Литературоведческэ толи

Литературоведческэ

толи

Арадай аман зохёол

Э ртэ урда сагһаа хойшо арадай дунда аман үгөөр дэлгэрһэн, үеһөө үедэ дамжан ерэһэн зохёолнуудые арадай аман зохёол – фольклор гэдэг.

Арадай аман зохёлой түлэбүүд

1. Арадай аман зохёол байгуулгаараа иимэнүүд жанрнууд боложо илгардаг: прозын, зүжэглэмэл, шүлэглэмэл.

2. Аман зохёолой олон жанрнууд сооһоо эгээ түрүүн мифүүд бии болоһон.

3. Хорёодой Мэргэн, Бабжа-Барас баатар, Гаагай Мэргэн, Бальжан хатан тухай уянгата хөөрөөнүүдые бидэ домогууд гэжэ нэрлэдэгбди.

4. Арадай үзэл бодолой хүгжэлтэ, болбосорол, хүсэл, ажабайдалай дүршэл, хүнүүдэй, амитадай абари зан уранаар найруулан харуулһан хөөрөөе онтохон гэдэг.

5. Шүлэглэмэл жанрай хэмжүүрээрээ тон ехэ, арадай жаргалай түлөө тэмсэгшэдэй образ харуулһан зохёолнууд хадаа онтохон болоно.

6. Хүнэй ухаан бодол хүдэлгэдэг, таамаг удхатай, юумэнэй үзэгдэл сэхэ нэрлэнгүй хэлэгдэдэг жанрые таабаринууд гэдэг.

7. Хүн зондо һайн һайханиие зорюулжа хэлэһэн уран үгэнүүд γреэлнүүд болоно.

8. Сэдьхэлэйнгээ байдал, һанаһан бодолоо, гуниг баяраа уянгалан, аялгалан дамжуулгые дуунууд гэдэг.

9. Зүжэгэй жанрнуудай янзануудые нэрлэбэл, гурим заншал, наадан, зүжэг, хатар болоно.

Уран зохёолой жанрнууд:

1. Эпическэ (рассказ, туужа, роман, дилоги, трилоги)

2. Лирическэ (шүлэг, поэмэ, сонет, басни)

3. Драматическа (пьесэ, драма, комеди, трагеди)

Эпическэ зохёолнууд соо ажабайдалые хүнүүдээр, тэдэнэй ушаралта ябадалнуудаар харуулдаг.

Лирическэ зохёолнууд соо ажабайдалые поэдэй ба геройн һанал бодолоор, сэдьхэлэй мэдэрэлээр харуулдаг.

Драматическа зохёолнууд сценэ дээрэ зүжэг табихаар бэшэгдэдэг.

Шүлэглэмэл аргаар өөрынгөө һанал бодол, сэдьхэлэй байдал, мэдэрэлээ элирүүлжэ, ажабайдал ба байгаали зураглаһан зохёолгые лирикэ гэдэг.

Лирическэ зохёолнууд удхаараа (темээрээ):

1. гражданска (политическэ) лирикэ

2. пейзажна (байгаалиин) лирикэ

3. интимнэ (инаг дуранай) лирикэ

Уран зохёол бэшэхэ арганууд:

1. Зураглалга: (портрет, байгаали, ажал, дайн г.м.).

• Портрет – хүнэй нюур шарайе, түхэл дүрые зураглалга.

• Пейзаж – байгаалиие үгөөрөө зураглалга.

• Диалог – геройнуудай хоорондоо хөөрэлдөөн.

• Характеристикэ – уран зохёолой геройн зан абари, һанал бодол, маяг түхэл, хэлэнэйнь онсо шэнжэ.

1. Юрэ хөөрэлгэ (хүгжэжэ байһан үйлэ харуулалга).

2. Бодомжолго (хүнэй һанамжа, тобшолол г.м.).

Стильнүүд:

1. Уран зохёолой (рассказ, туужа, роман, шүлэг, зүжэг г.м.).

2. Эрдэм һуралсалай (учебнигүүдэй, методическа болон научна зохёолнуудай хэлэн).

3. Ниитэ-толилолгын, публицистическэ (газетэ, журналай болон политическэ хэблэлэй хэлэн).

4. Хөөрэлдөөнэй (диалог, хүн зоной өөһэд хоорондоо хөөрэлдэдэг хэлэн).

5. Хэрэгэй (мэдүүлгэ, үнэмшэлгэ, тогтоол г.м.).

Уран арганууд:

1. Эпитет

2. Метафора

3. Олицетворени

4. Зэргэсүүлгэ

5. Эхир үгэнүүд

6. Омонимууд, синонимууд, антонимууд

7. Шэнэ ба хуушарһан үгэнүүд, нютаг үгэнүүд г.м.

8. Фразеологизмууд

9. Оньһон хошоо үгэнүүд, таабаринууд, үреэлнүүд, дуунууд

10. Обородууд, оролто үгэ ба мэдүүлэлнүүд

11. Нэгэ түрэл гэшүүд

12. Инверси

1. Зохёолойнгоо үйлын удаа дараа хүгжэһые таһалдуулжа, бэшэжэ байһан зүйлөө бүри эли тодо болгон уншагшадай анхарал татахын тула авторай зорюута өөрынгөө һанал, мэдэрэлые онсо зураглаһан уран зохёолой багаһан хубиие лирическэ түүрээлгэ гэдэг.

2. Богонихон сагай болзор соо болоһон үйлэ хэрэг харуулһан, үсөөн үйлэдэгшэ нюурнуудтай юрэ хөөрэһэн багашаг уран зохёолые рассказ гэдэг.

3. Хэмжүүрээрээ рассказһаа ехэ, романһаа бага, олон үйлэдэгшэ нюурнуутай прозын жанрые повесть гэдэг.

4. Гурбан романһаа бүридэһэн зохёол — трилоги.

5. Драма – геройнуудай хоорондохи зүрилдөө, тэмсэл харуулһан зохёол. Монолог ба диалог хоёрой туһаламжаар бэшэгдэжэ, сценэ дээрэ табигдадаг зохёол.

6. Комеди – геройнуудаа энеэдэтэй байдалда оруулжа, зоной дунда дайралдадаг дутуу дундануудые элирүүлжэ, наадалан шүүмжэлһэн драматическа зохёол.

7. Трагеди – гол геройн ажабайдалай дутуу дундатай, харша ябадалтай тэмсэжэ үхэдэг драматичека зохёол.

8. Уран зохёолой хубинуудые орёо бэрхээр тааруулалгые зохёолой композици

гэжэ нэрлэдэг.

9. Уран зохёолшо геройнуудаа элдэб байдалда оруулжа, тэдээнэйнгээ зан абари, сэдьхэл бодол элирүүлхын тула орёо ушаралнуудта оруулдаг. Геройнуудай хоорондохи харилсаанууд дээрэһээ гараһан ушаралнуудай һубарилые сюжет гэдэг.

10. Уран зохёолшын зохёол бэшэхын тула олониитын ажабайдалһаа ямар нэгэн үзэгдэл шэлэн абажа, тэрэнээ зохёолойнгоо гол бодол гү, али шэглэл болгон харуулһыень уран зохёолой темэ гэдэг.

11. Уран зохёолшын зохёол соогоо хүндэ хэлэхэ гэһэн эгээ шухала бодолынь зохёолой идей болоно.

12. Зохёол соо хэлэгдэһэн үйлэдэ гол үүргэ дүүргэжэ, өөрынгөө бодол, сэдьхэл, зан гүйсэд элирүүлээд байһан үйлэдэгшэ нюурнуудые уран зохёолой геройнууд гэнэбди.

13. Уншаха, хэлэхэдэ аятай зохид үгэнүүдые бүлэг бүлэгөөрнь, удха ба форморнь тааруулжа, уран гоёор найруулагдаһан зохёолнуудые шүлэглэмэл зохёол гэдэг.

Сюжет ба γйлын хγгжэлтэ

Уран зохёолой үйлэ хэрэгүүдэй (событинуудай) һубарилые сюжет гэдэг.

Уран зохёолойнгоо геройнуудтай, тэдэнэй оршон байдалтай авторой тон түрүүн уншагшадтаяа танилсуулхые экспозици гэдэг. (Раднатанай коммунада оролго, хүн бүхэнэйнь һанамжа).

Сюжедэй хүгжэхын эхин, геройнуудай түрүүшын үйлэ хэрэгүүд – уялдуулагша (завязка). (Бурханаа гаргажа хаяха гэһэн ушар, Раднатанай бүлын арсалдаан).

Уран зохёолой үйлын эршэдээд, геройнуудай харилсаанай шангадаад байһан үе – эршэдэлгэ (кульминаци). (Радна үбгэнэй коммунынгаа үбһэ шатааха гээд, алдуугаа мэдэрэлгэ, Аюушые абархаа оролдоһониинь).

Геройнуудай зүрилдөөнэй үрэ дүн, кульминациин һүүлээрхи үйлэ хэрэгүүд – түгэсхэгшэ (развязка). (Раднын бригадын ажалда һаад ушаруулга, ехэ түсэб абалга).

Уран арганууд

Ямар нэгэ үзэгдэлнүүдые ондоо юумэнтэй гү, али үзэгдэлтэй сасуулжа харуулһан аргые зэргэсүүлгэ гэдэг.

Ямар нэгэн ойлгосын удхые бүри эли тодо болгожо, тэрээндэ бии шухаг шэнжые тэмдэглэһэн элирхэйлэгшые гү, али ондоогоор хэлэхэдэ, юумэнэй ямар нэгэн онсо шэнжые тэмдэглэн хурсадхаһан элирхэйлэгшые эпитет гэнэ.

Юумэнэй бодото шанар шэнжые дан ехэ болгожо харуулһан уран аргые гиперболэ гэдэг.

Ямар нэгэн юумэнэй шанарые адлишуу ондоо юумэндэ шэлжүүлжэ, өөртэнь бии байһан шанарые ондоо болгожо хэрэглэдэг уран аргые метафора гэнэ.

Амигүй юумые амитай юумэн гү, али хүнэй шэнжэтэй болгожо харуулдаг уран аргые олицетворени гэдэг.

Таамаг далдаар нэгэ юумэнэй удхые нүгөөдэ дээрэнь болгожо, гүнзэгы ойлгомжонуудые тэмдэглэһэн уран аргые аллегори гэнэ.

  Уран зохёолой ямар нэгэн геройн авторай гү, али ямар нэгэн геройн нюурһаа уншагшада гү, али шагнагшада хэгдэһэн асуудалые риторическа хандалга гэдэг.

Асууһан удхатай баталһан мэдүүлэлнүүдые риторическа асуудал гэдэг.

  Инверси хадаа мэдүүлэл соохи үгэнүүдэй һууриие юрын гуримһаа ондоогоор табижа бэшэлгэ юм.

Поэдэй шүлэглэмэл аргаар өөрынгөө сэдьхэлэй байдалые гү, али мэдэрэлые элирүүлжэ, ажабайдалые ба байгаалиие зураглаһан зохёолые лирикэ гэдэг.

Олониитын гү, али политическэ байдал тушаа поэдэй өөрынгөө һанал, мэдэрэл харуулһан шүлэгые гражданска лирикэ гэдэг.

Нюурай лирикэ поэдэй сэдьхэлдэ боложо байһан мэдэрэл харуулдаг.

Байгаалиин байдал тухай поэдэй өөрынгөө мэдэрэл харуулжа бэшэһэн шүлэгүүд пейзажна лирикэ болоно.

Лирическэ түүрээлгэ (отступлени). Уран зохёолшо байгаали болон хүнүүдэй ажабайдал зураглажа байтараа, зохёолойнгоо үйлэһөө хадууржа, саг зуура хүгжэлтынь зогсоогоод, өөрынгөө һанал бодол, мэдэрэлээ хэлэдэг. Жэшээнь: Б. Мунгоновой “Хара һалхин” туужа соо Байгал далай тухай лирическэ түүрээлгэ болоно.

1.Номой тобшо удха – аннотаци.

2. Хуушан саарһануудые хадагалдаг газар – архив.

3. Үгэ мэхэтэй, хүхюун литературна наадан, шүлэгэй рифмэ баримталһан байдаг – буриме.

4. 48 хуудаһанһаа сааша гараагүй заахан ном – брошюра.

5. Ном суглуулдаг хүнүүд – библиофил. 

6. Урданай, хоморой ном - антикварна ном. 

7. Справочна аппарадай хуби, эмхитэйгээр ябталаатай карточканууд – картотекэ. 

8. Багахан зохёол – миниатюра. 

9. Саг сагтаа дабтагдан гаража байдаг хуби – рубрика. 

10. Нэгэ темээр нэгэдэһэн хэблэл – сери.

11. Зохёолшодой нюуса нэрэ – псевдоним. 

12. Зохёолой үйлэдэгшэ нюур, персонаж - литературна герой.

13. Хоёр гү, али хэдэн хүнэй хоорондохи хөөрэлдөөн – диалог.

14. Ушаралнуудай гү, али геройн оршон тойрон байһан байдалые, тэрэнэй хэжэ байһан үйлые, һанаа сэдьхэлыень һонирхолтойгоор, уранаар бэшэлгэ – зураглал.

15. Байгаалиин үзэгдэл уран гоё үгэнүүдээр зураглан харуулга – пейзаж.

16. Геройн газаа дүрсыень харуулхын тулада тэрэнэйнгээ түхэл маяг, шэг шарай, үмдэжэ ябаһан хубсаһа хунарыень ураар зураглан харуулалга – портрет.

Үльгэрэй уран арганууд

1. Толгой холболго – аллитераци

2. Һүүл холболго рифмэ

3. Дабталга: Хайр дээгүүр хүтэлжэ,

Хатуу туруу туруулуулба.

Мүльһэн дээгүүр хүтэлжэ,

Мүхэреэн туруу туруулуулба.

4. Параллелизмууд:  Наранай туяа харагдахагүй,

Нарин могойн гулдирхагүй...

Тэргээр ябахада торохогүй,

Тэмээгээр ябахада һаатахагүй.

5. Гиперболэ (ехэдхэлгэ): Наян алда бэетэй,

Найман дэлим шэхэтэй

Нарихан шарга морин.

Дүшэн хүнэй даахагүй

Дүрбэлжэн һүхэеэ ганзагалжа,

Арбан хүнэй даахагүй

Алма һүхэеэ һуйбадажа...

6. Эпитедүүд: улаан наран, алтан дэлхэй, хүлэр мүнгэн дайда, бэжэр мүнгэн сэргэ г.м.

7. Зэргэсүүлгэ: Һүхэеэ гээһэн үбгэн шэнги,

Һү адхаһан һамган шэнги... г.м.

8. Эхир үгэнүүд: бага балшар, үй түмэн, һахал һамбай, тала дайда, ууһан эдиһэн, үтэр түргэн г.м.

9. Оньһон үгэнүүд: Залуу хүн эдирхүү,

Гүлгэн нохой шүдэрхүү...

Эрэ хүн ээлжээтэй,

Эреэн могой хоротой г.м.

10. Үреэлнүүд: Эрэ ехэ эдитэндэ

Дарагдангүй бусаарай!

Эди ехэ хүсэтэндэ

Илагдангүй хүрөөрэй! г.м.

Эдэ олон уран арганууд үльгэрэй үгэ хэлые тодо, хурса, баян, үгүүлэлыень ульгам аялгатай, удхыень гүнзэгы болгодог.

Бавасан Абидуев /Ивалга, Янгаажин/
(1909-1940)

“Сонхоор малайһан һара” – шүлэг

Поэт энэ шүлэг соогоо байгаали зураглаа. Тус шүлэг 20 мүрһөө бүридэнэ. Удхаарнь энэ шүлэгые 4-4 мүрөөр хубаажа, 5 бадаг болгохоор.
Шүлэгшэн “үүлэн үзэгдөөд, һалхинай үлеэгээшье һаа, малагар һара һаруулхан” гэжэ өөрынгөө һайхан сэдьхэлэй байдал харуулна.
Б. Абидуев шүлэг зохёолгын бүхы аргануудые хэрэглээ. Жэшээнь:

Н ом/гон / нойр/соо / ха/да/яа 7 γе

Н элэн/хы / сай/гаа / та/ла/яа 7 γе энэ ритм

Манажа хаража хоноһон 7 γе

Малагар һара һаруулхан 7 γе

Энэ бадаг паарна аллитерацитай: номгон - нэлэнхы, манажа – малагар

Мүн зэргэлһэн рифмэтэй: хадаяа – талаяа, хоноһон – һаруулхан

Тус шүлэг соогоо поэт олицетворени хэрэглээ. Һара хүн шэнги тарган шалхагар шарайтай, хүйтэн бэетэй, шагаана, харана, жүдхэнэ. Һалхин хүн шэнги эшхэрнэ, модод найгана, үүлэн тамарна.

Амигүй юумые амитай болгожо харуулхые олицетворени гэдэг.
Байгаалиин байдал, үзэгдэл харуулһан шүлэгые пейзажна лирикэ гэдэг.

Бавасан Абидуев /Ивалга, Янгаажин/
(1909-1940)

“Алтан далай” – шүлэг

Энэ шүлэг 1 бадагтай, 20 мүрһөө бүридэнэ. Шүлэгэй темэнь: намарай эдеэшэһэн алтан таряан.

Шүлэгэй уран арганууд:

3. А/рюун дол/гито ал/тан да/лай 9 үе

Кол/хоз/но ажал/та ма/най та/ряан  9 үе

Хү/хэ сэн/хир ог/тор/гой до/ро...  9 үе

Мүр бүхэн 9 үеһөө бүридэнэ. Уншахада, ульгам, нэгэ ритмтэй.

4. Энэ шүлэг зохёолгодо эпитет, метафора, олицетворени хэрэглэгдээ. Мүн эхир үгэнүүд шүлэгые уран гоё болгоно: нахилзан, дохилзон г.м.

Уран зохёолой геройдо характеристикэ үгэхэ түсэб

1. Уран зохёолой герой бэшэ үгтэһэн нюурнуудай дунда ямар һуури эзэлнэб гэжэ элирүүлхэ.

2. Ямар ушаралнуудта хабааданаб? Ямар үүргэ дүүргэнэб?

3. Тус геройдо прототип бии гү, али уран зохёолшын намтарһаа абтанхай гү?

4. Геройн нэрые шүүлбэрилхэ.

5. Портрет. Гадаада түхэл шарайень автор яажа зурагланаб?

6. Тэрэнэй хэлэлгэдэ сэгнэлтэ үгэхэ.

7. Геройдо характеристикэ үгэхын тула тэрэниие тойроод байһан оршон байдал, һуудал, гэр бараан, хубсаһа хунарынь зураглаха.

8. Геройн гэр бүлэ, тэрэнэй хүмүүжэл, наһанайнь намтар, ажаябуулга.

9. Абари зан. Сюжедэй хүгжэхэдэ, геройн урган хүгжэлгэ.

10. Ямар ушаралнуудта герой өөрыгөө тон элеэр харуулжа шаданаб?

11. Автор геройдоо ямараар ханданаб? Зохёолойнгоо бэшэ геройнуудта хандаса.

12. Тэрэл зохёолойнгоо геройнуудтай, мүн ондоо зохёолнуудай геройнуудтай зэргэсүүлгэ.

13. Уран зохёолой геройдо шүүмжэлэгшэдэй үгэһэн сэгнэлтэ.

14. Уран зохёолой герой хадаа үе сагайнгаа өөрын тусгаар харасатай, мэдэрэлтэй хүнүүд. Тэрэнэй адли ба тусгаар ондоо шэнжэнүүдые элирүүлхэ.

15. Уран зохёолойнгоо геройдо танай хандаса. Мүн ажабайдалдаа тиимэ хүнүүдтэ ямараар хандадагбта?

Текстын лингвистическэ шүүлбэри.

1. Композиционно удхын шүүлбэри. (текстын темэ – гол бодол, микротемэ, абзац, түсэб г.м.).

2. Стилистическэ шүүлбэри (уран зохёол ямар стилеэр бэшэгдэнхэйб).

3. Типологическа шүүлбэри (хэлэнэй талаар шүүлбэри).

Тесктын удхын талаар шүүлбэри.

1. Текстын темэ – гол бодол элирүүлгэ.

2. Уран зохёолой ямар стилеэр бэшэгдэнхэйб.

3. Текстын хубинуудай байгуулга.

Требования к сочинению. Сочинениин эрилтэнүүд.

Рецензиин тγсэб

1. Текстын темыень элирγγлхэ.

2. Уншаһан текстынгээ (зохеолойнгоо) гол бодол (идей) тайлбарилха.

3. Текстынгээ (зохеолойнгоо) уран аргануудые нэрлэхэ.

а) (эпитет, метафора, зэргэсγγлгэ,эхир γгэнγγд, оньһон γгэнγγд …)

Синтаксическа: б) хөөрэһэн, асууһан, идхаһан; хуряангы-дэлгэрэнгы; нэгэ бγридэлтэ-хоер бγридэлтэ; шангадхаһан-шангадхаагγй; дутуу-хγсэд мэдγγлэлнγγд; орео мэдγγлэлнγγд…

Стилистическэ: в) сэглэлтын тэмдэгγγд: точко, запятой, ?, !,;, : …

1. Θθрын һанамжа бэшэхэ, сэгнэлтэ γгэхэ.

Инверси – мэдγγлэл сохи γгэнγγдэй һуури юрыг гуримһаа ондоогоор табижа бэшэлгэ.

3. Шинии гγзээ малтаад,

1. Залуу шахтер- буряад

4. Тγлеэ абахаар ерээ

2. Тγнхюур гарта баряад. («Тоеон» Д.Дашанимаев).

Хубисхалай γлгы, шинии штабта би мγнөө

Хубита хэрэгээ дуулгахаа ерэһэн шэнгиб. («Ленинград» М.Самбуев).