў шэруйy дал'эч шапатл'івaйэ пакручастайэ л'іс'ц'э // каламутнайa вада ў лужын' э ад напору в'этру аш пл'оскаласa з даpoй'i й пырскала на ўз'м'эжак с'ц'y'дз 'оным'і брудным' і кропл'ам'і // ]

1. ЛЕКСІЧНЫ РАЗБОР СЛОВА

Што ні кажы, а жыццё, ужо само па сабе, ёсць радасць, вялікае шчасце, бясцэнны дар. (К-с)

1. Радасць — пачуццё вялікай асалоды, задаволенасці. Слова мнагазначнае. Іншыя значэнні: ‘падзеі, абставіны, якія прыносяць асалоду, шчасце’, ‘ласкавы, пяшчотны зварот’.

2. Значэнне прамое, свабоднае.

3. Сінонім: весялосць; антонім: смутак.

4. Спрадвечна беларускае.

5. Агульнаўжывальнае.

6. Належыць да актыўнай лексікі.

7. Стылістычна нейтральнае.

Чалавек працы — творца ўсіх багаццяу свету.

1. Творца — той, хто стварае матэрыяльныя і духоўныя каштоўпасці. Слова адназначнае.

2. Значэнне прамое, свабоднае.

3. Сінонімы: тварэц, стваральнік; антонім: разбуральнік.

4. Запазычанае з польскай мовы. Прымета запазычанасці — суфікс -ц- (а).

5. Агульнаўжывальнае.

6. Належыць да актыўнай лексікі.

7. Гутарковае.

ЛІТАРАТУРА

Асноўная

Беларуская мова. Сінтаксіс. Пунктуацыя / пад рэд. Я.М. Адамовіча. – Мн.: Вышэйшая школа, 1989. – 303 с.

Беларуская мова. Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Лексікалогія. Лексікаграфія. Фразеалогія. Марфемная будова слова Словаўтварэнне. Марфалогія. Сінтаксіс. Пунктуацыя. / пад агульнай рэдакцыяй Л.М. Грыгор’евай. – Мн.: Вышэйшая школа, 1994.

Беларуская мова: Энцыклапедыя: Бел. Энцыкл. / пад рэд. А.Я.Міхневіча; рэдкал. Б.І.Сачанка (гал.рэд.) [і інш.]. – Мн.:БелЭн, 1994. – 665 с.

Бурак, Л.І. Сучасная беларуская мова: Сінтаксіс. Пунктуацыя. / Л.І. Бурак. – Мн.: Універсітэцкае, 1987. – 320 с.

Выгонная, Л.Ц. Інтанацыя. Націск. Арфаэпія / Л.Ц.Выгонная. – Мн.: Навука і тэхніка, 1991.

Камароўскі, Я.М. Сучасная беларуская арфаграфія /Я.М.Камароўскі. – Мн: Народная асвета, 1985.

Кечык, С.Я. Моўны разбор у ВНУ і ў школе / С.Я.Кечык, В.І.Рагаўцоў. – Мн.: Вышэйшая школа, 1988. – 127 с.

Лексікалогія сучаснай беларускай мовы / пад рэд. А.Я.Баханькова. – Мн.: Навука і тэхніка, 1994.

Лепешаў, І.Я. Фразеалогія сучаснай беларускай мовы / І.Я. Лепешаў. – Мн.: Вышэйшая школа, 1998. – 271 с.

Малажай, Г.М. Сучасная беларуская мова: Слова. Перыфраза. Фразеалагізм / Г.М. Малажай. – Мн: Вышэйшая школа, 1992.

Плотнікаў, Б.А. Беларуская мова. Лінгвістычны кампендыум / Б.А.Плотнікаў, Л.А.Антанюк. – Мн.: Інтэрпрэссэрвіс, Мн.: Кніжны Дом, 2003.

Плотнікаў, Б.А. Лексіка і фразеалогія беларускай мовы: Вучэб. дапам. / Б.А. Плотнікаў. – Мн.: Акадэмія кіравання пры Прэзідэнце Рэсп. Беларусь, 2004.

Правілы беларускай арфаграфіі і пунктуацыі. – Мн.: Нац. цэнтр прававой інфарм. Рэсп. Беларусь, 2008. – 144 с.

Русак, В.П. Марфаналогія сучаснай беларускай мовы / В.П.Русак. – Мн.: Беларуская навука, 2003.

Сучасная беларуская літаратурная мова. Лексікалогія. Фанетыка. Арфаграфія: вучэб. дапам. для філал. фак. пед. ін-таў / М.Ц.Кавалёва [і інш.]. 3-е выд., дапрац. І дап. – Мн.: Вышэйшая школа, 1993. – 190 с.

Сучасная беларуская мова. Фанетыка. Арфаэпія. Графіка. Арфаграфія. Лексікалогія. Лексікаграфія. Фразеалогія. Марфеміка. Словаўтварэнне. Марфалогія. Сінтаксіс. Пунктуацыя / пад агульнай рэд. Л.М. Грыгор’евай. – Мн.: Вышэйшая школа, 2007. – 559 с.

Сямешка, Л.І. Курс беларускай мовы / Л.І.Сямешка, І.Р.Шкраба, З.І.Бадзевіч. – Мн.: Універсітэцкае, 1996.

Дадатковая

Беларуская мова: Цяжкія пытанні фанетыкі, арфаграфіі, граматыкі / Пад рэд. А.І. Падлужнага. – Мн.: Народная асвета, 1997.

Даніловіч, М.А. Граматычная характарыстыка фразеалагізмаў / М.А. Даніловіч. – Мн.: Навука і тэхніка, 1991.

Кандраценя, І.У. Нулявая суфіксацыя ў сістэме беларускага словаўтварэння / І.У. Кандраценя. – Мінск: Беларус. Навука, 2009. – 207 с.

Лепешаў, І.Я. Сучасная беларуская літаратурная мова: спрэчныя пытанні / І.Я.Лепешаў. – Гродна: ГрДУ, 2002.

Ляшчынская, В.А. Фразеалагічныя адзінкі ў мове твораў Янкі Купалы. – Мн.:РІВШ, 2008.

Рагаўцоў, В.І. Сінтаксіс беларускай і рускай моў. Дыскусійныя пытанні. / В.І. Рагаўцоў. – Мн.: Універсітэцкае, 2001. – 199 с.

Садоўская, А.С. Фразеалагізмы-спалучэнні ў сучаснай беларускай мове: Манаграфія / А.С. Садоўская. – Гродна: ГрДУ, 2003.

Скланенне некаторых прозвішчаў // Роднае слова, 2001. № 3. – С. 65.

Хлусевіч, І.М. Варыянтнасць фразеалагізмаў у сучаснай беларускай літаратурнай мове / І.М. Хлусевіч. – Гродна: ГрДУ, 2002.

Шкраба, І.Р. Варыянтнасць у сучаснай беларускай мове / І.Р. Шкраба. – Мн.: ТАА “Асар”, 2004. – 240 с.

Навукова-метадычныя матэрыялы

Адамовіч, Я.М. Зборнік практыкаванняў па беларускай мове / Я.М. Адамовіч, М.І. Касцян – Мн., 1985. – 270 с.

Арашонкава, Г.У. Кіраванне ў беларускай і рускай мовах: Слоўнік-даведнік / Г.У. Арашонкава, В.П. Лемцюгова. – Мінск: Вышэйшая школа, 1991. – 303 с.3

Арашонкава, Г.У. Слоўнік цяжкасцей беларускай мовы / Г.У.Арашонкава, В.П. Лемцюгова; пад агульн. рэд. М.В.Бірылы, А.І.Падлужнага. – Мн.: Вышэйшая школа, 1986. – 210 с.

Багамольнікава, Н.А. Заданні да кантрольных работ па сучаснай беларускай мове: Марфеміка. Словаўтварэнне. Марфалогія / Н.А. Багамольнікава. – Гомель: ГДУ імя Ф.Скарыны, 2001.

Багамольнікава, Н.А. Марфеміка. Практыкум па сучаснай беларускай мове / Н.А. Багамольнікава. – Гомель: ГДУ імя Ф.Скарыны, 2000.

Бардовіч, А.М. Марфемны слоўнік беларускай мовы / А.М. Бардовіч, Л.М. Шакун. – Мн.: Вышэйшая школа, 1989. – 718 с.

Бардовіч, А.М. Словаўтваральны слоўнік беларускай мовы / А.М.Бардовіч, М.М. Круталевіч, А.А. Лукашанец. – Мн.: Беларуская навука, 2000. – 413 с.

Беларускі арфаграфiчны слоўнiк / Нац. акад. навук Беларусі, Ін-т мовы і літ. імя Я. Коласа і Я. Купалы; уклад. Л.П. Кунцэвіч, І.У. Кандраценя; пад рэд. А.А. Лукашанца. — Мн.: Беларуская навука, 2009. — 695 с.

Бірыла, М.В. Слоўнік націску ў беларускай мове: каля 5500 слоў / М.В.Бірыла. – Мн.: Народная асвета, 1992. – 143 с.

Бобрык, У.А. Сучасная беларуская мова. Заданні для выканання лабараторных работ па раздзелу “Сінтаксіс” / У.А. Бобрык, Н.П. Цімашэнка. – Гомель, 2009. – 54 с.

Булыка, А.М. Слоўнік іншамоўных слоў: У 2 т. / А.М. Булыка. – Мн.:БелЭН, 1999.

Бурак, Л.І. Сучасная беларуская мова. Арфаграфія і пунктуацыя. Практыкум / Л.І. Бурак, І.Л. Бурак. – Мн.: 1993.

Грабчыкаў, С.М. Слоўнік паронімаў беларускай мовы / С.М. Грабчыкаў. – Мн.: Народная асвета, 1994. – 478 с.

Граматычны слоўнік дзеяслова / НАН Беларусі, Ін-т мовазнаўства імя Я. Коласа; навук. рэд. А.І. Падлужны, В.П. Русак. – Мн.: Беларуская навука, 2007. – 1252 с.

Граматычны слоўнік назоўніка / НАН Беларусі, Ін-т мовы і літаратуры імя Я.Коласа і Я.Купалы; навук. рэд. А.Я.Міхневіч, В.П.Русак. – Мн.: Беларуская навука, 2008. – 1379 с.

Граматычны слоўнік прыметніка, лічэбніка, займенніка, прыслоўя / НАН Беларусі, Ін-т мовы і літаратуры імя Я.Коласа і Я.Купалы; навук. рэд. В.П. Русак. – Мн.: Беларуская навука, 2009. – 1176 с.

Даніловіч, М.А. Слоўнік дыялектнай фразеалогіі Гродзеншчыны / М.А.Даніловіч. – Гродна:ГрДУ, 2000.

Куліковіч, У.І. Беларускі правапіс: Правілы, заданні, кантрольныя работы: вучэб. дапам. / У.І.Куліковіч. – Мн.: ООО ”Завігар”, 1998. – 276 с.

Куліковіч, У.І. Новае ў беларускай арфаграфіі: Правілы. Заданні. Тэсты. Слоўнік: вучэб. дапам. / У.І.Куліковіч. – Мн.: Новое знание, 2009. –104 с.

Лазоўскі, У.М. Слоўнік антонімаў беларускай мовы / У.М. Лазоўскі. – Мн.: Універсітэцкае, 1994. – 293 с.

Лепешаў, І.Я. Фразеалагічны слоўнік беларускай мовы: у 2 т. / І.Я.Лепешаў. – Мн.: БелЭн, 1993.

Лепешаў, І.Я. Этымалагічны слоўнік фразеалагізмаў / І.Я. Лепешаў. – Мн.: БелЭн, 2004. – 448 с.

Малажай, Г.М. Лабараторныя працы па сучаснай беларускай мове / Г.М. Малажай, Т.М. Кананенка. – Мн.: Вышэйшая школа, 1999. – 191с.

Марозава, Я.Н. Словаўтварэнне / Я.Н.Марозава. – Віцебск: Віцебскі педінстытут, 1995.

Прыгодзіч, М.Р. Асобна, разам, праз дэфіс. Слоўнік-даведнік / М.Р.Прыгодзіч. – Мн.: Народная асвета, 1994. – 256 с.

Старычонак, В.Д. Беларуская мова: Узоры моўнага аналізу. Трэніровачныя заданні. Тэсты / В.Д. Старычонак. – Мн.: Вышэйшая школа, 2002.

Сучасная беларуская літаратурная мова: практычныя заняткі / Н.В.Гаўрош, М.Ц. Кавалёва, Л.А. Кацапаў і інш; пад агульн. Рэд. Ф.М.Янкоўскага. – Мн.: Вышэйшая школа, 1987.

Сцяцко, П.У. Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў / П.У.Сцяцко, М.Ф.Гуліцкі, Л.А.Антанюк. – Мн.: Вышэйшая школа, 1990.

Тлумачальны слоўнік беларускай літаратурнай мовы: Больш за 65000 слоў / пад рэд. М.Р. Судніка, М.Н. Крыўко. – Мн.: БелЭн, 2002. – 784 с.

Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: У 5 т. – Мн.: БелСЭ, 1978-1984.

Шкраба, І.Р. Слоўнік беларускай безэквівалентнай лексікі / І.Р.Шкраба. – Мн.: Беларус. Энцыклапедыя імя П.Броўкі, 2008. – 320 с.

Шуба, П.П. Тлумачальны слоўнік беларускіх прыназоўнікаў / П.П.Шуба. – Мн.: Народная асвета, 1993.