Մայիսյան հերոսամարտերը

Ն Ե Ր Ա Ծ ՈՒ Թ Յ ՈՒ Ն

Բրեստ-Լիտովսկի հաշտության բանակցությունների օրերին օսմանյան Թուրքիան, օգտվելով իր հզոր դաշնակից Գերմանիայի աջակցությունից, ինչպես նաև Կովկասյան ճակատի կազմալուծումից, 1918-ի հունվարի 28-ին խախտելով Երզնկայի զինադադարը (1917-ի դեկտեմբերի. 5), վերսկսել է ռազմական, գործողությունները։ Արագորեն հեռացող ռուսական, զորքը մեծաքանակ զինամթերք էր թողնում Արևմտյան Հայաստանում։ Անդրանիկի նախաձեռնությամբ Հայոց ազգային խորհուրդը որոշել էր ճակատը պահել և Անդրանիկին նշանակել էր տեղի պաշտպան, շրջանի ղեկավար՝ հակառակ սպայակույտի կարծիքի։ Հայ կամավորներն առանձին խմբերով փորձել են դիմադրություն կազմակերպել՝ Երզնկայում՝ Սեբաստացի Մուրադը, Բաբերդում՝ Սեպուհը, Քղիում՝ Թուրիկյանը։

Թուրքերի պահանջով Անդրկովկասի վրացական. և ադրբեջանական. քաղաքական ուժերը կատարել են երկրամասը Ռուսաստանից անջատելու նոր քայլ։ 1918-ի փետրվարի. 10-ին Թիֆլիսում կազմվել է Անդրկովկասի Սեյմը (խորհրդարան)՝ մենշևիկ Միկոլոգ Չխեիձեի նախագահությամբ։ Սեյմը ներկայացված էր 36 վրաց մենշևիկ, 30 մուսավաթ., 27 դաշնակցական, 19 ԷսԷռ և այլ կուսակցությունների պատվիրակներով։ Սեյմը դարձել է երկրամասի օրենսդիր բարձրագույն մարմինը, իսկ գործադիր մարմնի՝ նորակազմ կառավարության նախագահ է նշանակվել Եվգեևի Գեգեչկորին։  Այս ամենին հաջորդել է Բրեստ-Լիտովսկում 1918-ի մարտի 3 ին Խորհրդային Ռուսաստանի և գերմանա-թուրքական. խմբավորման կնքած պայմանագիրը, որով Վ. Լենինի կառավարությունը հրաժարվել է Արևմտյան Ուկրաինայից, Արևմտյան Բելառուսիայից և Մերձբալթիկայից՝ հօգուտ Գերմանիայի, և Արևմտյան Հայաստանից՝ հօգուտ Թուրքիայի։ Թուրքերին է տրվել նաև Կարսի մարզը, որը 1878-ից Ռուսական, կայսրության կազմում էր։

Անդրկովկասի Սեյմը չի ճանաչել Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագիրը և 1918-ի մարտին թուրքերի արդեն գրաված Տրապիզոնումառանձին բանակցություններ է սկսել վերջիններիս հետ։ Սեյմի պատվիրակության (նախագահ՝ Ակակի Չխենկելի) 12 անդամից 7-ը մուսուլման էին։ Ադրբեջանցի պատվիրակները, ընդառաջելով իրենց թուրք եղբայրների պահանջներին, կողմ էին Բրեստ-Լիտովսկի պայմանագրով նախատեսված տարածքները Թուրքիային հանձնելուն։ Վրաց պատվիրակները, դեմ լինելով Արևմտյան Հայաստանը և Տրապիզոնը Թուրքիային թողնելուն, իրականում ոչ մի քայլ չեն կատարել թուրքերի առաջխաղացումը կանգնեցնելու ուղղությամբ, ավելին՝ մերժել են հայկական կողմի առաջարկը՝ միասին պահել ճակատը։ Իսկ կովկասյան բանակի հրամանատար, վրացի գեներալ-լեյտենանտ. Իլյա Օդիշելիձեն (քրոջ ամուսինը թուրք, զորքերի հրամանատար Վեհիբ փաշան էր) Ա. Չխենկելու հրամանով 1918-ի ապրիլի 11-12-ին, գրեթե առանց կռվի, թշնամուն է հանձնել լավ ամրացված Կարսի բերդը, որի պաշտպանության հրամանատար էր նշանակվել գեներալ. Թովմաս Նազարբեկյանը։ Թուրք-անդրկովկասյան անջատ բանակցությունները Տրապիզոնում արդյունք չեն տվել, և Սեյմի պատվիրակությունը վերադարձել է Թիֆլիս։ Ստեղծված իրադրությունից պարզ է դարձել, որ Թուրքիան չի բավարարվելու պայմանագրով նախատեսված տարածքների բռնագրավմամբ և ներխուժելու է նաև Արևելյան Հայաստան։

Հայրենիքի պաշտպանության գործն ստանձնել է Արամ Մանուկյանը, որը 1917-ի վերջից գլխավորում էր Երևանի ազգային խորհուրդը։ Արանն ստացել է դիկտատորի լայն լիազորություններ՝ իր ձեռքում կենտրոնացնելով Երևանի նահանգի ռազմ, և վարչական իշխանությունը։ Կարգ ու կանոն է հաստատել Երևանի նահանգում, սանձել ավազակային խմբերի գործողությունները, կազմակերպել զինվորական ուժեր և ուղարկել ռազմաճակատ։ Թուրքիայի ճնշմամբ Անդրկովկասի Սեյմը 1918-ի ապրիլի 9 (22)-ին վրաց մենշևիկների և ադրբեջանցի մուսավաթականների ջանքերով ընդունել է որոշում՝ երկրամասը Ռուսաստանից անջատելու մասին։ Սեյմի հայ պատվիրակութունը, որ դեմ էր այդ որոշմանը, մնացել է փոքրամասնության մեջ։ Անդրկովկասի Սեյմը հռչակել է Անդրկովկասի Դաշնային Դեմոկրատական Հանրապետության անկախությունը։ Հաստատվել է նոր կառավարություն՝ Ա. Չխենկելու գլխավոր Թովմաս Նազարբեկյան (Նազարբեկով, 1855-1931), ռազմ, գործիչ, զեներալ-լեյտենանտ Մովսես Սիլիկյան (Սիլիկով, 1862-1937), ռազմ, գործիչ, գեներալ-մայոր Դանիել Բեկ-Փիրումյաև (Փիրումով, 1861-1921), Սարդարապատի ջոկատի հրամանատար, գնդապետ 205 Պողոս Բեկ-Փիրումյան (Փիրումով, 1862-1921), Սարդարապատի ճակատամարտի 5-րդ մահապարտների գնդի հրամանատարը Նիկոլայ Ղորդանյան (Կորզանով, 1878-1921), գնդապետ Ձեմլյակ (Հարություն Նանամյան, ծ. թ. անհտ 1918), խմբապետությամբ, որը հրամայել է ողջ ճակատի երկայնքով դադարեցնել ռազմ, գործողությունները։ Որոշվել է Տրապիզոնում ընդհատված բանակցությունները շարունակել Բաթումում։ 1918-ի գարնանը թուրք-անդրկովկասյան պատերազմը վերաճել է թուրք-հայկականի։ Անդրկովկասի անջատումը Ռուսաստանից ավելի անկաշկանդ է դարձրել թուրքերի նվաճող, ձեռնարկումները։ Բանակային 3 կորպուսից կազմված 50-հազարանոց թուրք. «Կարս» զորամիավորումն առաջադրանք է ստացել նվաճելու ողջ Արևելյան Հայաստանը, հասնելու Բաքու, Դաղստան և Հյուսիսային Իրան։ Մայիսի 15-ին, անցնելով Ախուրյան գետը, նրանք ներխուժել են Ալեքսանդրապոլ։ Թուրքական. 3-րդ և 4-րդ բանակային զորախմբերը հրաման են ստացել Արարատյան դաշտով մտնել Երևան։ Երևանյան ուղղությունը պաշտպանող մոտ 10-հազարանոց զորախմբի հրամանատար է նշանակվել զեն. Մովսես Սիլիկյանը, որի սպայակույտը տեղակայված էր Վաղարշապատում՝ Գևորգյան ճեմարանի շենքում։

«Ամեն ոք,- այդ օրերին գրել է Արամ Մանուկյանը,- իր մասին է մտածում: Իր երկրի սահմաններից այն կողմ եթե նայող կա, նայում է միայն հանուն իր շահերի: Ոչ ոք ոչ մի մարդ չի ուղարկի տաճկական ճակատ` տուն գնացող ռուսներին փոխարինելու: Հայերով ոչ ոք չի հետաքրքրվում` շոշափելի օգնություն հասցնելու մտքով: Մենակ ենք և պետք է ապավինենք միայն մեր ուժերին` թե՛ ճակատը պաշտպանելու և թե՛ երկրի ներսը կարգ հաստատելու համար

1. Սարդարապատի ճակատամարտը

2. Բաշ Ապարանի ճակատամարտը

3. Ղարաքիլիսայի ճակատամարտը

1.Կարսի գրավումից հետո թուրքական հրամանատարությունը կատարեց ուժերի նոր խմբավորում: 6-րդ և 1-ին բանակային կորպուսներից և մի շարք այլ զորամասերից կազմավորվեց, այսպես կոչված, «Կարս» խմբավորումը` Յաղուբ Շևքի փաշայի հրամանատարությամբ: Խմբավորման հիմնական նպատակն էր գրավել ամբողջ Արևելյան Հայաստանը, ապա Թիֆլիսը և ապահովել արշավը դեպի Բաքու և Անդրկասպյան երկրներ: Յաղուբ Շևքի փաշան իր խմբավորումը բաժանեց չորս զորախմբի, որոնք Ալեքսանդրապոլից պետք է շարժվեին համապատասխանաբար դեպի Վորոցովկա, Ղարաքիլիսա, Ապարան և Սարդարապատ:

Մայիսը մեր ժողովրդի համար խորհրդանշական ամիս է, համազգային մաքառման, պայքարի ու փառահեղ հաղթանակների ամիս: Ավարայր, Սարդարապատ, Շուշի` մայիսյան երեք գոյամարտեր, որ հիրավի բախտորոշ եղան մեր ժողովրդի համար:

Ավելի քան ինը տասնամյակ առաջ Արարատյան դաշտավայրի սրտում` Երևանից ոչ հեռու, մեր ժողովրդի` ցեղասպանությունից մազապուրծ բեկորները կենաց-մահու գոտեմարտ մղեցին եղեռնագործ թշնամու դեմ` հանուն հայրենի երկրի վերջին թիզ հողի ազատության, հանուն ազգի գոյատևության:

Սարդարապատը մեր ժողովրդի անպարտելի ոգու, անկոտրում կամքի և անսպառ զորության հաղթանակն էր: Կարեվեր, գրեթե հոգեվարք ապրող ժողովուրդը օրհասական պահին կարողացավ ժողովել իր վերջին ուժերը և մի բռունցք դարձած վճռական ճակատամարտում անկասելի հարվածով ջախջախեց դարավոր թշնամու բազմահազարանոց բանակը:

Սարդարապատը մեր ժողովրդի միաբանության հաղթանակն էր, բանակի և հասարակության բոլոր խավերի` զինվորի և շինականի, գյուղացու, մտավորականի ու հոգևորականի համերաշխության հաղթանակը: Հերոսամարտի ողջ ընթացքում ճակատը և թիկունքը միաձույլ ամբողջություն էին. հայ ժողովուրդը լիովին զորավիգ էր իր բանակին:

Սարդարապատի փառահեղ հաղթանակը կռեց մեր ողջ ժողովուրդը` հայ զինվորի հաղթական ոգու և բազկի զորությամբ: Հայ զինվորը հաղթեց` իր հաղթանակով ամրագրելով մեր ժողովրդի` ազատ ապրելու, անկախ պետություն ունենալու իրավունքը: Մայիսյան այդ հերոսամարտից 600-ամյա ընդմիջումից հետո վերածնվեց հայոց անկախ պետականությունը` 1918-1920թթ. Հայաստանի Հանրապետությունը: Սարդարապատը մեր ժողովրդի համար համազգային հաղթանակի խորհրդանիշ է, ազատության խորհրդանիշ: Այս դաշտում հնչած խրոխտ մարտակոչի արձագանքն էր, որ հատելով ժամանակային անջրպետը` 1988-ին թևածում էր Արցախի լեռներում` համայն հայությանը ոտքի հանելով նոր հաղթական ազատամարտի: Սարդարապատը մեր գալիք հաղթանակների, մեր ժողովրդի ազատության ու հարատևության գրավականն է:

1917 թվականին Ռուսաստանում կատարված դարակազմիկ իրադարձությունները, որոնք ըստ էության հանգեցրին Ռուսական հզոր կայսրության փլուզմանը, բախտորոշ նշանակություն ունեցան նաև Հայաստանի ու հայ ժողովրդի համար: Երկրի ներսում կատարվող հեղափոխական խմորումների ալիքը արագորեն հասնում էր ճակատ, խարխլում բանակի կարգապահությունը, խիստ նվազեցնում զորքերի մարտունակությունը: Կովկասյան թատերաբեմի ճակատային գիծը, որը 1917թ. աշնանը ձգվում էր Տրապիզոնից Երզնկա, ապա Մուշ և Վանա լճի հարավային շրջանով հասնում մինչև Ռևանդուզ, հուրախություն թշնամու` սկսեց արագորեն քայքայվել: Ռուս զինվորն այլևս չէր ցանկանում կռվել օտար երկրում, չէր ենթարկվում հրամաններին և ձգտում էր օր առաջ լքել հազարավոր զինվորների արյան գնով գրաված դիրքերը և բռնել տունդարձի ճանապարհը:

Ճակատային գծում տիրող անմխիթար իրավիճակը կարգավորելու համար օրախնդիր էր դարձել ազգային զորամասերի շուտափույթ կազմավորումը և նրանցով ճակատային գիծը զանգվածաբար լքող ռուսական զորամասերի փոխարինումը: 1917թ. վերջին սկսվեց Հայկական բանակային կորպուսի կազմավորումը: Կորպուսի հրամանատար նշանակվեց ռուսական բանակի փորձառու զորահրամանատար գեներալ-մայոր Թովմաս Նազարբեկյանը, զինվորական կոմիսար` Դրաստամատ Կանայանը` Դրոն: Կորպուսի անձնակազմը համալրելու համար Հայոց ազգային խորհուրդը կոչ հղեց հայ ժողովրդին. «Այս պատմական օրերին մեզ վիճակվում է մի համազգային առաքելություն: Ծանր է այս առաքելությունը, թերևս վեր է մեր թույլ ուժերից, բայց անխուսափելի է: Ազգային խորհուրդը կոչ է անում համայն հայությանը` ուժերը լարված գործի անցնելու: Այս օրհասական վայրկյանին ամեն հայ, որ խուսափում է իր քաղաքացիական և ազգային պարտքը կատարել, հայրենիքի դավաճան է և իբրև դասալիք` արժանի է խստագույն պատժի»:

1918թ. փետրվարի 10-ին թուրքական զորքերը, խախտելով 1917թ. դեկտեմբերին կնքված Երզնկայի զինադադարի պայմանագիրը, անցան հարձակման և գրեթե առանց դիմադրության հանդիպելու` արագորեն հասան Անդրկովկասի սահմաններին: Դեպի Անդրկովկաս թուրքերի առաջխաղացման համար իրավական խթանիչ դարձավ մարտին ստորագրված Բրեստ-Լիտովսկի խայտառակ պայմանագիրը, ըստ որի` Խորհրդային Ռուսաստանը, արհամարհելով հայ ժողովրդի իրավունքները, Թուրքիային զիջեց ոչ միայն Արևմտահայաստանի ազատագրված տարածքները, այլև կայսրության մաս կազմող Կարսի մարզը` դրանով իսկ թուրքական զորքերի առջև բացելով Անդրկովկասի դարպասները: Հայ ժողովրդի գլխին կախվեց լիակատար բնաջնջման իրական սպառնալիքը:

Առանձին հայկական կորպուսը պաշտպանական դիրքեր գրավեց Կովկասյան ռազմաճակատի առավել ծանր` Օլթի, Սարիղամիշ, Բայազետ, Նախիջևան հատվածում: Անդրկովկասի մահմեդականները հրաժարվեցին կռվել իրենց թուրք հավատակիցների դեմ, իսկ Վրացական կորպուսը, որը դիրքավորվել էր Օլթի-Բաթում հատվածում, գրեթե առանց կռվի հանձնեց Բաթումը: Ըստ էության, երեք տարի մղվող ռուս-թուրքական պատերազմը 1918թ. գարնանը ինքնաբերաբար վերածվեց հայ-թուրքական պատերազմի: Հայ ժողովուրդը մնաց միայնակ թուրքական զորքերի դեմ:

Ապրիլի վերջին, Անդրկովկասյան կառավարության կարգադրությամբ, Կարսը առանց կռվի հանձնվեց թուրքերին: Կարսի անկումն այնքան անակնկալ էր, և այնպիսի խուճապ առաջացրեց թե՛ նահանջող զորքերի և թե՛ ընդհանրապես ժողովրդի մեջ, որ չհաջողվեց լուրջ դիմադրություն կազմակերպել առաջ մղվող թշնամու դեմ:

Կարսի գրավումից հետո թուրքական հրամանատարությունը կատարեց ուժերի նոր խմբավորում: 6-րդ և 1-ին բանակային կորպուսներից և մի շարք այլ զորամասերից կազմավորվեց, այսպես կոչված, «Կարս» խմբավորումը` Յաղուբ Շևքի փաշայի հրամանատարությամբ: Խմբավորման հիմնական նպատակն էր գրավել ամբողջ Արևելյան Հայաստանը, ապա Թիֆլիսը և ապահովել արշավը դեպի Բաքու և Անդրկասպյան երկրներ: Յաղուբ Շևքի փաշան իր խմբավորումը բաժանեց չորս զորախմբի, որոնք Ալեքսանդրապոլից պետք է շարժվեին համապատասխանաբար դեպի Վորոցովկա, Ղարաքիլիսա, Ապարան և Սարդարապատ:

«Ալեքսանդրապոլ-Վորոցովկա, Ալեքսանդրապոլ-Ղարաքիլիսա, Ալեքսանդրապոլ- Ապարան, Ալեքսանդրապոլ- Սարդարապատ չորս ուղղություններն էլ իրարից բաժանված են լեռներով, հետևաբար դիվիզիաները պետք է հարձակվեին մեկը մյուսից անկախ: Այն ժամանակվա կապի միջոցների պայմաններում հիշյալ զորախմբերի գործողությունների կոորդինացիան վերին աստիճանի դժվարին գործ էր: Սա հենց թուրքերի հարձակման թույլ կողմն էր: Հայերը հնարավորություն ունեին թուրքերին ջախջախել առանձին-առանձին» (Ա. Հարությունյան):

♦♦♦

Թուրքական զորքերի առաջխաղացումը շարունակվում էր: Մայիսի 15-ին ընկավ Ալեքսանդրապոլը: Բացվեց դեպի Արևելահայաստանի սիրտը` Արարատյան դաշտավայր տանող ճանապարհը: Այլևս նահանջի տեղ չկար. թիկունքում ամենայն հայոց սրբավայրն էր` Էջմիածինը, ապա Երևանը և մի բուռ անպաշտպան ժողովուրդ, որը նահանջի դեպքում դատապարտված էր անխուսափելի կործանման: Արարատյան դաշտում արդեն զգալի էր ժանտ հրեշի մահաբեր շունչը, որ երախը բաց սողում էր առաջ` կուլ տալու մեր բիբլիական երկրի վերջին թիզ հողակտորը: Եվ մարդկության բնօրրանում անհիշելի ժամանակներից ապրող ու արարող ժողովրդի համար 1918-ի մայիսյան զարթոնքը կդառնար վերջինը:

Երևանում, համատարած հուսալքության պայմաններում, գերիշխում էր քաղաքը թողնելու և դեպի Սևանի ավազան նահանջելու մտայնությունը: Բարեբախտաբար ոչ բոլորն էին համակված այդպիսի խուճապային, պարտվողական տրամադրություններով: Շարունակական նահանջի ախտի դեմ առաջինը կտրական ընդվզեց Գևորգ Ե կաթողիկոսը, որը մերժեց Ս. Էջնիածինը թողնելու և Սևանա կղզում ապաստանելու առաջարկը. «Ասացեք հայ բանակին, որ ես տեղիցս չեմ շարժվում: Ես չեմ թողնում Ս. Էջմիածինը: Եթե մեր զինվորները նրան չեն կարողանում պաշտպանել, և թուրքերը մտնելու են Ս. Էջմիածին, իմ դիակը պիտի գտնեն Ս. Իջման սրբավայրում»:

Այդ բախտորոշ ժամանակահատվածում Երևանի Ազգային խորհրդի նիստում հարց բարձրացվեց Երևանը թողնելու, Սևանի ավազան նահանջելու և այնտեղից դիմադրություն կազմակերպելու մասին: «Արամն ուժգնորեն հարվածեց սեղանին և նշեց. «Երևանը չենք դատարկի և պետք է կռվենք, դիմադրենք թշնամուն մինչև վերջին մեր կաթիլ արյունը, մինչև վերջին գնդակը»: (Ա. Ասրյան):

Ճակատամարտի նախօրեին գեներալ Մ. Սիլիկյանը և Դրոն այցելեցին Արամին և իրենց համերաշխությունը հայտնեցին հակառակորդին վճռական հակահարված տալու հարցում:

Այսպես կազմավորվեց այն եռյակը, որը վճռորոշ դեր պետք է խաղար հետագա իրադարձություններում:

Այդ օրհասական պահին հրաշք էր պետք, և հրաշքը կատարվեց. հայության մեջ կրկին արթնացավ Հայկյան ազատատենչ ոգին: Ազատություն կամ մահ. այլ ելք չկար: Եվ դեռ երեկ հուսալքված ու ջլատված ժողովուրդը հուսավառված ու կորովի ելավ պայքարի այն գիտակցությամբ, որ սա թերևս հայության վերջին, վճռորոշ կռիվն է: Մայր տաճարի զանգերը այդ օրերին անընդմեջ ղողանջում էին, և այդ ղողանջը, իբրև մարտակոչ, տարածվում էր Արարատյան դաշտավայրի բոլոր անկյուններում:

«Երևանի ամբողջ հայ ժողովուրդը վճռել է դիմադրել: Դիմում ենք բոլոր հայ սպաներին, որպեսզի նրանք գան և կամավորական խմբերի գլուխն անցած ընդառաջեն թշնամուն: Ովքեր ցանկանում են ղեկավարի, առաջնորդի դեր ստանձնել, թող դիմեն Երևանի Ազգային Խորհուրդ հենց այսօրվանից:

Երևանի Հայոց Ազգային Խորհուրդ

21 մայիսի, 1918թ., Երևան»:

Հասարակության բոլոր գործուն ուժերը, մտավորականությունը, կուսակցությունները, հոգևորականությունը` Գարեգին եպիսկոպոս Հովսեփյանի գլխավորությամբ, մասնակից դարձան համազգային պայքարին: Արագորեն համալրվում էր կորպուսի զորամասերի անձնակազմը: Միաժամանակ սկսվեց աշխարհազորայինների հավաքագրումը: Զինվորագրվեցին և Սարդարապատի ճակատամարտին մասնակից դարձան հասարակության բոլոր խավերի ներկայացուցիչները` հոգևորական ու գրող, գիտնական ու հասարակ գյուղացի. Գ. եպիսկոպոս Հովսեփյանը, ապագա մարշալ Հ.Բաղրամյանը, ապագա գեներալներ Ա. Վարդանյանը, Գ. Չայլախյանը, գրող Ա. Բակունցը, հայագետներ Ա. Ղարիբյանը, Գր. Ղափանցյանը և այլք:

Ճակատամարտի նախօրեին լիովին անճանաչելի էր նաև հայ զինվորը. այլևս ոչինչ չէր հիշեցնում նախկին հուսաբեկ, պարտության մտքին համակերպված, առանց կռվի մարտադաշտը լքող ու նահանջող զինվորին: Հայ զինվորը Սարդարապատ հասավ արդեն հաղթանակած. նա հաղթել էր ինքն իրեն, հաղթահարել սեփական թուլությունն ու վեհերոտությունը և մարտի ելավ իր ոգու զորությամբ թշնամու կամքը ջլատելու, վերջնական հաղթանակ տանելու վճռականությամբ: Նա պարտավոր էր հաղթել, և նա հաղթեց` վրեժխնդիր լինելով անհամար զոհերի, ավերված երկրի, ծով տառապանքի համար: Նա հաղթեց` իր հաղթանակով ամրագրելով մեր ժողովրդի ազատ ապրելու իրավունքը:

Այսպիսով, ձևավորվեց մի պատկառելի զինական ուժ` Երևանյան զորախմբի հրամանատար գեներալ Մովսես Սիլիկյանի գլխավորությամբ, որը, Սարդարապատի ճակատամարտին մասնակից մարշալ Հովհ. Բաղրամյանի վկայությամբ, «այն ժամանակվա բոլոր հայ գեներալներից ամենաշնորհալի զորավարն էր»:

Դեպի Սարդարապատ շարժվող թուրքական զորախմբի կորիզը կազմում էր 36-րդ հետևակային «Գելիբոլու» (Դարդանելյան) դիվիզիան, որը, ըստ Սարդարապատի ճակատամարտի մասնակից մարշալ Բաղրամյանի, թուրքական բանակի ամենամարտունակ զորամասերից էր: Զորախումբը բաղկացած էր երեք հետևակային, մեկ հրետանային գնդից, հարվածային և սակրավորների գումարտակներից, հեծյալ գնդից, քրդական 1500-անոց հեծելազորից, հրետանային մարտկոցից, որն ուներ 40 թնդանոթ:

Թշնամուն պետք է դիմակայեր գեներալ Մ.Սիլիկյանի գլխավորած Երևանյան զորախումբը, որը կազմված էր 2-րդ հրաձգային դիվիզիայից, 3-րդ հետևակային բրիգադից (Վանի 1-ին և 2-րդ գնդերից և Մակուի հետևակային գումարտակից), 2-րդ հեծյալ բրիգադի 1-ին գնդից և մի քանի առանձին զորամասերից: Հայկական զորքերի ձախ թևը պաշտպանում էին Զեյթունի հեծյալ գունդը, կամավորական երկու վաշտ և Իգդիրի աշխարհազորայինները:

«Տարբեր տվյալներով 5500-7000 զինվորներ ունեցող հայկական զորքը Սարդարապատում պետք է հաղթահարեր 6000-9000 կանոնավոր զինվորներ և 1500-3000 քուրդ հեծյալներ ունեցող և լավ սպառազինված հակառակորդի դիմակայությունը: Թուրքերն ունեին ռազմամթերքի պաշարներ, օգնական ուժեր ստանալու հնարավորություններ` գումարած թաթարների աջակցությունը: Հայկական զորքը զուրկ էր օգնության որևէ հույսից» (Ա. Ասրյան):

Մայիսի 20-ին, ներխուժելով Արարատյան դաշտավայր, թուրքական զորքերը, առանց լուրջ դիմադրության հանդիպելու, գրավեցին Արաքս և Ղարաբուրուն կայարանները: Հաջորդ օրը` մայիսի 21-ին, առաջանալով ևս 10 կմ, նրանք գրավեցին Սարդարապատ կայարանը և համանուն գյուղը, ապա Գեչրլուն (այժմ` Մրգաշատ): Հայկական զորքերը հետ քաշվեցին Քյուրաքյանլու- Քյորփալու (այժմ` Արշալույս)- Հայի Զեյվա գծով:

Թշնամին սպառնում էր գրավել Էջմիածինը, ապա Երևանը և միավորվելով Բաշ-Ապարան-Աշտարակ ուղղությամբ շարժվող 9-րդ դիվիզիայի հետ, առաջանալ Սևան-Դիլիջան-Ղազախ ուղղությամբ:

Այլևս նահանջի տեղ չկար: Հայկական զորքերի հրամանատարությունը մշակեց թշնամու առաջխաղացումը կասեցնելու և ետ շպրտելու հստակ ծրագիր, որը գործի դրվեց անհապաղ. հապաղելը մահվան էր հավասար:

♦♦♦

Մայիսի 22-ի առավոտյան` հրետանային նախապատրաստական կրակից հետո, թուրքական զորքերը Սարդարապատի արձակ դաշտով հարձակման անցան Քյորփալու (այժմ` Արշալույս) և Ղուրդուղուլի (այժմ` Արմավիր) գյուղերի բնագծում դիրքավորված հայկական ուժերի վրա և հասան Ղամըշլու (այժմ` Եղեգնուտ): Թշնամին առաջանում էր այն ամբարտավան ինքնավստահությամբ, որ հեշտությամբ կճնշի հայկական փոքրաթիվ զորքերի դիմադրությունը և արագորեն կգրավի Էջմիածինը, ապա նաև Երևանը:

Սակայն երբ ասկյարների հոծ շարքերը գրեթե ամբողջությամբ ծածկել էին դաշտը, գնդապետ Դանիել Բեկ-Փիրումյանի հրամանով միաժամանակ որոտացին հայկական ուժերի հրետանային մարտկոցները` կրակե հեղեղ թափելով թուրքական զորքերի գլխին: Հրետանին, որը ղեկավարում էր գնդապետ Քր. Արարատյանը` Հայաստանի Հանրապետության ապագա ռազմական նախարարը, դիպուկ կրակ էր վարում թշնամու թե՛ գրոհող հետևազորի և թե՛ հրետանային ու գնդացրային կրակակետերի վրա:

Ճնշելով թուրքական զորքերի հոծ պաշտպանությունը և արագորեն առաջանալով` հայկական զորքերը թշնամուն 15-20 կմ ետ շպրտեցին Սարդարապատ գյուղի և կայարանի դիրքերից և ազատագրեցին Գեչըրլուն և Մոլլա-Բայազեթը: Ճակատի հյուսիսային հատվածում մեր զորքերը ազատագրեցին Կոշը և Ուջանը:

Առաջին իսկ մարտերում հայ զինվորները ծանր կորուստներ (շուրջ 500 սպանված և վիրավոր) պատճառեցին թշնամուն: 36-րդ հետևակային դիվիզիային փոխօգնության հասնելու և անձնակազմը համալրելու նպատակով Վեհիբ փաշայի հրամանով թուրքական 5-րդ դիվիզիայի զորամասերը փորձեցին Սուրմալուից գետանցել Արաքսը և հարվածել մեր զորքերի թիկունքին: Սակայն Արաքսի ափին դիրքավորված հայկական սակավաթիվ ջոկատները հաջողությամբ կասեցրին թուրքերի բոլոր գրոհները:

Հայ զինվորների առաջին հաղթական մարտերը բուռն ոգևորություն առաջացրին ազգաբնակչության շրջանում: Անմիջապես սկսեց ստվարանալ զինվորագրվողների թվաքանակը, անգամ դասալիքները սկսեցին շարք վերադառնալ: Բոլորը հուսավառվել էին վերջնական հաղթանակի հավատով և ցանկանում էին օժանդակել համազգային պայքարին` ռազմաճակատի կարիքների համար զոհաբերելով ամեն ինչ:

Մայիսի 24-ին գեներալ Մ. Սիլիկյանը կոչով դիմեց ժողովրդին.

«Հայե՛ր, շտապեցե՛ք հայրենիքն ազատելու: Հասել է պահը, երբ յուրաքանչյուր հայ, մոռանալով իր անձնականը, հանուն մեծ գործի` հայրենիքի փրկության և իր կնոջ ու աղջիկների պատվի պաշտպանության, պիտի գործի դնի իր վերջին ճիգը` թշնամուն հարվածելու համար…

Հայե՛ր, ժամանակը չէ դանդաղելու: Մինչև հիսուն տարեկան բոլոր տղամարդիկ պարտավոր են զենք վերցնելու, և ես պահանջում եմ բոլորից ներկայանալ իրենց զենքերով ու փամփուշտներով` հայրենիքի պաշտպանության համար:

Հայուհինե՛ր, հիշեցե՛ք 5-րդ դարի փափկասուն տիկնանց, որոնք ոգևորեցին իրենց ամուսիններին Մեծ գործի` անմահ Վարդանի կռիվների ժամանակ, հետևեցեք նրանց օրինակներին, եթե չեք ուզում, որ Ձեր պատիվը ոտնահարվի, խրախուսեցեք նրանց ու արհամարհեցեք այն վախկոտներին, որոնք զանազան պատրվակներով խուսափում են ճակատ գնալուց…

Հանուն բազմաչարչար հայ ժողովրդի ֆիզիկական գոյության, հանուն ոտնակոխ եղած ճշմարտության: Ոտքի կանգնեցեք: Դեպի գործ, դեպի սրբազան պատերազմ…

Երևանյան զորախմբի հրամանատար գեներալ Սիլիկյան»:

Թուրքական զորքերի համառ դիմադրությունը կոտրելու համար հայկական ուժերի հրամանատարությունը` գեներալ Մ. Սիլիկյանի գլխավորությամբ, մշակեց հնարամիտ ծրագիր, ըստ որի` հայկական զորքերի մի մասը պետք է թևանցում կատարեր և թիկունքից հարվածեր թշնամուն: Այդ նպատակով փոխգնդապետ Հասանփաշայանի գլխավորությամբ ձևավորվեց առանձին հարվածային զորախումբ` Խզնաուզի ջոկատը, որը կազմված էր Երզնկայի հետևակային գնդից, Մակուի առանձին գումարտակից, երկու էսկադրոնից, Խնուսի գնդի մեկ վաշտից և չորս հրանոթից:

Մայիսի 27-ի լուսաբացին հարվածային զորախումբը, թևանցում կատարելով Խզնաուզ (այժմ` Արագած) և Կոշ գյուղերի կողմից, Շամիրամի ձորով ու լեռներով դուրս եկավ Արաքս կայարանի մատույցները և թիկունքից անակնկալ գրոհ ձեռնարկեց թշնամու վրա: Թշնամու թիկունքին Թալինի կողմից հարված հասցրեց նաև մշեցիների ջոկատը` Պանդուխտի (Միքայել Սերյան) գլխավորությամբ:

Հաջորդ օրը, զարգացնելով հարձակումը, հայկական զորքերը ազատագրեցին Արագած և Ղարաբուրուն կայարանները, Ներքին և Վերին Թալինը ու Մաստարան: Թուրքական զորքերը նահանջեցին Ալեքսանդրապոլի ուղղությամբ: Հաղթանակը կատարյալ էր. թուրքական 36-րդ դիվիզիան ջախջախվեց ու ետ շպրտվեց: Ճակատամարտում թուրքական զորքերը կորցրին ավելի քան 3500 զինվոր: Մեր կորուստները անհամեմատ քիչ էին:

Սարդարապատի ճակատամարտի հաղթական ավարտի ավետիսը համաժողովրդական ցնծության ալիք բարձրացրեց Երևանում:

Բաշ-Ապարանի հերոսամարտ, ճակատամարտ Արևելյան Հայաստան ներխուժած թուրքական բանակի և հայկամավորական ջոկատների միջև 1918 թվականի մայիսի 22-29։

Ապարանի ճակատամարտը սկսվել է 1918 թվականի մայիսի 22-ի կեսօրին, երբ Էսադ փաշայի դիվիզիան և Քյազիմփաշայի երկու գնդերը (ավելի քան 10000 զինվոր ու թալանի պատրաստ 3000-ից ավելի դրսեկ, տեղացի թուրք ու քուրդ ելուզակ) մտել են Ապարանի գավառի սահմանը։ Հետախուզական առաջապահ գումարտակը ուշ երեկոյան հասել է Միրաքի կամրջի դիմաց, և թնդացել է նրանց վրա արձակված ապարանցի աշխարհազորայինների հրացանազարկը։

Սակայն ճակատամարտը սկսվել էր ավելի վաղ, երբ մայիսի 15-ին թուրքերը մտել էին Ալեքսանդրապոլ (այժմ՝ Գյումրի) և Արագած սարի հարավակողմով ու հյուսիսակողմով շարժվել դեպի Հայաստանի սիրտը՝ Երևան։

Հյուսիսակողմով արշավող թուրքերն անարգել մտել են Սպիտակ, գրավել շրջակա գյուղերը և ընթացքից շրջվել դեպի Ապարանի ճանապարհը։ Համընդհանուր խուճապ է սկսվել։ Սկսել են տեղահանվել նաև Ապարանիսահմանային գյուղերը։ Հյուսիսակողմից արշավող թուրքերի ճանապարհը հնարավոր էր փակել Աշտարակի մոտ, Եղվարդում, Երևանի սահմանագլխին։ Բայց Ապարանում թուրքերի առաջն առնելու մասին որևէ պլան նախապես չէր կազմվել։ Եվ այդ ճակատագրական պահին, երբ թվում էր, որ այլևս ոչ մի ուժ չէր կարող Ապարանիգավառամասում փակել թուրքերի ճանապարհը, Ազգային խորհրդի նախագահ Արամ Մանուկյանի հրամանով Ապարանի գավառապետ Սեդրակ Ջալալյանը և Ապարանի գավառի Արագյուղ գյուղի բնակիչ, Երևանի ոստիկանության աշխատակից Արսեն Տեր-Պողոսյանը սկսել են ծանոթանալ իրավիճակին։ Նրանք հանդիպել են Տեր-Հովհաննես Տեր-Մինասյանի հետ։ Իրավիճակի վերլուծությունից ծնվել է ինքնապաշտպանության վճիռը. կանգնել թշնամու դեմ, չգաղթել և չհանձնվել նրա ողորմածությանը։

Ինքնապաշտպանության հրամանատարությունն իրենց վրա են վերցրել Սեդրակ Ջալալյանն ու Արսեն Տեր-Պողոսյանը, ստեղծվել է պաշտպանության խորհուրդ Տեր-Հովհաննես Տեր-Մինասյանի նախագահությամբ։

Ապարանի ինքնապաշտպանական հերոսամարտն ավարտվել է փառահեղ հաղթանակով։ Թուրքերն այդ ճակատում տվել են 3000-ից ավելի զոհ։ Մեծ է Ապարանի ինքնապաշտպանական հերոսամարտի պատմական նշանակությունը։ Այն չի զիջում Սարդարապատի ճակատամարտին։ Այդ հերոսամարտերը մեր ժողովրդի գոյատևման նոր Ավարայրն էին՝ մեկը Արաքս գետի, մյուսը՝ Քասաղ գետի ափին։

Մայիսի 27։ Ապարանի ռազմաճակատում հայ աշխարհազորայինների, զինված խմբերի, Մայիսի 26։ Դիրքային փոփոխություններ չեն եղել։ Թուրքերը մի քանի ուղղություններում փորձել են առաջ շարժվել, սակայն չի հաջողվել։ Օրվա վերջին Սարդարապատից Ապարան են փոխադրվել կապիտան Խորեն Իգիթխանյանի հրետանային մարտկոցը, գնդապետ Հովսեփյանի 5-րդ հրաձգային գունդը։

կադրային զինվորների թիվն անցել է 9000-ից։ Թեև թուրքերը դարձյալ թվական գերազանցություն ունեին, բայց հոգեբանական առավելությունն անվերապահորեն անցել էր հայերի կողմը։ Չկարողանալով դիմագրավել հայերի գրոհներին՝ թուրքերը թողել են Նիգավանը, Մելիքգյուղը և կենտրոնացել են Ճահճուտի մոտակա բարձունքներում։

Մայիսի 28։ Թիֆլիսում գործող Հայոց Ազգային խորհուրդը Հայաստանը հայտարարել է անկախ պետություն և ստանձնել իշխանության պատասխանատվությունը։ Բայց Ապարանի ռազմաճակատում այդ կարևորագույն նորությունը դեռևս չգիտեին։ Դրաստամատ Կանայանն անձամբ ամբողջ ճակատը տարել է թշնամու դեմ գրոհի։ Դիրքերը գրավվել են զոհերի գնով։ Այդ օրը զոհվել են սեբաստացի Ազարիկը, գանձակեցի Զեմլյակը, գառնեցի Մարտիրոսի հորեղբորորդին, այլ քաջորդիներ։ Չնայած կորուստներին՝ հայերը գրոհը չեն դադարեցրել նաև գիշերը։

Մայիսի 29։ Թուրքական դիվիզիայի արյունաքամ մնացորդները սպիտակ դրոշ են պարզել։

Ապարանի ինքնապաշտպանական հերոսամարտն ավարտվել է փառահեղ հաղթանակով։ Թուրքերն այդ ճակատում տվել են 3000-ից ավելի զոհ։ Մեծ է Ապարանի ինքնապաշտպանական հերոսամարտի պատմական նշանակությունը։ Այն չի զիջում Սարդարապատի ճակատամարտին։ Այդ հերոսամարտերը մեր ժողովրդի գոյատևման նոր Ավարայրն էին՝ մեկը Արաքս գետի, մյուսը՝ Քասաղ գետի ափին։

Ղարաքիլիսայի ճակատամարտ (1918), տեղի է ունեցել 1918 թ. մայիսի 24-28-ին հայկական և թուրքական զորքերի միջև, Ղարաքիլիսայի մոտ։  Թուրքական գերակշիռ ուժերի ճնշման տակ հայկական կորպուսը նահանջեց, նրա հետ արտագաղթեցին նաև տասնյակ հազարավոր արևմտահայեր, որոնց անվտանգությունն ապահովում էր Անդրանիկիջոկատը։ Ալեքսանդրապոլից թուրքական զորքերի մի մասը շարժվեց Երևանի մյուս մասը՝ Ղարաքիլիսայի ուղղությամբ։

Մայիսի 20-ին թուրքերը գրավեցին Ջաջուռը, Աղբուլաղը, Ղալթաղչին, մայիսի 21-ին՝ Վորոնցովկան։ Ջալալօղլիի մոտ, երկօրյա մարտերից հետո (մայիսի 21-22-ին), Անդրանիկի ջոկատը կենտրոնացավ Դսեղ գյուղում, ապա շարժվեց դեպի Դիլիջան։ Գեներալ Նազարբեկովի հրամանով 1-ին դիվիզիան (հրամանատար՝ գնդապետ Բեյ-Մամիկոնյան) և երկու լեռնային մարտկոցներ քաշվեցին դեպի Շահալի, մնացածները կենտրոնացան Դիլիջանի մոտ։ Մայիսի 24-ին գրավեցին Համամլուն։ Ղարաքիլիսայի մոտ կենտրոնացած հայկական զորքը (հրամանատար՝ Թ. Նագարբեկով) ուներ 6 հազար զինվոր, 70 հրանոթ և մոտ 20 գնդացիր, թուրք, զորքը (հրամանատար Ջավադ բեյ)՝ 10 հազար ասկյար, 70 հրանոթ և 40 գնդացիր։ Մարտերին մասնակցել են Ղարաքիլիսայի շրջակա գյուղերի բնակիչները։

Հայկական ուժերը թուրքերին հիմնական հարվածներ հասցրին Ղշլաղ գյուղի (այժմ՝ Վանաձորի Տավրոս թաղամաս) մոտ, Բզովդալի մատույցներում և Մայմեխ լեռան լանջերին ու թուրքական գերակշիռ ուժերին հարկաղրեցին նահանջել դեպի Համամլու։ Մարտերի ընթացքում հայերը տվեցին մեծ կորուստներ (շուրջ 2500 մարդ սպանված, վիրավոր և գերի)։ Մեծ կորուստներ տվեցին նաև թուրքերը, սակայն, համալրում ստանալով, նրանք անցան հակահարձակման, և հայկական ուժերը հարկադրված նահանջեցին Դիլիջան։ Ղարաքիլիսայում և շրջակա գյուղերում թուրք ջարդարարները կոտորեցին հայ բնակչությանը, ավերեցին գյուղերը։

Այսպիսով՝ Սարդարապատի, Բաշ-Ապարանի և Ղարաքիլիսայի հերոսամարտերում հայ ժողովուրդը կարողացավ թշնամուն արժանի հակահարված տալ և վիժեցնել Արևելյան Հայաստանը զավթելու ու տեղի հայությանը ոչնչացնելու երիտթուրքերի ծրագիրը։ Մայիսյան հերոսամարտը ամբողջ հայ ժողովրդի հավաքական ուժի և ազգային միասնության հաղթանակն էր։ Ավելին, եղեռն տեսած, կյանքի ու մահվան եզրին կանգնած հայ ժողովուրդը ոչ միայն պահպանեց իր ֆիզիկական գոյությունը, այլև ստիպեց հակառակորդին հաշվի նստել իր հետ և ճանաչել իր անկախ ապրելու իրավունքը։ Մայիսյան հերոսամարտերը հիմք հանդիսացան Հայաստանի անկախության համար։ Եվ հենց այդ հաղթանակի օրերին հռչակվեց Հայաստանի անկախությունը։ Մայիսյան հերոսամարտը դարձավ հայոց նոր ժամանակների Ավարայրը, որ իր խաղացած դերով ու նշանակությամբ, հիրավի, հայ ժողովրդի պատմության ամենահերոսական դրվագներից է։ Այս դեպքերով, կարելի է ասել, փակվում է հայ ժողովրդի ողբերգական և հերոսական իրադարձություններով հարուստ նոր պատմության շրջանը, և սկսվում նորագույն՝ հայկական պետականությունների պատմության ժամանակաշրջանը։ Հարկ է նշել , որ պատմության անկախա-տեսելի տրամաբանությամբ մայիս ամիսը հայ ժողովրդի համար դարձավ հաղթանակների ամիս: Ավարայրով, Սարդարապատով ու Բաշ-Ապարանով, ազգային անկախ պետականության վերականգնմամբ փառավորված մայիսը նշանավորվեց ֆաշիզմի դեմ տարած հաղթանակով ու Շուշիի ազատագրմամբ:

Սարդարապատը, Բաշ-Ապարանն ու Ղարաքիլիսան հայ ժողովրդի աննկուն կամքի, իր անկախության համար մինչև վերջ, միասնական, ազգովի պայքարելու պատրաստակամության և վճռականության վկաներն են: Հայերի հերոսական ոգին, համաժողովրդական սխրանքը, հաղթանակը թուրքական բանակի դեմ ապացուցում են, որ հայ ժողովուրդը հաստատա-կամ է ապրելու և իր դարավոր արժեքները պահպանելու: Ազգային սիրո, համախմբման և հերոսական պայքարի այս հանգրվանից սկիզբ է առնում հայոց առաջին անկախ հանրապետությունը:

Ամեն տարի մայիսի 28-ը սերունդների համար ուխտի նորոգման օր է՝ սուրբ պահելու հայրերի ու պապերի նվիրական հիշատակն ու մնալու հավատարիմ նրանց լույս հավատին, հերոսական ոգուն, հայոց ազգը մեկտեղ-ված և հայոց երկիրը փրկված տեսնելու նրանց երազին:

Այդ օրը նաև աղոթքի օր է աշխարհում սփռված հայերի համար՝ որտեղ էլ նրանք գտնվեն: Մեր ժողովրդի խաղաղ զարգացման ու բարօրության, մեր նորակերտ հայրենի երկրի անսասանության և շինության համար, զարթոնքի շնչով ու հույսով ապրող Մայր Հայաստանի համար:

Վազգեն Առաջին Ամենայն հայոց կաթողիկոսը 1972 թ սեպտեմբերի 3-ի կոն-դակով հրահանգում է 1973 թվականից սկսած ամեն տարի մայիսի 22-ին հոգեհանգստյան հանդիսավոր արարողություններ կատարել Հայաստանյաց բոլոր եկեղեցիներում: Կոնդակում Վեհափառ հայրապետը գրել է.

,, Հայ ազգի հերոսական մարտնչումների դրոշի վրա գրված եղավ միշտ Ավարայր նշանաբանը՝ .. Վասն հավատոյ, վասն հայրենեաց ,,: Այսպես է, որ հաճախ մարմնապես նվաճվելով հանդերձ, ներքուստ նա մնաց միշտ ազատ, միշտ անպարտելի իր հոգևոր- մշակութային առաքելության ճանապարհի վրա և ի հեճուկս եկող ու անցնող մրրիկների, շարունակեց մնալ ոգեկան անկորնչելի արժեքներ ստեղծող ուժ:

Հայ ժողովուրդն իր ողջ պատմության ընթացքում հավատարիմ մնաց ազատատենչ Հայկին և քրիստոսասեր Վարդանին: Այսօր հայ ժողովուրդը , ամուր կանգնած Սարդարապատի հաղթանակի վեմի վրա … կերտում է իր ապագան , առավել ինքնավստահ, առավել խանդավառ, շարունակելով իր պատմական առաքելությունը իբրև մշակույթ ստեղծող ազգություն…:

«Հայոց պատմություն. նորագույն ժամանակաշրջան (1918-1945)», հ. IV, գիրք I, խմբ. խորհուրդ` Վ. Բարխուդարյան և ուրիշ., ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտ:

Ավանդական ուսուցման տեխնոլոգիա

Ժամանակակից կրթության նպատակները  փոքր ինչ  փոփոխվել են,  փոխվել է բարոյական դաստիարակության բնույթը,սակայն մի շարք ուսումնական չափանիշներ  մնացել  են  նույնը:  Սա նշանակում է, որ  ավանդական ուսուցման տեխնոլոգիան շարունակվում է կիրառվել կրթական  համակարգում և պահպանում  է  իր  գերակայությունը գիտելիքի հաղորդման պարագայում:

Նախ ներկայացնենք, թե ինչ է իրենից ներկայացնում ավանդական ուսուցումը:

Ավանդական ուսուցման տեխնոլոգիան հիմնված է բացատրական-ցուցադրական մեթոդի վրա: Ավանդական ուսուցման ժամանակ դասը բաժանվում է երկու հատվածի՝հին նյութի հարցում և նոր նյութի հաղորդում: Այս գործընթացը կրկնվում է ամեն օր ևսովորողը մի դասին հասցնում է առնվազն 2-3  անգամ  լսել  միևնույն  նյութը,  չհաշված,  որ ինքն  այդ  նյութը լսել է նաև նախորդ դասին, երբ դասավանդողը հաղորդում էր նորնյութը: Հենց այս ա-մենն  էլ  ձանձրույթ է  պատճառում  ժամանակակից  սովորողին,  որը ակտիվություն  է  ուզում:  Այս պարագայում անտեսվում են սովորողի մի շարք որակականհատկանիշներ, որոնք նրան կարող են մղել ինքնազարգացման: Մենք առաջարկում ենք ավանդական  ուսուցման  ժամանակ  կիրառել  տարբեր  նորարական  տեխնոլոգիաներ՝ կրթական  բարձր  մակարդակ ապահովելու և ժամանակակից պահանջները կատարելու նպատակով:

 Դրա համար անհրաժեշտ է պատկերացում ունենալ բոլոր տեխնոլոգիաների  մասին  և  կատարել ճիշտ ընտրություն, որը կախված է բազմաթիվ գործոններից՝

ովորողների տարիք,

  թեմայի արդիականություն և հրատապություն,

  սովորողների ընդգրկվածություն,

  սովորողների ինտելեկտուալ մակարդակ և այլն:

Ավանդական ուսուցման դեպքում.

  խմբում հավաքվում են միևնույն տարիքի երեխաներ, որոնք ունեն տարբերինտելեկտուալ մակարդակ,

  խումբն աշխատում է ըստ ժամանակացույցի՝ մեկ տարեկան պլանի և ծրագրիհամաձայն,

  դասաժամը տրվում է մեկ ուսումնական առարկայի և բոլոր սովորողները սերտում ենմիևնույն նյութը,

  դասարանում սովորողների աշխատանքը գլխավորում է ուսուցիչը:

Ավանդական ուսուցման տեխնոլոգիայի հիմնական բացասական հատկանիշներնեն.

-կրթել ուսանողությանը պատրաստի նյութի մատուցման միջոցով, պատրաստիգիտելիքների հաղորդում,

-ուսուցման գործընթացի երեք հիմնական գործառույթներն են՝  հաղորդում,վերահսկում և գնահատում,

-հաշվի չի առնվում ուսանողի մտավոր ունակությունների փոփոխությունները,մեխանիկական հիշողություն:

Ավանդական ուսուցման նպատակը հիմականում գիտելիքների հաղորդումն է,մասամբ էլ հմտությունների ձևավորումը: Այս տեխնոլոգիայի կիրառման դեպքումանտեսվում է կրթության ժամանակակից պահանջը՝ ապահովել անհատիհամակողմանի և ներդաշնակ զարգացումը: Այս տեխնոլոգիան կիրառելիս հաշվի չիառնվում սովորողի անհատական ունակությունները, հետին պլան են մղվումստեղծագործական ունակությունները: Ավանդական տեխնոլոգիան հիմնականումկիրառում է ավտորիտար մանկավարժության պահանջները: Ուսուցման գործընթացումավտորիտարիզմը կարգավորում է սովորողների ուսումնական գործընթացը, ինչպեսնաև հնարավորություն է տալիս վերահսկելի դարձնել այդ գործընթացը:

Ինպես ցանկացած տեխնոլոգիա, ավանդական ուսուցումը ևս ունի դրական կողմեր.

         Համակրգված ուսուցում,

         Կազմակերպչական պարզություն,

         Զանգվածային կրթության նվազագույն ռեսուրսների օգտագործում,

         Վերարտադրողականության զարգացում,

         Բանավոր ներկայացում:

Պետք չէ հրաժարվել ավանդական ուսուցումից, պարզապես պետք է աննկատելիորեն  և  ճիշտ համադրել նորարական մյուս տեխնոլոգիաների հետ և ուսուցման  արդյունքը  կլինի  դրական:

Համագործակցային ուսուցման տարրերը  հինգն են՝

1. Դրական փոխկախվածություն.Խմբում ձևավորվում է միմյանց օգնելու, խրախուսելու, աջացելու մթնոլորտ։Սովորողի ջանքերն ուղղվում են ընդհանուր նպատակին համատեղ հասնելուն։Այն նպաստում է հանդուրժողականության և վստահության ձևավորմանը։Քննարկումներն ու ձգտումներն օգնում են խմբի անդամների փոխհարաբերություններին։

2. Դեմ առ դեմ, խթանող փոխազդեցություն.Խմբի անդամները համգործակցում են, փոխանակում են տեղեկություններ, կարծիքներ և ռեսուրսներ, մշակում և վերլուծում են տեղեկությունը, ապահովում են հետադարձ կապ, քաջալերում և աջակցում են միմյանց՝ ընդհանուր նպատակին հասնելու համար։

3. Անհատական հաշվետվություն և պատասխանատվություն.Խմբի յուրաքանչյուր անդամ պատրաստ է պատասխանելու և մտքեր փոխանակելու, կրում է պատասխանատվություն ուսուցման արդյունքների համար, խմբի մաս է, գաղափարներով և մտքերով կիսվում է մյուս անդամների հետ, պատրաստ է ներկայացնելու խմբի աշխատանքի արդյունքը։

4. Սոցիալական հմտություններ.Խմբի անդամների միջև ձևավորվում են վարքագծային նորմեր՝ անաղմուկ աշխատանք, ներկայություն մինչև աշխատանքի ավարտը, խոսողին հետևելը, առաջադրանքը կատարելիս ներդում ունենալը։

5. Խմբային գործընթաց.Խմբի անդամների հոջողությունների, փոխհարաբերությունների, համագործակցության բարելավման հետ կապված խնդիրների քննարկման փուլ է։Դրանք զարգացնում են սոցիալական հմտությունները, ապահովում են խմբի անդամների գործողությունների և մասնակցության հետադարձ կապը։

Համագործակցային ուսուցման ֆորմալ խմբերը փոքր են՝ 2-4 անդամ։Հանձնարարականների ռազմավարությունը հետևյալն է ՝

1. խմբերը ձևակերպում են առաջադրանքը, լուծում այն և պատրաստվում ներկայացնել,

2. պատահականորեն ընտրված խմբի անդամը ներկայացնում է խմբի աշխատանքի արդյունքը,

3. բոլոր անդամները քննարկում են բոլոր լուծումնեը, տալիս հարցեր,

4. յուրաքանչյուր խումբ պատրաստում և ներկայացնում է աշխատանքի հաշվետվություն։

Համագործակցային ուսուցման մեթոդներն են

1. Աշակերտների թիմային առաջադիմություն

2. Խճանկար

3. Շրջագայություն պատկերասրահում

4. Երեք բանալի և մեկ կողպեք

5. Հինգրոպեանոց ազատ շարադրանք։

Աշակերտների թիմային առաջադիմության մեթոդ: Համագործակցային ուսուցման այս մեթոդը մշակվել է Ջոն Հոփկինսի համալսարանի պրոֆեսոր Ռոբերտ Սլավինի կողմից։ Այս մեթոդը խթանում է աշակերտների ուսումնառությունը։ Այստեղ էական է այն հանգամանքը, որ գնահատվում է աշակերտների առաջընթացը։ Այս մեթոդը լուրջ խթան է ցածր առաջադիմությամբ աշակերտների համար, քանի որ նույնիսկ չնչին առաջընթացի պարագայում նրանք կարող են ներդրում ունենալ թիմի արդյունքում։ Իսկ միջին ու բարձր առաջադիմությամբ աշակերտները պետք է մի կողմից՝ օգնեն իրենց դասընկերներին, մյուս կողմից՝ կարողանան պահպանել ու բարելավել իրենց նախորդ ցուցանիշները։Այս մեթոդի առավելություններից մեկն էլ այն է, որ հնարավորություն է տրվում գնահատելու և՛ առանձին աշակերտների, և՛ խմբերին։

Խճանկար (Ջիգսո, Jigsaw): Խճանկարը համագործակցային ուսուցման մեթոդ է։ Այն մշակվել և փորձարկվել է Տեխասի A&M համալսարանում` Էլիոթ Արոնսոնի և նրա գործընկերների կողմից, այնուհետև լրամշակվել է Սլավինի և վերջինիս գործընկերների կողմից: Խճանկարի փուլերն են.

• նյութի ուսումնասիրություն և տեղեկատվության հավաքում,

• աշխատանք փորձագիտական խմբում,

• աշխատանք ուսումնական խմբում,

• ավարտական աշխատանք,

• ամփոփում:

Շրջագայություն պատկերասրահում: Սա «Խճանկար» մեթոդի տարատեսակ է, որի նպատակն է փոխանակել տեղեկություններ, մշակել գաղափարներ և կատարել անդրադարձ, ինչպես նաև զարգացնել լսելու, ինքնուրույն աշխատելու, քննադատաբար և ստեղծագործաբար մտածելու, ցածրաձայն խոսելու, աշխատանքի արդյունքը ներկայացնելու հմտություններ։

Երեք բանալի և մեկ կողպեք: Աշխատանքը կարելի է կատարել զույգերով կամ խմբով։ Այս մեթոդը կարելի է կիրառել այնպիսի դասերի իմաստի ընկալման փուլում, որոնք բավականին ծավալուն են, նույն նյութին կամ երևույթին վերաբերող մի շարք բնորոշ հատկանիշներ կան։Այս մեթոդով աշխատելիս աշակերտների մեջ ձևավորվում է ընտրություն կատարելու, գլխավորը երկրորդականից տարբերելու հմտություն, ինչպես նաև համագործակցելու, իր ընտրությունը հիմնավորելու կարողություն։

Հինգրոպեանոց ազատ շարադրանք: Հինգրոպեանոց ազատ շարադրանքի մեթոդը կարող է կիրառվել ինչպես դասի խթանման փուլում, այնպես էլ կշռադատման` ելնելով դասի նպատակից և թեմայից։ Ընտրում ենք թեման և առաջարկում հինգ րոպեի ընթացքում ազատորեն շարադրել իրենց մտքերը, որից հետո դադարեցնում են աշխատանքը և ունկնդրում մի քանիսի գրած շարադրանք։

Համագործակցային ուսուցման կարևորագույն ձեռքբերումներն են

• անձի զարգացումը և անհատականության ձևավորումը.

• հոգեբանական և ֆիզիկական առաղջության ապահովումը.

• սթրեսի հաղթահարումը.

• շրջապատողների հետ առողջ փոխհարաբերությունների կառուցումը:

Դասի բոլոր փուլերում պիտի ապահովվեն համագործակցային ուսուցման հետևյալ տարրերը՝

• դրական փոխկախվածություն.

• դեմ առ դեմ փոխազդեցություն.

• անհատական հաշվետվություն և պատասխանատվություն.

• միջանձնային կամ փոքր խմբերով աշխատանքի հմտություններ.

• խմբային գործընթաց/ մշակում.

• փոխներգործուն կամ ինտերակտիվ առաջադրանք:

Համագործակցային ուսուցումն ակնկալում է ուսուցչի դերի փոփոխություն. ուսուցիչն առաջնորդում և ուղղորդում է դասարանը՝ ստեղծելով փոխադարձ վստահության մթնոլորտ և համագործակցությունը խթանող միջավայր: Ուսուցիչը հրամայողից վերափոխվում է հրահանգչի, աջակցողի և դիտարկողի:

Համագործակցային ուսւոցման ընթացքում ուսւոցիչը ստանձնում է մեծ թվով պարտականություններ՝

• դասերի, վարժությունների, առաջադրանքների պլանավորում.

• սովորողների խմբերի ձևավորում.

• սովորողների տեղաբաշխում.

• առաջադրանքի ներկայացում, և բացատրում.

• խմբային աշխատանքի հսկողություն և անհրաժեշտության դեպքում միջամտություն.

• օգնություն սոցիալական հմտությունների զարգացման հարցում.

• գնահատում:

Պրոբլեմային ուսուցում

Պրոբլեմային ուսուցումը առավել արդյունավետ է դարձնում սովորողների կրթա– դաստիարակչական աշխատանքների կազմակերպումը և ղեկավարումը։ Իրենց ունեցած գիտելիքների հիման վրա ուսանողները լուծում են պրոբլեմային խնդիրներ, ձեռք են բերում նոր գիտելիքներ, գաղափարներ, կատարում ուսումնասիրվող նյութի ինքնուրույն վերլուծություն։

Պրոբլեմային խնդրի ներկայացման ժամանակ ուսուցիչը պետք է սովորեցնի ուսուցման մակարդակները,եթե սովորողները չունեն անհրաժեշտ գիտելիքներ` առաջադրանքները կատարելու համար։ Որպես պրոբլեմային խնդիր կարող են հանդես գալ ուսանողական խնդիրները, հարցերը, գործնական առաջադրանքները։ Պրոբլեմային իրավիճակներում կարող են առաջանալ տարբեր տեսակի խնդիրներ։ Եթե սովորողները հայտնվում են պրոբլեմային իրավիճակներում, ապա դասավանդողը պետք է ձեռնամուխ լինի ուսումնական նյութի բացատրությանը և ցույց տա պրոբլեմի լուծման ուղիները։ Պրոբլեմային ուսուցման հաջորդ մակարդակում ուսուցիչը միշտ նշում է պրոբլեմը, իսկ սովորողները ինքնուրույն լուծման ուղիներ փնտրում։ Պրոբլեմային ուսուցման կիրառման դեպքում ուսուցիչը սովորողին ոչ թե պատրաստի գիտելիք է տալիս, այլ ներկայացնում է այն խնդիրը կամ հարցը, որը պիտի լուծում գտնի: Նա, սովորողին որոշակի հիմնախնդիր առաջարկելով հանդերձ, ձգտում է հետաքրքրել նրան, տվյալ խնդիրը լուծելու նախանձախնդրություն է արթնացնում:

Պրոբլեմային ուսուցման հիմնաքարը որոշակի իրավիճակի ստեղծումն է: Այստեղ շատ կարևոր է, որ լուծման համար ներկայացվող առաջադրանքը համապատասխանի սովորողների մտավոր կարողություններին, նրանց ունեցած գիտելիքներին, այլապես աշխատանքը կարող է տապալվել:

Ավագ դպրոցի հայոց լեզվի և հայ գրականության գործընթացում այս տեխնոլոգիան կիրառելի և արդյունավետ կլինի, եթե ուսուցիչը հանգամանալից աշխատանք տանի վիճելի հիմնախնդիրների հայտնաբերման, դրանք սովորողներին ճիշտ ներկայացնելու առումով:

Նախագծային ուսուցում

Նախագծերի մեթոդը  ուսուցման համակարգ է, որի ընթացքում սովորողները  գիտելիքներ, կարողություններ, հմտություններ են ձեռք բերում աստիճանաբար բարդացող գործնական նախագծերի պլանավորման և իրագործման ընթացքում: Համաշխարհային մանկավարժության մեջ այս մեթոդը նոր երևույթ չէ. Այն առաջին անգամ նկարագրվել է  20-րդ դարի 20-ական թվականներին ԱՄՆ-ում  կրթական բարեփոխումների շրջանում, ինչի արդյունքում կրթությունը դարձավ աշակերտակենտրոն: Հետագայում այն լայն տարածում ստացավ եվրոպական երկրներում: Մեթոդի ի հայտ գալը կապվում է Ջոն Դյուիի անվան հետ, երբեմն անվանում են նաև հիմնախնդիրների մեթոդ:Նախագծերի մեթոդն իր նշանակությամբ կարևոր տեղ է զբաղեցնում ուսուցման ժամանակակից մեթոդների շարքում,  21-րդ դարի նորագույն  մանկավարժական տեխնոլոգիաներից է, որը թույլ է տալիս անհատականացնելու ուսումնական գործունեությունը, սովորողներին հնարավորություն է տալիս դրսևորելու ինքնուրույնություն իրենց գործունեության պլանավորման հարցում, տեխնոլոգիա է, որը ներառում է բազմաթիվ այլ մեթոդներ: Նախագծային մեթոդի առանձնահատկությունն այն է, որ ուսուցումը կազմակերպվում է սովորողների նպատակային գործունեության միջոցով, ընդգծվում է կապը սովորողների կյանքի և առօրյայի հետ, ուսումնասիրության հիմնախնդիրները բխում են իրական կյանքից: Այս դեպքում անպայման կապահովվեն սովորողների հմտությունների, կարողությունների զարգացումը, տեղեկատվական դաշտում ճիշտ կողմնորոշվելու, քննադատական մտածողության զարգացումը: Փորձն ապացուցում է, որ նախագիծ մշակող և իրագործող սովորողները կարողանում են աշխատել խմբում, համագործակցել ընկերների հետ,  կոնկրետ այս կամ այն խնդիրը լուծելու համար կիրառել տարբեր ոլորտներից  ձեռք բերած իրենց գիտելիքները:

Ուսումնական նախագիծն ունի իր իրականացման փուլերը.

1. հիմնահարցի ձևակերպում

2. աշխատանքային խմբի (խմբերի) ձևավորում

3. աշխատանքի բաժանում

4. խմբերի, անհատների ինքնուրույն աշխատանք

5. հետազոտություն

6. ստացված արդյունքների ընթացիկ  քննարկումներ

7. կատարված աշխատանքների ներկայացում
   - նախօրոք որոշվում է ներկայացման ձևը` տեսանյութ, ֆոտոշարք, հոդված

8. սովորողների և խմբի աշխատանքների գնահատում
   - գնահատումը կատարվում է և՛ դասավանդողի, և՛ սովորողների կողմից
   - գնահատվում է յուրաքանչյուր սովորող
   - գնահատվում է ամբողջ խումբը

9. հետագա աշխատանքի ուղիների նախանշում

Տարբեր մակարդակների ուսուցում

Այս տեխնոլոգիան նախատեսում է մանկավարժական այնպիսի պայմանների ստեղծում, երբ ամեն մի սովորող ընդգրկվում է ուսումնական գործընթացի մեջ: Ընդ որում այդ գործունեությունը նրա տարիքին, կարողություններին, ինչպես նաև հետագա զարգացման գոտիներին մոտ և համապատասխան են:

Տարբեր մակարդակներով ուսուցման տեխնոլոգիան նախատեսում է սովորողների մակարդակային տարբերակում. սովորողներին բաժանում են հոսքերի և խմբերի ըստ դյուրաշարժության աստիճանի:

Տարբերակված ուսուցման երեք տեսակ է կիրառվում.

1. ուսումնառության սկզբում անձի դինամիկական բնութագրումների և սովորողների ընդհանուր ուսումնական կարողությունների նախնական ախտորոշման հիման վրա երեխաները բաժանվում են տարբեր դասարանների, որոնք աշխատում են տարբեր մակարդակ ապահովող ուսումնական ծրագրերով.

2. միջին օղակում կատարվում է տարբերակում դասարանի ներսում` կախված ճանաչողական հետաքրքրություններից. կամընտրական հիմունքներով ձևավորվում են առանձին առարկաների խորացված ուսուցման խմբեր.

3. հիմնական դպրոցում և բարձր դասարաններում տարբերակված ուսուցում ըստ մասնագիտական կողմնորոշման, որը կատարվում է հեգեբանական-դիդակտիկական ախտորոշման, փորձաքննության, ուսուցիչների և ծնողների ցուցումների, դպրոցականի ինքնաճանաչման և ինքնորոշման հիման վրա:

Տարբերակված մակարդակներով ուսուցումը նախատեսում է`

• ճանաչողական մոտիվացիայի ստեղծում և սովորողների ճանաչողական գործունեության խթանում.

• յուրաքանչյուր սովորողի կողմից ուսումնական նյութի յուրացման մակարդակի ազատակամ ընտրություն, որը պետք է ցածր չլինի պետական չափորոշչից.

• սովորողների` տարբեր մակարդակներով ինքնուրույն ուսուցման կազմակերպում.

• ուսումնական բովանդակության հիմնական բաղադրիչի լիարժեք յուրացում.

• ուսումնական գործընթացի կազմակերպում տարբեր ձևերով` զույգերով (փոխգործում սկզբունքով), խմբային կամ կոլեկտիվ.

• ուսումնական նյութի յուրացման ընթացիկ ստուգում.

• ներածական և ամփոփիչ ստուգողական աշխատանք` ուսումնական նյութի յուրաքանչյուր միավորի յուրացումը ստուգելու համար (հիմնական դրույթները չյուրացրած սովորողների համար կազմակերպվում են շտկողական աշխատանքներ մինչև լիակատար յուրացումը).

Գործունեության հիմնական տեսակի իրականացման նախապատրաստական փուլը նախատեսում է նպատակային հրահանգների ստեղծում: Ապա անցկացվում է նախապատրաստական կամ ներածական ստուգում հետևյալ ձևերով` թեստ, թելադրություն, հիմնական բնորոշումների, կանոնների, օրենքների, քայլաշարերի բացատրություն: Աշխատանքնը եզրափակվում է նկատված թերությունների և բացթողումների շտկումով: Սովորողների կողմնորոշումն ապահովելու համար նրանց հաղորդվում են ինչպես պարտադիր, այնպես էլ բարձրամակարդակ պահանջները, տնային առաջադրանքները և գնահատման չափանիշները:

Հարմարվողական ուսուցում

Այս տեխնոլոգիան տարամակարդակ ուսուցման մի տեսակն է, որը նախատեսում է ուսումնական պարապմունքների ճկուն կազմակերպում` հաշվի առնելով սովորողների անհատական առանձնահատկությունները: Այստեղ կենտրոնական դեմքը սովորողն է. շեշտադրվում են նրա գործունեությունը, նրա անձնային որակները: Հատուկ տեղ է հատկացվում սովորողների ուսումնական կարողությունների ձևավորմանը: Հարմարվողական տեխնոլոգիայի կիրառման դեպքում ուսուցիչն աշխատում է ամբողջ դասարանի հետ և անհատապես :

Հարմարվողական տեխնոլոգիայի պայմաններում ուսումը հիմնականում դառնում է ակտիվ ինքնուրույն գործունեություն. Դա պարտադիր և լրացուցիչ գրականության ընթերցումն է, զեկուցումներ պատրաստելու աշխատանքն է, տարբեր բարդության խնդիրների լուծումն է, լաբորատոր և գործնական աշխատանքներն են, անհատական աշխատանքն է ուսուցչի հետ, գիտելիքների ձեռքբերման հսկողությունն է և այլն:

Այս տեխնոլոգիայի կիրառման դեպքում ուսուցման գործընթացը կարող է ներկայանալ երեք փուլով.

1. ուսումնական նոր նյութի բացատրություն (ուսուցիչը սովորեցնում է բոլոր աշակերտներին).

2. ուսուցչի առանձնահատուկ աշխատանքը սովորողների հետ ինքնուրույնաբար աշխատող դասարանի ‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎Ֆոնի վրա.

3. սովորողների ինքնուրույն աշխատանքը:

Հարմարվողական տեխնոլոգիայի կիրառության ընթացքում առաջնությունը տրվում է սովորողի ինքնուրույն աշխատանքին, հետևաբար ուսումնական նոր նյութի բացատրության փուլը կարճատև է և հագեցած:

Երկրորդ փուլի նպատակը սովորողներին ինքնուրույն աշխատանքի վարժեցնելն է` գիտելիքի, տեղեկատվության որոնում, պրոբլեմային խնդիրների լուծում, ստեղծագործական գործունեության խթանում: Ուսուցիչը նախապես ձևավորում է անհրաժեշտ հուզական մթնոլորտ, որը անհատական աշխատանքի կազմակերպման հիմքն է. նա աշակերտներին նախապատրաստում է ինքնուրույն աշխատանքի:

Դասարանն աշխատում է ինքնուրույնաբար, իսկ ուսուցիչը նախօրոք կազմված գրա‎ֆ‎իկին հաապատասխան պարապում է առանձին աշակերտների հետ երեք մակարդակով ձևավորված առաջադրանքներով` վերարտադրողական, մասամբ որոնողական և ստեղծագործական բնույթի:

Այսպիսով` հարմարվողական ուսուցման տեխնոլոգիան նախատեսում է ուսումնական պարապմունքների կազմակերպման տարաբնույթ, ճկուն համակարգ` հաշվի առնելով դպրոցականներից յուրաքանչյուրի առանձնահատկությունները: Նոր նյութի բացատրությունը կարող է ընդգրկել ողջ դասաժամը կամ էլ դրա միայն մի մասը: Նույնը վերաբերում է նաև սովորողների ինքնուրույն աշխատանքին: Տվյալ տեխնոլոգիան հնարավորություն է տալիս նպատալկաուղղված ձևով փոփոխել ուսուցման փուլերի տևողությունը և հաջորդականությունը:

Կանանց և տղամարդկանց իրավահավասարության մասին օրենքը

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ 
ՕՐԵՆՔԸ

ԿԱՆԱՆՑ ԵՎ ՏՂԱՄԱՐԴԿԱՆՑ ՀԱՎԱՍԱՐ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԻ ԵՎ ՀԱՎԱՍԱՐ ՀՆԱՐԱՎՈՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՊԱՀՈՎՄԱՆ ՄԱՍԻՆ

Հոդված 1. Սույն օրենքի կարգավորման առարկան

1. Սույն օրենքը սահմանում է քաղաքական, սոցիալական, տնտեսական, մշակույթի եւ հասարակական կյանքի այլ ոլորտներում կանանց եւ տղամարդկանց հավասար իրավունքների եւ հավասար հնարավորությունների ապահովման երաշխիքները եւ կարգավորում է դրանց առնչությամբ ծագող հարաբերությունները:

Հոդված 2. Սույն օրենքի նպատակն ու խնդիրները

1. Սույն օրենքի նպատակն է հասարակական կյանքի բոլոր ոլորտներում գենդերային հավասարության ապահովումը, կանանց եւ տղամարդկանց իրավական պաշտպանությունը գենդերային խտրականությունից, քաղաքացիական հասարակության ձեւավորման աջակցումը եւ հասարակության մեջ ժողովրդավարական հարաբերությունների հաստատումը:

2. Սույն օրենքի խնդիրներն են` ապահովել կանանց եւ տղամարդկանց.

1) իրավունքների, պարտականությունների եւ պատասխանատվության իրական հավասարությունը, նրանց նկատմամբ հավասար վերաբերմունքը եւ խտրականության բացառումը,

2 ) հնարավորությունների հավասարությունը,

3) արդյունքի հավասարությունը:

Ցանկացած առողջ հասարակություն բաղկացած է երկու սեռերի ներկայացուցիչներից, որոնց ժողովրդավարական պետությունների Սահմանադրությունները տալիս են հավասար իրավունքներ, պարտականություններ և ազատություններ: Ու չնայած դրան, շատ երկրներում, այդ թվում` Հայաստանում, կնոջ դերը հասարակական և քաղաքական կյանքում բավականին ցածր է` ի տարբերություն ընտանիքի, որտեղ կինը առանցքային տեղ է զբաղեցնում:

Մի շարք երկրներում կանայք տղամարդկանց հետ հավասար զբաղեցնում են երկրի համար կարևորագույն պաշտոններ և աշխատում են այնպիսի կառույցներում, ինչպիսիք են ոստիկանությունը, ազգային անվտանգության համակարգը, ավիացիան, կառավարությունը, օրենսդիր և դատական մարմինները, տրանսպորտային և հաղորդակցական ոլորտը և այլն:

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությունում ամրագրված է, որ «Բոլոր մարդիկ հավասար են օրենքի առջև: Խտրականությունը, կախված սեռից, ռասայից, մաշկի գույնից, էթնիկական կամ սոցիալական ծագումից, գենետիկական հատկանիշներից, լեզվից, կրոնից, աշխարհայացքից, քաղաքական կամ այլ հայացքներից, ազգային փոքրամասնությանը պատկանելությունից, գույքային վիճակից, ծնունդից, հաշմանդամությունից, տարիքից կամ անձնական կամ սոցիալական բնույթի այլ հանգամանքներից, արգելվում է»:

Հայաստանի Հանրապետությունը միացել է տարբեր միջազգայիին կոնվենցիաների և պայմանանգրերի, որոնք սահմանում են կնոջ և տղամարդու հավասարությունը:

Սեռերի հավասարության սկզբունքներն ամրագրված են նաև ՀՀ Աշխատանքային օրենսգրքում, որտեղ նշված է, որ աշխատանքային հարաբերությունների կողմերը իրավահավասար են անկախ նրանց սեռից, ռասայից, ազգությունից, լեզվից, ծագումից, ամուսնական վիճակից և ընտանեկան դրությունից և աշխատողի գործնական հատկանիշների հետ չկապված այլ հանգամանքներից:

Նույն հանգամանքները չեն կարող պատճառ համարվել աշխատանքային պայմանագրի լուծման համար, բացի այդ, տղամարդկանց և կանանց միևնույն կամ համարժեք աշխատանքի դիմաց պետք է վճարվի է նույն չափով աշխատավարձ:

1953 թ. ընդունվեց Կանանց քաղաքական իրավունքների մասին ՄԱԿ-ի կոնվենցիան, որը քաղաքական իրավունքների տնօրինման և օգտագործման հարցում կանանց և տղամարդկանց դրությունը հավասարեցնելու նպատակ է հետապնդում: Ըստ կոնվենցիայի` կանայք տղամարդկանց հետ հավասար պայմաններում, առանց որևէ արգելքի ու խտրականության, բոլոր ընտրություններում քվեարկելու, ընտրվելու, պետական ծառայության պաշտոններ զբաղեցնելու և ազգային օրենքով սահմանված բոլոր հասարակական-քաղաքական գործառույթները կատարելու իրավունք ունեն: Հայաստանի Հանրապետությունն այս կոնվենցիային միացել է 2007 թ-ին:

Հայաստանում կանանց իրավունքների պաշտպանության արդի խնդիրներից է նաև ընտանեկան բռնությունը: Ընտանեկան բռնությունը ընտանիքի մի անդամի գործողությունը կամ անգործությունն է` ուղղված ընտանիքի մեկ այլ անդամի դեմ, որը կատարվում է գոյություն ունեցող կամ հանգամանքների բերումով ստեղծված ուժի կամ իշխանության առավելագույն օգտագործմամբ, խախտում է տուժածի իրավունքներն ու ազատությունները, սպառնում է նրա կյանքին և առողջությանը` նրան պատճառելով տառապանք և վնաս:

Ընտանեկան բռնությունը ունի փուլային բնույթ: Ընտանեկան բռնության փուլերն են՝

1. լարվածություն, երբ կուտակվում է զայրույթ, անհասկացվածություն

2. բռնություն, երբ կոնկրետ գործողություններ են իրականացվում՝ բղավել, վիրավորել, հայհոյել, ֆիզիկական ուժի կիրառում

3. , երբ սկսվում է մեղքի զգացման, ներողությունների, նվերների շրջան: Երբ բռնարարը սկսում է ներողություն խնդրել իր արարքների համար, նաև ներկայացնել կատարվածը` իր ցանկությունից և վերահսկողությունից դուրս:

Փուլերը որպես կանոն հաջորդում են միմյանց և հիմնականում մեղրամսի փուլից հետո պարբերաբար կրկնվում են: Սա է պատճառը, որ ընտանեկան բռնության ենթարկված կանայք բազմիցս հեռանում են բռնարարից և վերադառնում մեղրամսի փուլում:

Կան մի շարք պատճառներ, թե ինչու են կանայք մնում բռնարարի հետ՝

• տնտեսական կախվածություն

• երեխաներից զրկվելու վախ

• այլընտրանքային ապրուստի բացակայություն

• աշխատանքային հմտությունների բացակայություն

• սոցիալական մեկուսացում

• ոստիկանության, դատարանի, սոցիալական աշխատողների կողմից բացասական արտահայտումները

• անորոշության նկատմամ վախ

• ընտանիքի ճնշումը:

Ի՞նչ է կորցնում կինը բռնության հետևանքով՝

• Կյանքը, առողջությունը, շատ հաճախ ընտանիքը, կրթությունը, աշխատանքը, մաս­նա­գի­տական հմտությունները, հարգանքը հասարակության մեջ (անձի հնա­րավոր դեգրադացիա, հանցագործություն, մարմնավաճառություն, թմրա­մո­լու­թյուն, ալկո­հոլիզմ):

Ի՞նչ է կորցնում ընտանիքը՝

• Լիարժեք սերունդ, երեխաների նորմալ դաստիարակություն, տնտեսական կարգա­վի­ճակի իջեցում, ընտանիքի ստեղծագործ ֆունկցիա, որն էլ բերում է ընտանեկան հարաբերությունների քայքայմանը:

Ի՞նչ է կորցնում հասարակությունը՝

• Անհատ, լիարժեք աշխատող, ընտանիքը որպես հասարակության բջիջ և որպես հետևանք`աշխատանքային և մտավոր ռեսուրս, կայունություն և վերջապես`զարգացման ներուժ:

Ի՞նչ է կորցնում պետությունը՝

• Առաջին հերթին իր իրավական դեմքը (իմիջը) և, ամենակարևորը, սոցիալական և քաղաքական անվտանգությունը:

Դաստիարակչական բաղադրիչի ներմուծումը պատմության դասի պլանում

Յուրաքանչյուր աշխատանք սկսելուց առաջ կարևոր է պատկերացնել նպատակը (տեսլականը), որին ուզում ենք հասնել: Ամբողջական նպատակի ձևավորումը մեզ հնարավորություն է տալիս մշակելու արդյունավետ քայլեր, գործընթացներ:

Եթե մեր նպատակը սովորողների արդյունավետ սոցիալական դաստիարա­կությունն է առարկայական դասաժամերին, մենք պետք է նախ ակնառու կերպով պատկերենք, թե ինչպիսի որակներ կուզենայինք ձևավորել սովորողների մոտ, ապա, թե ինչպես պլանավորենք դաստիարակչական բաղադրիչը, ինչպես ինտեգրենք դասի բովանդակության մեջ և իրականացնենք գործընթացը:

Դասի պլանավորման ընթացքում, դասի բովանդակությունն ու ակնկալիքները սահմանելիս, ուսուցչի համար առաջնային ուղենիշը առարկայական ծրագիրն ու չափորոշիչն են: Դասի դաստիարակչական բաղադրիչի բովանդակությունն ու ակնկալիքները սահմանելիս առաջին ուղենիշը պետք է դառնան հանրակրթության պետական չափորոշչով և առարկայական չափորոշիչներով սահմանված, շրջանավարտներին (սովորողներին) ներկայացվող որակական պահանջները:

Ըստ ¹

:

Առարկայական դասի դաստիարակության բաղադրիչը պատշաճ կերպով պլանավորելու համար յուրաքանչյուր ուսուցչի խնդիրն է՝

• ծանոթ լինել այդ ընդհանրական որակական պահանջներին,

• իմանալ առարկայական ծրագրերի չափորոշիչների միջոցով սահմանված արժեհամակարգը,

կարողանալ ընտրել և առանձնացնել այն որակներն ու արժեքները, որոնք կարելի է ձևավորել տվյալ թեմայի կամ թեմաների շրջանակում:

Թղթապանակը որպես գնահատման այլընտրանք

Ուսումնական թղթապանակը սովորողների ձեռքբերումների գնահատման և վերահսկման նոր ձև է։Հիմնական իմաստն է՝ ցույց տալ այն ամենը,ինչ ընդունակ է սովորողը։ Ընդհանուր առմամբ ուսումնական թղթապանակն իրենից ներկայացնում է սովորողի ուսումնական գործունեության արդյունքների և նմուշների կազմակերպման,ինչպես նաև արտաքին աղբյուրների համապատասխան տեղեկատվական նյութերի հավաքածու։Այն նախատեսված է սովորողի ուսումնական մակարդակի բազմակողմանի քանակական և որակական վերլուծության և նրա ուսումնական գործընթացի հետագա շտկման համար։ Գնահատման այս ձևի մանկավարժական իմաստն այն է,որ շեշտը սովորողի չիմացածից տեղափոխվում է նրա իմացածի վրա,գնահատականից՝ ինքնագնահատականի վրա։Ուսումնական թղթապանակը քանակական և որակական գնահատականների ինտեգրացիա է և վերջապես,դրա հիմնական խնդիրն է հետևել ուսումնական առաջընթացին և ընդհանրապես դրա դինամիկային։

1.Ուսումնական թղթապանակի բովանդակության համար մեծ մասամբ չեն տրվում ենթակետերի և անվանումների հստակ ցանկ։Դա հիմնականում կախված է կոնկրետ ուսուցչից կամ ուսուցիչների խմբից։

2.Գոյություն ունի ուսումնական գործունեության արդյունքների և դրա վերաբերյալ տեղեկությունների ազատ ցանկ,որից կարելի է ընտրել։

3.Ուսումնական թղթապանակի բովանդակությունը կախված է տվյալ առարկայի ուսուցման կոնկրետ նպատակներից։ Ուսումնական թղթապանակի բովանդակության գրեթե ողջ պարունակությունը թույլ է տալիս ամբողջական պատկերացում կազմել դրա բովանդակության վերաբերյալ։

Ուսումնական թղթապանակի երեք պարտադիր բաղկացուցիչ՝

1.Աշակերտն առաջին էջում գրում էիր թղթապանակի նպատակի մասին,

2․Կցվում է թղթապանակի բովանդակությունը բոլոր տարրերի թվարկումով։ Թղթապանակը ունի երկու գործառույթ՝աշխատանքային և գնահատող։

Ուսումնական թղթապանակը հնարավորություն է տալիս սովորողի ընդունակությունների որակական և քանակական գնահատականները համդրել ուսումնական գործունեության արդյունքների վերլուծության միջոցով։

•խրախուսվում է գնահատականը,ինքնագնահատականն ու փոխգնահատումը,սովորողի ուսումնական գործընթացի ինքանվերլուծությունն ու ինքնավերահսկողությունը։

•Ուսումնական թղթապանակը նպաստում է սովորողների,ուսուցիչների համգործակցությանը,հնարավորություն է ընձեռում գնահատելու ուսման ընթացքում ներդրված ջանքերը,ձեռքբերումներն ու առաջընթացը։

Ուսումնական թղթապանակը գնահատման նոր ձև է և ուսուցման գործընթացում հնարավորություն է տալիս ավելի հստակ տեսնել գնահատման ավանդական ձևերի փոփոխությունների նոր ուղղությունները՝մասնավորապես գնահատանիշի գերակայության փոփոխությունը։

1

ՀՀ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ
ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏԻ

ԱՐՄԱՎԻՐԻՄԱՍՆԱՃՅՈՒՂԻ

ՆԱԽԱԱՏԵՍՏԱՑԻՈՆ ՎԵՐԱՊԱՏՐԱՍՏՄԱՆ

ԴԱՍԸՆԹԱՑԻ ՄԱՍՆԱԿՑԻ

ԹՂԹԱՊԱՆԱԿ

ԴՊՐՈՑԸ` Արմավիր քաղաքի թիվ 5 հիմնական դպրոց

ԱՌԱՐԿԱՆ` Հայոց պատմություն

ՎԵՐԱՊԱՏՐԱՍՏՎՈՂ ՈՒՍՈՒՑԻՉ` Արթուր Ստեփանյան

ՎԵՐԱՊԱՏՐԱՍՏՈՂ ԴԱՍԱԽՈՍ` Կամո Լալայան

Արմավիր 2017

Բովանդակություն

1. Օրենսդրություն________________3 -9

2.Տեղեկատվական հաղորդակցական տեխնոլոգիա (ՏՀՏ)_____ 10

3. Մանկավարժություն _____________ 11 -15

4.Հոգեբանություն______________ 16 -17

5.Դաստիարակություն______________ 18 -19

6.Գնահատում___________________19 -22

7.Ներառական կրթություն___________________22 -26

8. Առարկայական դասընթաց _________________

9.Պրակտիկայի թերթիկ _________________

Հետազոտական աշխատանքի թեման `

1918 թ. Մայիսյան հերոսամարտերի պատմական նշանակությունը

ՕՐԵՆՍԴՐՈՒԹՅՈՒՆ

Օրենքն առաջացել է մասնավոր սեփականության և պետության առաջացման հետ միասին:Այն գործում է Ք.ա 4-րդ հազարամյակից սկսած սկզբում որպես սովորույթ իսկ հետո որպես գրի առնված նորմեր: Հին ժամանակներից սկսած հայ ժողովուրդը գրառել է իր օրենքները և ուժ տվել դրանց:

Օրենքները գրում են իշխանությունները և արտահայտում են իրենց շահերը:

19-րդ դարի երկրորդ կեսից գիտության զարգացման հետ միասին զարգացավ նաև օրենսդրությունը: Մարդիկ ձեռք բերեցին ընտրելու և ընտրվելու, իշխանության մաս կազմելու , իրենց խնդիրները լուծելու, որոշումներ կայացնելու, հասարակական կյանքին մասնակցելու իրավունքներ:

ՕՐԵՆՔԸ ԳՐԻ ԱՌՆՎԱԾ և ՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ ՀԱՍՏԱՏՎԱԾ ՍՈՎՈՐՈՒՅԹՆԵՐ ԵՆ:

Հայ ժողովուրդը պահպանել է իր օրենքները, սակայն չի կարողացել գրի առնել պետության բացակայության պատճառով: 1918 թվականին Առաջին Հանրապետությունը պառլամենտական էր, որտեղ գործում էին ռուսական օրենքները: ՀԽՍՀ բոլոր սահմանադրությունները կրկնօրինակում էին ԽՍՀՄ սահմանադրությունը: III Հանրապետությունում իսկական օրենքը ընդունվեց 1995թ հուլիսի 5-ի Սահմանադրության ընդունմամբ:

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆ ՍԱՀՄԱՆԱԴՐՈւԹՅՈւՆ`

Հոդված 38. Կրթության իրավունքը

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի կրթության իրավունք: Պարտադիր կրթության ծրագրերը և տևողությունը սահմանվում են օրենքով: Պետական ուսումնական հաստատություն­ներում միջնակարգ կրթությունն անվճար է:

2. Յուրաքանչյուր ոք օրենքով սահմանված դեպքերում և կարգով ունի մրցութային հիմունքներով պետական բարձրագույն և այլ մասնագիտական կրթական հաստատություն­ներում անվճար կրթություն ստանալու իրավունք:

3. Բարձրագույն ուսումնական հաստատություններն օրենքով սահմանված շրջանակներում ունեն ինքնակառավարման իրավունք, ներառյալ ակադեմիական և հետազոտությունների ազատությունը: