ӘОЖ 373.1.02.
МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ «ТҮСІНІП, САНАЛЫ ОҚУ» ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУ ӘДІСТЕРІ
Жумабекова А.Д., Аманжолова З.Ж.
«№15 жалпы орта білім беретін мектебі» КММ, Сәтбаев қаласы, Қазақстан
anar_6820@mail.ru, zukanai@mail.ru
В статье рассказывается о методах развития у школьников навыков «осознанного чтения». Подчеркивается, что главной целью организации обучения по каждому предмету должно стать повышение мотивации и пробуждение интереса учащихся к чтению. Основной целью обучения, получения информации является чтение. Успешное овладение навыком чтения является одним из показателей общего уровня развития познавательной деятельности. Интерес к чтению возникает, когда читатель свободно овладевает сознательным чтением и развиваются познавательные мотивы чтения.
The article describes methods for developing students 'skills of " conscious reading". It is emphasized that the main goal of organizing training in each subject should be to increase motivation and arouse students ' interest in reading. The main purpose of learning and getting information is reading. Successful acquisition of reading skills is one of the indicators of the overall level of development of cognitive activity. Interest in reading occurs when the reader freely masters conscious reading and develops cognitive reading motives.
Саналы оқу, дағды, қызығушылық, оқушы, ынта.
Осознанное чтение, навыки, интерес, ученик, энтузиазм.
Conscious learning, skill, interest, student, enthusiasm.
Оқытудың, ақпарат алудың негізі – оқу. Оқу дағдысын сәтті игеру танымдық іс-әрекеттің дамуының жалпы деңгейінің көрсеткіштерінің бірі болып табылады. Оқу – күрделі психофизиологиялық процесс. Оның актісіне визуалды, сөйлеу, есту анализаторлары қатысады. Қазіргі заманғы техника оқу дағдысын баспа мәтінін дыбыстаудың автоматтандырылған шеберлігі ретінде түсінеді, ол қабылданатын жұмыс идеясын түсінуді және оқуға деген өзіндік көзқарасты дамытуды білдіреді [1,8]. Тәжірибеге сүйенер болсақ, егер оқушы сауатты оқуды уақытылы үйренсе, онда ол сынып ұжымында көрнекті орын алады, өз күшіне сенеді, ал керісінше, егер бала оқуды меңгермеген болса, ол қандай да бір кемшілікті сезінеді, өз күшіне, оқу қабілетіне сенімін жоғалтады. Моральдық тұрғыдан алғанда, ол өзінің қабілетсіздігін сезінеді және оны мектепте жүзеге асыра алмайды. Психологтардың пікірінше, үлгерімге 200-ден астам фактор әсер етеді, бірақ олардың барлығын ескеру мүмкін емес, үлгерімге қатты әсер ететін 40-тан астам фактор таңдалды. Оқу жылдамдығы оқу үлгеріміне әсер ететін маңызды фактор болып табылды. Сондықтан сыныптан сыныпқа дейін оқу дағдыларын дамыту және жетілдіру үшін жүйелі, мақсатты жұмыс жасау қажет.
Оқушыларды дұрыс, еркін, саналы, мәнерлеп оқуға үйрету – білім берудің, соның ішінде тіл және әдебиет мұғалімдерінің міндеттерінің бірі. Бұл міндет өте өзекті, өйткені оқу адамның тәрбиесі мен дамуында үлкен рөл атқарады. Оқу дағдылары сөйлеу және ақыл-ой іс-әрекетінің маңызды түрі ретінде ғана емес, сонымен қатар оқушылар барлық оқу пәндерін, сыныптан тыс және мектептен тыс өмірдің барлық жағдайларын зерттеуде қолданатын оқу сипаты бар дағдылар мен дағдылардың күрделі кешені ретінде қалыптасады. Оқушыларды тез, ұтымды, тиімді және саналы түрде оқуға қалай үйрету керек деген сұрақ бәрін қызықтырады деп ойлаймыз. Әрбір мұғалім осы мәселе бойынша ойланады және әркім оқу дағдыларын жетілдіру мәселесін өз бетінше шешуге тырысады. Оқу сабақтары әр оқушының санасында елеулі із қалдыруға, оқушының кітапқа деген қызығушылығын, оқуға деген сүйіспеншілігін дамытуға, оларды одан әрі оқу үшін пайдалы дағдыларға баулуға тырысады. Ғылыми тұрғыдан алғанда, оқу процесінің маңыздылығы кем емес. Оқу дағдысының төрт қасиеті ерекшеленеді: дұрыс оқу, жүгіртіп оқу, саналы оқу, мәнерлеп оқу [2,35]. Оқуды оқытудың негізгі міндеті – балаларда осы дағдыларды дамыту. Біз әдебиеттерді егжей-тегжейлі зерттедік және қысқа мерзімде дұрыс және саналы оқу дағдысын қалыптастыруға мүмкіндік беретін ең тиімді әдістерді таңдадық. Сыныптың жас ерекшелігі және дайындығына байланысты әртүрлі әдістерді, жаттығуларды шығармашылықпен қолдану, оларды өзгерту және біріктіру маңызды.
Оқуға деген қызығушылық оқырман саналы оқуды еркін меңгерген және оқудың танымдық мотивтері дамыған кезде пайда болады. Жалпы түрдегі саналы оқуды түсіну ретінде анықтауға болады. Оқылғанды түсіну қабілеті балаларда біртіндеп, бүкіл оқу-танымдық жұмыс барысында, білім, өмірлік тәжірибе жинақтаумен және логикалық ойлауды дамытумен қатар дамиды. Оқу сабақтарында логикалық ойлауды дамыту бойынша жұмыс негізінен балаларды олар үшін жаңа ұғымдармен таныстырудан және олардың арасында әртүрлі байланыстар орнатудан тұрады. Балалардың оқу кезінде алған білімдерін өмірлік тәжірибемен байланыстыру саналы оқуды қалыптастыруға ықпал ететін тәсілдердің бірі болып табылады. Саналы оқытуды дамыту үшін келесі әдістерді қолдануға кеңес береміз: оқылған әңгімені талдау; оқылған мәтіннің жоспарымен жұмыс; сөздік жұмыстың әртүрлі түрлері; шығармашылық қайталау; өзгертілген мәтіндермен және аяқталмаған әңгімелермен жұмыс [2,56]. Оқылғаннан кейін оқушылармен әңгімелер көркем шығарманың ақыл-ой мен сезімге әсерін күшейту, кітаптың мазмұнын еске түсіруге және қайта сезінуге мүмкіндік беру үшін өткізіледі. Осылайша, әңгімелесудің арқасында жұмыс жақсы есте қалады. Сонымен қатар, әңгімелеу оқушының сөздік қорын, сөйлеу мәдениетін байытуға ықпал етеді, өйткені олар жауаптары мен мәлімдемелерінде автор мен акейіпкерлердің сөздерін қайталайды. Кез-келген кітаппен сәтті жұмыс жасау және оны оқып, бөлімдерге бөлу, тақырып беру маңызды. Тақырып дегеніміз – ең бастысын көру және бөлектеу, мәтіннің осы бөлігіндегі барлық нәрсені қорытындылау және жалпылау. Мәтінмен, кітаппен жұмыс жасау кезінде негізгі нәрсені жекелеп, бөліп көрсету қабілеті алынған ақпаратты тез және дәл қабылдауға, көбейтуге және пайдалануға мүмкіндік береді.
Әдебиеттік оқу сабақтарындағы сөздік жұмыс шығарманың идеялық – бейнелі мазмұнын ашу және оның мәні болып табылатын оқушылардың сөйлеу мәдениетін арттыру міндеттерін көздейді. Сөздік жұмыста, кез-келген басқа оқу жұмыстарындағыдай, сана мен белсенділік принципі жүзеге асырылуы керек. Тек мағыналы, дұрыс түсінілген сөз шығарманы түсінуге және оқушылардың белсенді болуына көмектеседі. Әдебиеттік оқу сабақтарындағы шығармашылық қызмет түрлерінің бірі – шығармашылық қайталау. Шығармашылық қайталау – бұл мәтінді қайта ойлау мақсатында өзгерту.
Оқу дағдысын дамытуға оқушылардың жазбаша жұмыстары ықпал етеді. Көшіру жаттығуларын орындау кезінде оқушылар алдымен мәтінді бірнеше рет оқып, содан кейін мүмкіндігінше аз қарауға тырысуы керек. Егер мәтінде көптеген қиын сөздер, терминдер болса, онда бірнеше рет оқып, содан кейін мәтінге қарап, сөзбе-сөз айту ұсынылады, содан кейін оқылған нәрсені есте сақтап жазып, кітапты қажет болған жағдайда ғана ашады. Бірақ біз мәтінді қарауға шек қойдық. Осының арқасында визуалды қабылдау көлемінің қалай өсетінін бақылауға болады.
Түсініп оқу дегеніміз – бұрмалаусыз оқу, яғни оқылғанның мағынасына әсер ететін қатесіз оқу. Оқудың дұрыстығын қалыптастыру үшін мұғалім оқудың арнайы режимін анықтауы керек: 1) күнделікті жаттығулар (арнайы мәтіндер, тілдің жаттығулар, өлеңдер мен прозаларды жаттау); 2) оқу қателерінің алдын алу: оқуға дайындық, кіріспе әңгіме, құрамы бойынша қиын сөзді талдау, қиын сөздерді дауыстап хормен оқу (буындап, тұтас). Сондай-ақ, саналы оқуға мына факторлар әсер етеді: көз бен мәтін арасындағы ара қашықтық, ішінен алдын-ала оқу, мұғалімнің үлгілі оқуы [1,60]. Мұғалімнің сөз арасындағы кідірістерге аса мән беріп, мәнерлеп оқып беруі аса маңызды. Себебі, оқушы ішінен оқып отырып, қайталайды.
Психологтар саналы оқу дағдысы жылдамдық пен интонациядан тұрады, бұл оқылымды түсінуге әкелетін семантикалық бөліктерді оқу және қабылдау техникасын білдіреді [3,47]. Семантикалық бөліктерді қабылдау келесі ретпен жүреді: алдымен оқушы бір әріпті қабылдайды және таниды, содан кейін оны қабылдау өрісі буынға дейін артады. Бірте-бірте көздің қозғалыс амплитудасы бір сөзге дейін артады, яғни қабылданған көлем артады. Саналы оқу дағдысы бүкіл сөйлемге жүгіруді немесе көздің қимылын білдіреді.
Саналы оқуды қалыптастырудың кейбір әдістерін қарастырайық. Бұл дидактикалық ойындар. Дидактикалық ойындар тек оқу дағдысын ғана емес, сонымен қатар ерікті зейінді, ойлауды, объектіні тұтас қабылдауды дамытады. «Сөздерді жинаңыз» ойыны. Тапсырманы орындау кезінде ақпаратты қабылдаудың барлық арналары (визуалды, есту, тактильді) жұмыс жасап және оқу материалын қаншалықты терең меңгергендігін саралауға мүмкіндік береді. «Сөздердің жартысын оқу», «Сурет пен мәтін» тағы басқа ойындарды қолдану арқылы оқушылардың оқуға деген ынтасын арттыруға болады. Себебі, ойын оқушының қызығушылығын арттырады, ал ойында жеңіске жету үшін әрине мәтінді оқып, толық түсіну керек болады. Көркем шығармаларды талдау, жеке эпизодтарды иллюстрациялау, ауызша сурет салу, сабақтардағы драматизацияның түрлері, кинофильмдер жасау – мұның бәрі оқушылардың саналы оқуын қалыптастырады, олардың оқу іс-әрекетіне танымдық қызығушылығын дамытады. Барлық сыныптарда саналы оқу дағдысының дамуын қамтамасыз ететін негізгі әдіс – бұл әр уақытта жаңа тапсырманы қайта оқып, мәтінге бірнеше рет жүгіну.
Зерттелетін әдеби шығармаға арналған фильм түсіруге толығырақ тоқталайық. Немесе балаларға сурет жоспарын орындауға және оған мәтіннен сөздермен қол қоюға шақырылған кезде жұмыстың жеңілдетілген нұсқасы.
Жұмысқа арналған фильм жасау үшін балаға шығарманың жеке компоненттерін көркемдік тұтастықтың бөлігі ретінде түсінуге бағытталған жеке дағдылар қажет. Жеке оқу дағдыларын қарастырайық.
Мағыналық бөліктерге бөле білу;
Себеп-салдарлық байланыстарды орната білу, іс-әрекеттердің, оқиғалардың,
құбылыстардың даму логикасын көре білу;
Қиялда, содан кейін қағазда жазушы бейнелеген суреттерді қайта құру;
Мәтіннен тиісті сөздерді таңдау;
Көркем шығарманың барлық элементтеріндегі авторлық позицияны көре білу;
Шығарманың көркемдік идеясын игере білу. [3,44].
Оқушылар диафильм жасауды ғана емес, оны қорғай білуі де маңызды. Ол үшін оларға сөйлеу дағдылары қажет. Бұл сөйлеу мәдениетіне сүйене отырып, өз пікірін құру мүмкіндігі. Мәтіндегі негізгі ойды анықтап, оны түсіндіре білуі керек. Оқу шеберлігі экспрессивтілікпен ғана емес, сонымен қатар сана, еркін сөйлеу, дұрыстық сияқты қасиеттермен де сипатталады.
Оқу еркіндігін қалыптастыру үшін әр түрлі жұмыс түрлерін қолдана отырып, мәтінге бірнеше рет жүгінуді қамтамасыз етеміз:
- мәтінді оқып, оған түсініктеме беру;
- мәтінді оқып, оны логикалық байланысты бөліктерге бөлу;
- хормен оқу;
- дөңгелек оқу (шағын мәтін бір-бірінен кейін бірнеше рет оқылады)
Мәнерлеп оқуды қалыптастыру үшін келесі жаттығуларды қолданамыз:
- артикуляция: дауысты және дауыссыз дыбыстар, әр түрлі буындар;
- айтылуы қиын сөздерді оқу;
- бір сөйлемді әр түрлі интонациямен оқу;
- мұғалім өлеңнің 1-2 жолын оқиды, оқушылар оны сол интонациямен қайталайды;
- рөлдер бойынша оқу.
Саналы оқу дағдыларын қалыптастыру үшін мен сөйлеуді дамытуға байланысты жаттығулар топтарын қолданамыз (оқығанды нақты түсіндіру, сөздердің мағынасына синонимдерді, антонимдерді таңдау), алған білімдерін жалпылауға, қайталанудың әртүрлі түрлерін үйретуге бағытталған сұрақтар мен тапсырмалар.
Саналы, түсініп оқу – бүгінгі күндегі басты мәселелердің бірі. Сондықтан да тек тіл мен әдебиет мамандары ғана емес, барлық пән мұғалімдері назарға алса екен деген ұсынымыз бар. Себебі, оқушы математика пәнінен берілген сөз есепті де шығаруда қиналады. Өйткені, ол есептің мағынасына мән бермейді, үстіртің оқып, сандарға ғана назар аударады. Бала кезден бастап оқушыларды оқуға үйрете отырып, оны дұрыс мазмұндауға өз ойын еркін жеткізе алу дағдыларын қалыптастыру керек. Мектеп табалдырығын аттаған бала бойына бар дағды мен қасиет қалыптастыруда бастауыш сынып мұғалімдерінің рөлі аса маңызды. Оқушының қабілеттерін анықтай отырып, қосымша оқуға деген қызығушылығы мен ынтасын арттыру қажет. Қосымша оқу – оқушылардың сөйлеу мәдениетін қалыптастырып, сөздің қорын молайтады.
Қорытындылай келе, саналы оқуды үйрету үшін қолданылатын әдістерді жүйелі жүргізсе, нәтижеге жетері сөзсіз. Әр әдістің мақсаты оқушыларды мәтіннен белгілі бір көлемде қажетті ақпарат алуға үйрету. «Түсініп, саналы оқуды» оқушылар толық меңгерген жағдайда оның оқуға деген ынтасы арта түседі. Себебі, түсінген сайын оқуға деген қызығушылығы артады. Жаңалықты жаны сүйіп, қосымша оқуға, білуге деген құштардығы оянады. Бірақ, оқушыға бірден қиын тапсырма беріп, ынтасын өшіріп алмау маңызды. Мұғалім сыныптың білім сапасына, оқушылардың жас ерекшеліктерін ескере отырып, қолайлы әдіс таңдап, тапсырманы оқу материалын игерген сайын күрделенліре түсуі керек. Бұл мұғалімнің шығармашылық қабілеті мен тәжірибесіне байланысты.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Рысқұлова М. «Коммуникативті мәтіндерді үйретудің әдістері». /Қазақ тілі мен әдебиеті, 2005ж.
Светловская Н.Н., Пиче Т.С. – ООЛ «Обучение детей чтению».Практическая методика. М.: 2001г.
Урман Ф. И. Формирование осознанного чтения. Школа.- 2003– №3 - С.41 – 42
ӨТІНІМ
Тегі Жумабекова
Аты Анар
Әкесінің Досымбековна
ЖОО атауы (колледж/мектеп немесе т. б.) КММ «№15 жалпы орта білім беретін мектеп»
Магистрант, докторант (астын сызу) ----
Мекен жайы Сәтбаев қ. Тәуелсіздік к., 49-17
Телефон / факс 87052529737
Секция: гуманитарлық ғылымдар
Баяндама атауы: МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ «ТҮСІНІП, САНАЛЫ ОҚУ» ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУ ӘДІСТЕРІ
ӨТІНІМ
Тегі Аманжолова
Аты Зухра
Әкесінің Жувандыковна
ЖОО атауы (колледж/мектеп немесе т. б.) КММ «№15 жалпы орта білім беретін мектеп»
Магистрант, докторант (астын сызу) ----
Мекен жайы Сәтбаев қ. Абай к., 61-18
Телефон / факс 87057648167
Секция: гуманитарлық ғылымдар
Баяндама атауы: МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ «ТҮСІНІП, САНАЛЫ ОҚУ» ДАҒДЫЛАРЫН ДАМЫТУ ӘДІСТЕРІ
3 047
15 860 
